Diyarbakır Cermik Termal Springs: Architectural and History Period Analysis

Year 2019, Volume: 13 - 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştımaları Sempozyumu Bildirileri, 311 - 326, 01.10.2019

Evindar Yeşilbaş

Abstract

Cermik Termal Springs is located at , Hamambası region, the intersection of the roads
that provide transportation between Diyarbakır, to Sanlıurfa and Elazıg. The spa which registered
with parcel number of 277 -3, is extends in the north-south direction on an area close to the square
form.
According to the legend, the spa is thought to have been built before the conquest of
Islam. The Cermik hot water source is learned from the “Vakayinamesi” of Amildi Mar-Yesuva,
which has been around for a long time and is the best local source of the Upper Dicle and the
Euphrates region.
The Cermik Bath has changed in a big way with its recent interventions. Both exterior
and interior extensions altered the architectural character of the bathhouse. We find the first
information on the existence of the structure in the famous “Seyhatname” of Evliya Çelebi during

the Ottoman Period. Evliya Celebi says that it is a green, civilized and beautiful city where the
mountains are located. The structure is in double bath plan type as it is today.
Although there is no document revealing the certain year of construction date, we think

that it was built as a single bath in the period of Ottoman. Man's section which is we tought
the first nuevos, has octagon plan which is many examples from different periods are found
in Anatolia. The women’s department, which we thought was added later to meet the needs of
people, has with an individual plan as a square area.
Among the public is known by the names of Cermik Termal Springs, Cermik Bath, Melike
Belkıs Spa. The structure is a social complex that is used by people of the region because of the
healing water. The stucture which was registered by Regional Board for the Protection of Cultural
Assets in Diyarbakir at 22.04.2016 by desicion of 3916, has not been the subject of a detailed study
until now.

After the architectural features of the structure will be discussed in the detail, Historical period
analysis will be done considering the examples of comparison with the existing architectural
features in this declaration.

Keywords

Ottoman, Artchitectural, Diyarbakır, Cermik, Termal Springs, Period analysis

Diyarbakır Çermik Kaplıcası: Mimari ve Tarihi Dönem Analizi

Abstract

Çermik Kaplıcası, Diyarbakır’ın Çermik İlçesinde, Hamambaşı Mevkiinde, Diyarbakır,
Şanlıurfa ve Elazığ illerine ulaşımı sağlayan karayollarının kesişim noktasında yer almaktadır. 277
ada, 3 parsel numarası ile kayıtlı kaplıca kuzey-güney doğrultuda uzanır vaziyette kareye yakın bir
alan üzerine oturmaktadır.
Efsaneye göre kaplıcanın İslam fethinden önce yapıldığı sanılmaktadır. Çermik sıcak
su kaynağının ise, çok daha eskiden beri var olduğu ve bir ara kuruduğu, Yukarı Dicle ve Fırat
Bölgesinin en iyi yerli kaynağı olduğu Süryani Rahip Mar-Yeşuva’nın “Vakayinamesi”’nden
öğrenilmektedir.
Çermik Hamamının son dönem müdahaleleri ile büyük oranda değiştiğini söylemek
mümkündür. Yapının hem dış hem de iç kısımlarına yapılan eklentiler hamamın mimari
karakterini değiştirmiştir. Ancak mevcut yapının varlığına yönelik bilgiyi Osmanlı Döneminde
en erken Evliya Çelebi’nin, ünlü “ Seyehatname “sinde Çermik hakkında; ılıcaların bulunduğu,
yeşillik, medeni ve güzel bir şehir olduğundan söz etmesi ile öğrenmekteyiz. Yapının bugünkü
haliyle plan tipine bakıldığında çifte hamam plan tipinde olduğu görülmektedir.
Yapının kesin inşa tarihini ortaya koyan herhangi bir belge bulunmamakla birlikte ilk
inşa döneminde tek hamam yapısı ile Osmanlı Dönemi eseri olduğunu düşünmekteyiz. Çermik
Hamamı’nın ilk nüvesi olduğunu düşündüğümüz erkekler bölümü, “Yıldızvari Sıcaklıklı Tip”
olarak tanımlanan ve Anadolu’da farklı dönemlere ait birçok örneğinin bulunduğu plan tipine
sahiptir. Daha sonra ihtiyacı karşılaması için eklendiğini düşündüğümüz kadınlar bölümü ise
kare sıcaklıklı bölümü ile münferit bir plana sahiptir.
Halk arasında Çermik Kaplıcaları, Çermik Hamamı, Melike Belkıs Kaplıcaları isimleri ile
anılan yapı, şifalı sularından kaynaklı yerli halkın faydalandığı sosyal içerikli bir komplekstir.
22.04.2016 tarih ve 3916 sayılı karar ile Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu
tarafından tescil edilen yapı, şimdiye kadar detaylı bir araştırmaya konu olmamıştır.
Bu çalışmada Çermik Kaplıcası’nın mimari özellikleri detaylı bir biçimde anlatıldıktan
sonra mevcut mimari özellikleri ile karşılaştırma örnekleri dikkate alınarak tarihi dönem analizi
yapılacaktır.

