مناهج الفكر الحداثي العربي في فهم النصوص الشرعية وتحليلها من خلال معايير الثبات والتغير في الأحكام الشرعية

Year 2023, , 272 - 294, 30.12.2023

Hüseyin Sudan , Manssour Mahmoud Megdady

https://doi.org/10.51121/akif.2023.45

Abstract

تناول البحث أولاً فكرة الحداثة ومناهج الحداثيين العرب في فهم النصوص الشرعية، وقد رجع البحث إلى ما كتبه أبرز الحداثيين العرب (في مصر وتونس والجزائر والمغرب) أمثال حسن حنفي، وعابد الجابري، ومحمد أركون، وقام بنقل آرائهم وتحليلها. وقد وصل إلى أن فكرة الحداثة تركز على رفض القديم إلى ما هو جديد، وتعتمد على العقلانية والواقعية، وأن الحداثيين العرب اعتمدوا في فهم النصوص الشرعية على مبدأين أساسين؛ تحكيم الواقع في فهم النصوص، وتاريخية النصوص، بناءً عليه يسوغون تغيير الأحكام الشرعية -حتى الثوابت منها- برؤية جديدة معاصرة. وتناول البحث بعد ذلك نقد مناهج الحداثيين، من حيث كون الأحكام في الشريعة الإسلامية ليست نوعاً واحداً من حيث الثبات والتغير؛ فهناك بعض الأحكام الشرعية يمكن أن تتغير باختلاف الظروف والأحوال، ويمكن تحكيم منهج التاريخية فيها، وهي الأحكام التي استنبطها العلماء من النصوص الشرعية باجتهاد منهم ومراعاة لظروف بيئتهم. وأما الأحكام التي تتعلق بالأسس المبادئ تكون في النصوص الشرعية القطعية التي تجعلها من الثوابت، فلا يجوز تحكيم المنهج التاريخي في مثل هذه النصوص.

Keywords

الفقه الإسلامي, الحداثيون العرب, فهم النصوص, الواقعية, التاريخية, الثابت والمتغير

Arap Modernist Düşüncenin Nasları Anlama Yöntemlerinin, Hükümlerde Sabit-Değişken Ayrımı Bağlamında Değerlendirilmesi

Abstract

İslam Hukukundaki hükümler tamamıyla değişmez değildir. Hükümlerde sabit ve değişken ayrımı olup bu ayrımın bazı kriterleri bulunmaktadır. Bu makalede, modernist düşüncenin Arap dünyasında (Mısır, Fas, Cezayir, Tunus) ilk temsilcileri olan Hasan Hanefi, Abid el-Câbirî, Muhammed Arkun ve Abdülmecid el-Şerefi gibi modernistlerin nasları anlama yöntemleri ele alınarak İslam hukukundaki hükümlerin sebat ve değişkenlik açısından tek tip olmadığı vurgulanmış ve bu bağlamda Arap modernistlerin yaklaşımları eleştirilmiştir. Nasların anlaşılmasına yönelik takip edilen modernist yöntem nasların işlevsiz hale getirilmesi sonucunu doğuracağı için konunun İslam hukukundaki sabit ve değişken hükümleri ayıran kriterler bağlamında ele alınması önem arz etmektedir. Bu bağlamda makalede şu sonuçlara ulaşmıştır: Arap modernistleri nasları anlamada iki temel prensibe dayanmışlardır. Bunlar, gerçeklik ve mevcut durumun nasları anlama konusunda tahkim edilmesi ve nasların tarihsel olduğu prensipleridir. Buna göre, modernistler sabit türden olsa bile, bütün fıkhi hükümlerin yeni ve çağdaş bir bakışla değiştirilmesi gerektiğini savunmaktadırlar. İslam hukukunda farklı durum ve koşullara göre değişebilecek bazı hükümler vardır ve bu tür hükümlerde tarihsel yaklaşım uygulanabilir. İslam Hukukunda esas konulara ilişkin hükümler ise sabit hükümlerdir ve kat’î kesin naslarda yer aldığından dolayı bu tür naslarda tarihsel yöntemi uygulamak doğru değildir.

