Kazak Destanlarında Kurtarıcı Tipi

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 1064 - 1078, 30.08.2022

Derya Özcan Güler , Mustafa Usta

https://doi.org/10.34083/akaded.1143674

Öz

Yaratıcı ile ilişkilendirilerek kutsallık atfedilen, olumlu tipler içinde yer alan, kahramanın ve yardımcılarının mistik koruyucusu ve destekleyicisi olan kurtarıcı tipi; savaşçı bir toplumun güçlü kalmasını sağlayan önemli destan tiplerinden biridir. Kurtarıcı tipinin Kazak destanlarında üstlenmiş olduğu işlevleri ortaya koyabilmek için makalede eylem merkezli bir çalışma yürütülerek elli dokuz destan incelenmiştir. İncelenen bu destanların on yedisinde kurtarıcı tipinin varlığı belirlenmiştir. Bu destanlarda kurtarıcı tipi darda kalanı kurtarma, yönlendirme veya görev verme, çocuksuzluk sorununa çare bulma, haber veya bilgi verme, kahramanı eğitme ve erginleme olmak üzere beş eylem sergiler. Bu eylemlerden hareketle kurtarıcı tipinin Kazak destan dünyasındaki işlevleri ortaya konmuş; Türk toplumunda kurtarıcı tipinin manevi bir güçle darda kalanı koruduğu, çeşitli sorunların çözümünde bilgeliği ile halkla yaratıcı arasında aracılık yaptığı tespit edilmiştir. Mistik bir destekçi olan kurtarıcı tipi vasıtasıyla toplum bir taraftan kahramanın kutsallığını pekiştirerek idealleştirmiş, diğer taraftan da zorda kaldığı anlarda bile kendisine yardım edecek olan bir yardımcının varlığını hissederek güçlü ve ümitli olmuştur. Bu sayede, savaşçı bir toplumun yaşanan problemler karşısında güçlü kalması sağlanmış ve kahraman nezdinde toplum da koruyucu bir çember içine alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

: Kurtarıcı Tipi, Hızır-İlyas, Kazak, Destan

The “Savior” in Kazakh Epics

Öz

Ascribed holiness by being associated with the creator, in positive types, the savior warrior, who is the mystical protector and supporter of the hero and his assistants, is one of the important epic types that keeps a society strong. Based on the readings, in order to better reveal the functions of the savior type in Kazakh epics, an action-centered study was conducted in the article and fifty-nine epics were examined. The existence of the savior type was determined in seventeen of these epics examined. In these epics, the type of savior exhibits five actions: rescuing the afflicted, guiding or assigning a task, solving the problem of childlessness, giving news or information, educating the hero and initiating. Based on these actions, the functions of the savior type in the Kazakh epic world were revealed, It has been determined that the savior type in Turkish society protects those who are in trouble with a spiritual power, and mediates between the people and the creator with his broad knowledge in the solution of various problems. Through the savior type, which is a mystical supporter, on the one hand, society has idealized the hero's holiness by reinforcing it, and on the other hand, through the savior type, it has become strong and hopeful, feeling the presence of a creator who will help it even in difficult moments. In this way, it was ensured that a warrior society remained strong in the face of the problems experienced, and society was also enclosed in a protective circle before the hero.

Anahtar Kelimeler

Savior Type, Khidr-Ilyas, Kazakh, Epic

Kaynakça

• Aça, M. (2002). Kazak Türklerinin destanları ve destancılık geleneği. Kömen Yayınları.
• Alpısbayeva, K, Sakenov, S, Düysengül, J. (2010). Kazak destanları VII, Bülent Bayram (Aktaran). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkan, M. (2007a) Kazak Destanları I: Köroğlu’nun Kazak anlatmaları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkan, M. (2007b) Kazak destanları II. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.
• Baygutoy, M. & Feyzullayev, A. (1996). Kazınalı Kara Şanırak.
• Boratav, P. (2013). 100 soruda Türk halk edebiyatı. Bilgesu Yayınları.
• Campbell, J. (2017). Kahramanın sonsuz yolculuğu, Sabri Gürses (Çev.). İthaki Yayınları
• Çetin, İ. (2002). Türk mitinde kut iyesi Kıdır ve medeniyet değişikliğinde Kıdır’dan Hızır’a geçiş. Milli Folklor Dergisi, (Sayı: 54), 30-34.
• Çetin, İ. (2007). Türk kültüründe bab (baba) /ata geleneği. Milli Folklor Dergisi, (Sayı: 76), 70-75.
• Çınar, A. A. (2020). Alevilerde Hızır kültü ve ritüelleri. Milli Folklor Dergisi, (Sayı: 126), 63-74.
• Çoruhlu, Y. (2017). Türk Mitolojisinin ana hatları. Kabalcı Yayınları.
• Duman, M. (2012). Bozkurt’tan Hızır’a Türk halk anlatılarında kılavuz. Milli Folklor Dergisi, (Sayı: 96), 190-201.
• Ekici, M.. (1995). Dede Korkut hikâyeleri tesiri ile teşekkül eden halk hikâyeleri. Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Elçin, Ş. (2005). Halk edebiyatına giriş. Kültür ve Turizm Yayınları.
• Ergin, M. (2018). Dede Korkut kitabı 1-2 tıpkı basım. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Jung, C. G. (2020). Dört arketip, Zehra Aksu Yılmazer (Çev.). Metis Yayınları.
• Kaplan, M. (2016). Türk edebiyatı üzerinde araştırmalar-tip tahlilleri. Dergâh Yayınları.
• Korgonbekov, B. (2010). Kazak destanları V: Şora Batır, İsmail Turan Kallimci (Aktaran). Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.
• M.A.E.S.E. (2004). Babalar sözi. I-C, hikayalıq dastandar VI. Foliant Yayınevi
• Ocak, A. Y. (2019). Hızır yahut Hızır-İlyas kültü. Timaş Yayınları.
• Sakenov, S. & Avespayeva, P. (2009). Kazak Destanları – VI, Karaca, Oktay Selim (Aktaran). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sengirbayev, M. J. (2007). Kazak destanları IV: Kırım’ın kırk batırı, Türkmen, Fikret – Arıkan, Metin (Aktaran). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Temur, N. (2012). Manas Destanı’ndaki tipler üzerine bir inceleme. Kurgan Yayınları.
• Turgut A. (2010). Uygurlar, Ahsen Batur (Çev). Selenge Yayınları.
• Türkiye Diyanet Vakfı. (t.y). İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 24.05.2022, https://islamansiklopedisi.org)
• Türkmen, F. & Arıkan, M. (2011). Kazak destanları VIII: Alpamış ve Kambar Batır destanı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bang, W. & Arat, R. R. (1936). Oğuz Kağan destanı. Burhaneddin Basımevi.
• Yıldız, N. (2015). Türk dünyası destancılık geleneği ve destanlar. Akçağ Yayınlar