Keywords

Osmanlı, Mimari, Diyarbakır, Çermik, Kaplıca, Dönem Analizi

References

• Kuran, A. Mimar Sinan, İstanbul 1986.
• Balkan, K. “Ani’de İki Selçuklu Hamamı”, Anadolu (Anatolia), S. XII, (1968), 1970, s. 48.
• Bandinelli Bianchi, R. Rome The Late Empire, Roman Art to A.D. 202-400, London 1971.
• Başoğlan, Ö. Mimari Miras Yönetimi Ve Sürdürülebilir Turizm: Batı Anadolu Tarihi Kaplıcaları Örneği, Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2010.
• Başkaya, Z. “Coğrafi Etmenler Ve Termal Turizm Potansiyeli Açısından Çermik (Diyarbakır) Kaplıcalarının Değerlendirilmesi”, Turkish Studies, S.10/6, Ankara 2015, s. 307-340.
• Bizbirlik, A. 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar, Ankara 2002.
• Creswell, K.A.C. Early Muslim Architecture, C. I., (Ummayd), A.D. 622-750, 1940, s. 253-272.
• Çakmak, C. Tire Hamamları, Ankara 2002.
• Çal, H. “Zile Hamamları”, Türk Etnografya Dergisi, S. XVIII., Ankara 1988, s. 103-123.
• Denktaş, M. “Karaman Hamamları”, Uluslararası IV. Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4,7-Kasım, 1997, Ankara 1999, s. 421-434.
• Denktaş, M. Kayseri’deki Tarihi Su Yapıları (Çeşmeler, Hamamlar), Kayseri 2000.
• Erat, B. Anadolu’da XIV. Yüzyıl Türk Hamam Mimarisi, (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1997.
• Eyice, S. “İznik’te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi II, No. 15, 1960, s. 99-120.
• Eyice, S. “Hamam”, Mad. TDVİA., C. XV., İstanbul, 1997, s. 402-430
• Karakaş, R. “Kültürel Bir Mekân Olarak Çermik Hamamı”, Folklor/ Edebiyat, C.20, S.77, Kıbrıs 2014, s.12.
• Onurkan, S. “Anadolu’da Eski Yunan ve Roma Arkeolojisi”, Anadolu Uygarlıkları, C. III., İstanbul1985, s. 474.
• Ögel, B. Türk Kültür Tarihine Giriş, C. III., Ankara 1978.
• Önge, Y. “Anadolu Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’ın İnşa Ettiği Hamamlar”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C. I, İstanbul 1988, s.409.
• Önge, Y. “Anadolu Türk Mimarisinde Üstten Tabii Aydınlatma: Aydınlık Feneri”, Önasya, C. V, S. 64, İstanbul 1970, s.8- 22.
• Önge, Y. Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara 1995.
• Tuna, A. Bursa Yeni Kaplıca, İstanbul, 1987.
• Turan, O. Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul 1984.
• Ülgen, A. Saim, “Hamam”, İ.A, C.V, İstanbul 1964, s.174-182.
• Ünal, R. H. Diyarbakır İlindeki Bazı Türk İslam Anıtları, Erzurum 1975.
• Ünsal, B. Mimari Tarihi, C.I., İstanbul 1960, s. 477.
• Ünver, S. “Türk Hamamı”, Belleten, C.XXXVII, S.145, Ankara 1973, s. 87-95.
• Yeşilbaş, E. Diyarbakır Su Mimarisi, Selçuk Üniversitesi Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya 2007.
• Yetkin, Ş. “Alara Kalesindeki Hamamlı Kasır ve XIII. Yüzyıl Anadolu Mimarisindeki Yeri”, Malazgirt Armağanı, Ankara 1971, s. 119-126.