Keywords

İslam Hukuku, Arap Modernistler, Nas, Yorum, Tarihselcilik, Sabit-Değişken Hüküm

An Evaluation of the Arab Modernist Thought's Methods of Understanding the Nusus in the Context of the Constant-Variable Distinction in the Provisions

Abstract

The provisions of Islamic law are not completely immutable. There is a constant and variable distinction in the provisions and there are some criteria for this distinction. In this article, the methods of understanding the nusus by the first representatives of modernist thought in the Arab world (Egypt, Morocco, Algeria, Tunisia), such as Hassan Hanafi, Abed al-Jabri, Mohammed Arkoun, and Abdelmajid Sharfi, are discussed. Subsequently, it is emphasized that the provisions in Islamic law are not uniform in terms of constancy and variability, and in this context, the approaches of Arab modernists are criticized. Since the modernist method of understanding the Qur'anic texts would result in rendering the Qur'anic texts dysfunctional, it is important to address the issue in the context of the criteria that distinguish between constant and variable provisions in Islamic jurisprudence. In this context, the article has reached the following conclusions: Arab modernists relied on two basic principles in understanding the nusus. First, reality and the current state of affairs should be taken as the basis for understanding the nusus, and second, the nusus are historical. Accordingly, modernists argue that all provisions, even constants, should be replaced by a new and contemporary perspective. Some provisions in Islamic law may change according to different situations and circumstances, and the historical approach can be applied to such provisions. However, as the provisions on the main issues in Islamic law are constant and immutable, it is not correct to apply the historical method to such provisions.

Keywords

Islamic Law, Arab Modernists, Religious Text (Nusus), Comment, Historicism, Stable and Changeable Provisions

