16. YÜZYIL SONLARINDA OSMANLI DEVLETİNDE MERKEZ TAŞRA İLİŞKİLERİ VE ÇİRMEN ÖRNEĞİ

Year 2018, , 93 - 145, 12.10.2018

Yaşar Uğurlu

https://doi.org/10.32953/abad.448234

Abstract

Osmanlı,
XIII. yüzyılın sonlarında Anadolu Selçukluları ile Bizans sınırları arasında
kendisini gaza’ya adamış küçük bir uç beyliği olarak tarih sahnesine
çıkmıştır. Bu gaza faaliyetlerinin merkezini Balkanlar oluşturmuştur. Osmanlı
fetihlerinin Balkanlar’da hızla yayılmasıyla sancak denilen idari
birimler oluşturulmuştur. Bu bağlamda, Rumeli’de Gelibolu ve Vize’den sonra
Çirmen Sancağı kurulmuştur. Çirmen’in sancak merkezi olmasında Meriç Vadisi’ne
hâkim ve Edirne’yi koruyacak stratejik bir konumda olması etkili olmuştur.
Çirmen Sancağı, stratejik konumu sebebiyle Osmanlı’nın ilk askeri zümresini
oluşturan yaya ve müsellem teşkilatının merkezlerinden
biri olarak, askeri üs vazifesi gören bir uç
sancağı olarak gelişmiştir. Bu özelliğini 16. Yüzyıl sonlarına kadar
korumuştur.

Bu çalışma ile Osmanlı Devletinin
Balkanlar’daki fetihlerinde önemli bir üs görevi gören Çirmen Sancağının merkez
ile olan ilişkileri ortaya konmaya çalışılacaktır. Bu bağlamda, Çirmen’e ait şu
ana kadar tespit edilmiş yegâne şeriyye sicil defteri olan, 15. Numaralı Çirmen
Şeriyye Sicil Defteri kullanılmıştır. Bu sicil defterinde yer alan ve merkezden
gönderilen ferman ve berat belgeleri esas alınmıştır. Bu suretle, merkez ile
taşra arasındaki bürokratik ilişkinin hangi yollarla sağlandığı ve merkez ile
taşra arasındaki ilişkilerin hangi konular üzerinde yoğunlaştığı tespit
edilerek, Çirmen örneği üzerinden, Osmanlı idare tarihi çalışmalarına mütevazı
bir katkı sunulmak istenmektedir. 

Keywords

Osmanlı, Çirmen, Balkan, merkez-taşra

References

• AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İctimaî Tarihi (1243-1453) c. I, Barış Yayınları, Ankara, 1999.
• AYBET, Gülgün Üçel, ‘‘16 ve 17 Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Hukuk Müessesesinin Önemi’’, X. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, c. V. Ankara, 22-26 Eylül, 1986, ss. 2147-2154.
• BARKAN, Ömer Lütfü, ‘‘Tımar’’, İslam Ansiklopedisi (MEB), c. X, 1945. ss. 287- 333.
• BELDİCEANU, Nicoara, 14 Yüzyıldan 16 Yüzyıla Osmanlı Devletinde Tımar, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Teori Yayınları, Ankara, 1985.
• ÇALIK, Sıdık, Çirmen Sancağı Örneğinde Balkanlar’da Osmanlı Düzeni (15. 16. Yüzyıllar), Bosna-Hersek Dostları Vakfı Yayınları, İstanbul, 2005.
• DOĞAN (KAYAPINAR), Ayşe, Bulgaristan’da Osmanlı Egemenliğinin Kurulması (XIV-XV Yüzyıl), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1998.
• GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken, İstanbul, 2002.
• GÖĞER, Veysel, SARIKAYA, Hüseyin, Fetihname-i Akl-i Vadi-i Serhengi, Bir Müşahidin Dilinden Osmanlıların 1574 Tunus Seferi, Nizamiye Akademi, 2015.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, XV. ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası Vakıflar- Mülkler-Mukataalar, İşaret Yayınları, İstanbul, 2007.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “Tımar Ruznamçe Defterlerinin Biyografik Kaynak Olarak Önemi”, Belleten, c. LX, sy.227 (Nisan 1996), ss. 127-137.
• _________, Nejat, Osmanlı Devleti’nde Taşra Teşkilatı ( Tanzimat’a Kadar),Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2000, ss. 77-88.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV-XVI Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtlanması ve Sosyal Yapı, TTK, Ankara, 2003.
• _________, Yusuf, ‘‘ XVI. Yüzyılda Sosyal ve Ekonomik ve Demografik Bakımdan Balkanlar’da Osmanlı Şehirleri’’, Belleten, c. LIII, sy.206-208, ss. 637-679.
• _________, Yusuf, ,‘‘ Çirmen’’, DİA, c. VIII, ss.341-343.
• İNALCIK, Halil, Hicri 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, TTK, Ankara, 1987.
• _________, Halil, Osmanlı Uygarlığı, Yayına Hazırlayan: Halil İnalcık-Günsel Renda, c. I-II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2004.
• _________, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ 1300-1600, çev. Ruşen Sezer, YKY, İstanbul, 2003.
• _________, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınları, İstanbul, 1996.
• _________, Halil, “1431 Tarihli Tımar Defterine Göre Fatih Devrinden Önce Tımar sistemi”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınları, İstanbul, 1996, ss. 1996.
• _________, Halil, “ Türkler ve Balkanlar”, Balkanlar, Eren Yayınları, İstanbul, 1993
• _________, Halil, “ Rumeli”, İslam Ansiklopedisi (MEB), c. IX, ss. 767.
• _________, Halil, “Eyalet’’, DİA, c. XI. 1996,
• _________, Halil, Adâletnameler’’, T.T.K, Belgeler Dergisi, c.II, sy.3-4, Yıl, 1965), 49-145
• İNBAŞ, Mehmet, “Balkanlar’da Osmanlı Hâkimiyeti ve İskân Siyaseti”, Türkler, c. IX, Yeni Türkiye Yayınları, İstanbul, 2001, ss.154-163
• İPŞİRLİ, Mehmet, ‘‘Osmanlı Taşra Teşkilatı’’ Osmanlı Devleti Tarihi, Editör: Ekmelleddin İhsanoğlu, c. I-II, İstanbul, 1999.
• KARPAT, Kemal H. “ Balkanlar”, DİA, c. III, 1996. s. 25-32.
• KAYAPINAR, Ayşe, “Bulgarların Balkanlara Göçü ve Tuna Bulgar Devleti”, Balkanlar El Kitabı, der. O. Karatay-B. A. Gökdağ, c. I, Karam Vadi Yayınları, Çorum-Ankara, 2006.
• _________, Ayşe, “II. Bulgar Krallığı”, Balkanlar El Kitabı, der. O. Karatay-B. A. Gökdağ, c. I, Karam Vadi Yayınları, 2006, Çorum-Ankara, ss. 232-251.
• KAYAPINAR, Levent, “ Yunanistan’da Osmanlı Hâkimiyetinin Kurulması ( 1361-1461)”, Türkler, c. IX, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2001, ss.187-193.
• KUNT, Metin, Sancaktan Eyalete, 1550-1560 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1978.
• KÜÇÜKKALAY, A. Mesud, Coğrafi Keşifler ve Ekonomiler Avrupa ve Osmanlı Devleti, Çizgi Kitabevi, Konya, 2001.
• OĞUZOĞLU, Yusuf, ‘‘Osmanlı Devletinde Taşra İle Merkez Arasındaki Bürokratik İşleyiş Hakkında Bazı Bilgiler (XVII. Ve XVIII. Yüzyıllar)’’, Osmanlı- Türk Diplomatiği Semineri (30-31 Mayıs 1994), İ.Ü.E. Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul, 1995, s.31-42.
• ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı, Eren Yayınları, İstanbul, 1990, 2. baskı,
• ORTAYLI, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Yayınlar, Ankara, 2007.
• _________, İlber, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Ankara, 1994.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. I-III, MEB, 2004.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları ( Seçme Eserler I ), İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2007.
• _________, Şevket, 100 Soruda Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi ( 1500-1914), K Kitaplığı, İstanbul, 1999.
• SARICAOĞLU, Mehmet Esat, Mali Tarih Açısından Osmanlı Devletinde Merkez Taşra İlişkileri ( II. Mahmut Döneminde Edirne Örneği ), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001.
• TABAKOĞLU, Ahmet, Türkiye İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2005, 7. baskı.