References

• Aḥmed, Reyyân Muhammed Reşîd. El- Ḥadase ve'n-Naṣ el-Ḳur'ânî. Amman Ürdün: Ürdün Üniversitesi, yüksek lisans tezi, 1997.
• Arkun, Muhammed. El-ʿAlmene ve'd-Dîn. Beyrut Lübnan: Darus-Sâḳî, 1996.
• Arkun, Muhammed. Tariḫiyyet'l-Fikr el-ʿArabî el-İslâmî. Kazablanka Fas: el-Merkezu's-Saḳâfî el-ʿArabî, 1996.
• Damra, Abdulcelil Zühayr. el-Ḥukm eş-Şerʿî Beyne Aṣâleti's-Sebât ve's-Ṣalaḥiyye. Amman Ürdün: Dâru'n-Nefâis, 1426h.
• Ebû Muʾnis, Râid Naṣrî Cemîl. Es-Sevabit ve'l-Muteġayyirât fî't-Teşrîʿi'l-İslâmî. Ürdün Üniversitesi, doktora tezi, 2014.
• Ebû Zeyd, Naṣr Ḥamid. Mefhum en-Naṣ Dirase fî ʿUlûm el-Ḳur'ân. Kazablanka Fas: el-Merkez es-Saḳafî el-ʿArabî, 2014.
• Ed-Dureynî, Fethî. Buḥûs Muḳârene fî'l-Fıḳh el-İslâmî ve Uṣûlihi. Beyrut Lübnan: Müessesetu'r-Risâle Naşirûn, 1429. El-ʿÂdilî, Ḥuseyin Dervîş. Ḥarb el-Muṣtalaḥât. Beyrut Lübnan: Dâru'l-Hâdî, 1424.
• El-Beşâyîre, Zekî Mustafa Muhammed. Mevḳifu'l-Ḥadasiyyin el-ʿArab Mine'l-Ḳur'ân el-Kerîm ve İcâzihî. İrbid Ürdün: Yermuk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2008.
• El-Cabirî, Muḥammed ʿAbid. Et-Turâs ve'l-Ḥadase. Beyrut Lübnan: Merkez Dirasat el-Vaḥde el-ʿArabiyye, 1991.
• El-Gazâlî, Muḥammed bin Muḥammed Ebu Ḥamid. El-Mustasfâ. El-Medine el-Munevvere, ts.
• El-Ḳarâdavî, Yusuf. ʿAvâmil es-Seʿâ ve'l-Murûne fî'ş-Şerîʿâ el-İslâmiyye. El-Kuveyt: el-Lecne el-İstişariyye el-Ulya li'l-ʿAmeli alâ İstikmâl Tatbîk Âḥkâm eş-Şerîʿâ el-İslâmiyye, 2002.
• El-Ḳarâdavî, Yusuf. El-İctihad fî'ş-Şerîʿâ el-İslâmîyye. El-Kuveyt: Daru'l-Ḳalem, 1417.
• El-Ḳurtubî, Muḥammed bin Aḥmed bin Ebubekir. Câmiʿ Aḥkâm el-Ḳur'ân. Kahire Mısır: Dâru'l-Kutub el-Mısriyye, 1384.
• En-Nedvî, Ebu'l-Hasan Alî el-Hasanî. Es-Siraʿ Beyne'l-Fikre el-İslâmîyye ve'l-Fikre el- Ġarbiyye fî'l-Aḳtâr el-İslâmiyye. Lübnan: Daru'n-Nedve li'tevziʿ, ts.
• Er-Rafiʿî, Mustafa Sadık. Taḥte Râyet el-Kur'ân el-Maʿrâke Beyne'l-Ḳadîm ve'l-Cedîd. Sayda-Beyrut: el-Mektebetu'l-ʿAsriyye, 1423.
• Er-Razî, Muḥammed bin Ömer bin el-Hasan et-Teymî Ebu Abdullah. Mefatîḥ el- Ġayb. Beyrut: Dâru İḥyâ et-Turas el-ʿArabî, ts.
• Es-Sufyânî, ʿAbid bin Muḥammed. Es-Sebât ve'ş-Şumûl fî'ş-Şerîʿâ el-İslâmîyye. Mekke el-Mukerreme: Mektebetu'l-Menâre, 1408.
• Es-Suyûṭî, Abdurraḥman bin Kemaleddin Ebu Bekir Celaleddin. El-İtḳân fî ʿUlûm el-Ḳur'ân. Mısır: el-Hey'e el-Mısriyye el-ʿÂmme li'l-Kitâb, 1394.
• Eş-Şâṭıbî, İbrahim bin Mûsa bin Muḥammed el-Laḫmî Ebu İshak. El-Muvâfâḳât. Mısır: el-Hey'e el-Mısriyye el-ʿAmme li'l-Kitab. 1394h.
• Eş-Şerefî Abdulmecid. El-İslâm ve'l-Ḥadase. Tunûs: ed-Dâru et-Tunûsiyye li'n-Neşr, 1991.
• Ḥanefî, Ḥasan. Et-Turâs ve't-Tecdîd. Beyrut Lübnan: el-Müessese el-Camiʿiyye li'd-Dirâsât ve'n-Neşr ve't-Tevzîʿ, 1414h.
• Ḥuseyn, Muḥammed Muḥammed. El-İtticah el-Vaṭaniyya fî'l-Edeb el-Muʿâsır Mine's-Sevre el-ʿArâbîyye ilâ Ḳıyâm el-Ḥarb el-ʿÂlemiyye el-Ûlâ. Mekke el-Mükerreme: Dâru'r-Risâle li'n-Neşr ve't-Tevzîʿ, 1413h.
• İbn el-Ḳayyim el-Cevziyye, Şemseddin Muḥammed b. Ebu Bekir Ebu Abdullah. İġâset el-Lehfân. Riyad Suudi Arabistan: Mektebetu el-Meʿârif, ts.
• İbn Fâris, Aḥmed bin Faris bin Zekeriyya el-Ḳazvînî. Muʿcem Maḳayîs el-Luġa. Beyrut: Darûl-Fikr, 1399.
• İbn Manzur, Muḥammed bin Mukerrem bin Ali Ebu'l-Faḍl Cemaleddin. Lisanu'l-ʿArab. Beyrut Lübnan: Dar Sadır, 1414.
• ʿİmâra, Muḥammed. Suḳût el-Ġulûv el-ʿAlmânî. Kahire Mısır: Dâru'ş-Şürûḳ, 1422h.
• Kerîme, Kureybe. Menâhic el-İctihâd fî'l-Fikr el-İslâmî. Tunus: Tunus Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011.
• Korkut,Ramazan. Necmeddin Tûfî’nin Mutezile Eleştirisi (Ankara: İlahiyat Yayınları, 2022).
• Ḳutub, Seyyid. Fî-Ẓilâl el-Ḳur'ân. Kahire Mısır: Dâru'ş-Şürûk, 1412 h.
• Muḥammed, İbrahim Fethurraḥman Ahmed. El-Ḥadâse ve'l-ʿAḳlaniyye ve Mevḳıfû'l-İslâmi Minhûmâ. Sudan: Ümmü Derman İslâm Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Rıza, Reşid. Tefsîr el-Menâr. Mısır: el-Hey'e el-Mısriyye el-ʿAmme li'l-Kitab,1990.
• Ṣâvî, Ṣalâḥ. Es-Sevabit ve'l-Muteġayyirât fî Mesîret el-ʿAmel el-İslâmî el-Muʿâsır. Amerika Şeriat Akademisi, 1430. Sıdki, Muhammed Tevfiḳ. "El-İslâm Huve'l-Ḳur'ânu Vaḥdehû" dokuzuncu sayı. (1906 m. 1315h.)
• Solmaz, Bünyamin. “Modernlik Ve Modernleşme Kuramlarına Yöneltilen Eleştiriler”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32/32 (Eylül 2011), 35-58.
• Zeydan, Abdulkerim. El-Vecîz fî Usûl el-Fıḳh. Beyrut: Müessestu Ḳurtuba, 1987.