Keysâniyye’nin Teşekkülü ve İlk Şiîlik

Year 2021, Volume: 51 Issue: 1, 96 - 115, 30.06.2021

Hakan Keleş

https://doi.org/10.51121/akif.2021.17

Abstract

Keysâniyye, Muhammed b. el-Hanefiyye’nin imâmeti düşüncesiyle Hicri I. asrın son çeyreğinde ortaya çıkan ilk Şiî fırkalardan biridir. Keysâniyye fırkası Muhtâr es-Sakafî’nin tabileri olarak isimlendirilmiştir. Başta Muhammed b. el-Hanefiyye’nin siyasi tavrı olmak üzere onun Muhtâr es-Sakafî ile ilişkisini tesbit etmek Keysâniyye fırkası açısından büyük bir önem arz etmektedir. Ayrıca fırkanın teşekkülünde Muhtâr es-Sakafî’yle birlikte Ebû Amra Keysân ismi öne çıkmaktadır. Onun, Muhtâr’la birlikte öldüğüne dair bir kanıt bulunmaması daha sonra taraftarları arasında etkin bir rol üstlenme ihtimalini akla getirmektedir. Bunun yanı sıra Ebû Amra Keysân’ın aşırı fikirlerinin tesiriyle ortaya çıkan Keysâniyye’inin teşekkül sürecini anlamak bir nevi Şiîlik tarihine ışık tutmak anlamına gelmektedir. Nitekim İbnü’l-Hanefiyye’nin oğlu Ebû Haşim’in imâmeti vasiyet ettiğine dair bilgiler Şiî ayrışmaya da işaret etmektedir. İmametin nass ve taʻyinle Hz. Ali ve evlâdına hasredilmesinde önemli bir etkiye sahip olan vasiyet düşüncesinin Keysâniyye ve galî fırkalar içinde tezahürü söz konusudur. Şiîliğin itikadi esaslarından biri olan imâmet inancı bu dönemde gelişmeye başlamıştır.

Keywords

Şiîlik, Fırka, Keysâniyye, Muhtâr, İmâmet

References

• Akbulut, Ahmet. Sahabe Dönemi İktidar Kavgası: Alevi Sünni Ayrışmasının Arka Planı. Ankara: OTTO Yayınları, 2017.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-. el-Fark beyne’l-Fırak. Beyrut: Daru’l-Âfâk, 1977.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el-. Ensâbü’l-Eşrâf. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1996.
• Bozan, Metin. “İmamiyye Şiası’nın Peygamberlik ve İmamet Anlayışlarının Mukayesesi”. Dini Araştırmalar 9/26 (01 Haziran 2006). 95-112.
• Dineverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend ed-. Ahbâru’t-Tıvâl. Kâhire: İhyâ, 1. Basım, 1960.
• Ecer, Ahmet Vehbi. “Abdullah b. Zübeyr’in Halifeliği ve Kurduğu Devlet”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (1998), 155-156.
• El-Kadî, Vedad - Benli, Yusuf. “Keysâniyye’ye Özel Referansla İslam Kaynaklarında Gulât Teriminin Gelişimi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi VII/2 (2007), 241-276.
• Eş'arî, Ebü’l-Hasan. Maḳālât. Wiesbaden, 1963.
• Güneş, Hüseyin. Dinî, Siyasî ve Sosyal Etkisi Açısından Muhammed b. Hanefiyye ve Hayatı. Konya, 2009.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. Tarih. Beyrut: Daru’l-Kalem, 1397.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-. Mu’cemû’l-Bûldân. Beyrut: Daru’l-Sâdır, 1995.
• Harputlu, Ali Hüsnî el-. Muhtâr es-Sakafî. Kâhire: Masrî, 1962.
• Irâkî, Ebu Muhammed Osman b. Abdullah b. el-Hasen el-Iraki el-Hanefi el-. Fıraku’l-Müfterika. Ankara: Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1961.
• İbn Asâkir, Ebû’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfii. Târîhu Dımaşk. Darû’l-Fikr, 1995.
• İbn Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil. Beyrut: Daru’l-Kitabu’l-Arabî, 1997.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Kitâbü’l-ʿİber. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1988.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Darû’l-Türâs, 1. Basım, 1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s Siyâse. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, 2017.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Maârif. Kâhire: Hey’etü’l-Masrîyye, 3. Basım, 1992.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kūb b. Miskeveyh el-Hâzin. Tecâribü’l-Ümem. Tahran, 3. Basım, 2000.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakât. Beyrut: el-İlmiyye, 1990.
• İlhan, Avni. “Bedâ”. 5/290-291. İstanbul: TDV, 1992.
• Kâdî, Vedâd el-. el-Keysâniyye fi’t-Târîh ve’l-Edeb. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1974.
• Korkmaz, Sıddık. Tarihin tahrifi: İbn Sebe meselesi. Ankara: Araştırma, 2012.
• Kummî, Sa’d b. Abdillah Ebi Halef el-Eş’ari el-. Kitâbu’l-Makâlât ve’l-Fırak. Tahran, 1963.
• Kutlu, Sönmez. “İlk Mürciî Metinler ve Kitabü’l-İrcâ”. 37/ (1997), 323-327.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kūb b. İshâk el-Küleynî er-Râzî el-. Usulü’l-Kâfî. Beyrut: el-Fecr, 1. Basım, 2007.
• Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir el-. el-Bedʾ ve’t-târîḫ, ts.
• Mısrî, Ebû Saîd el-. el-Mûciz fî Tarihi’l-İslam, ts.
• Nabhâ, Hızır Muhammed. Müsnedü Hişam b. Hakem. Tahran: Mecmeu’l-Buhusi’l-İslamiyye, 1434.
• Naşî el-Ekber, thk. Yosef Wan Ess. Mesailû’l-İmame. Beyrut, ts.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Mûsâ b. el-Hasen b. Muhammed el-Bağdâdî en-Nevbahtî en-. Fıraku’ş-Şia. İstanbul, 1931.
• Onat, Hasan. Emeviler Dönemi Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği. İstanbul: Endülüs, 2016.
• Onat, Hasan. “Şiiliğin Doğuşu Meselesi”. A.İ.F.D. 37/1 (ts.), 79-117.
• Öz, Mustafa. “Hişâm b. Hakem”. C. 18. İstanbul: TDV, 1998.
• Öz, Mustafa. “Muhammed b. El-Hanefiyye”. 30/537-539. İstanbul: TDV, 2005.
• Razi, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî er-. İʿtiḳādât. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts.
• Rıza, Şeyh Muhammed Muzaffer er-. Sakife, ts.
• Ruhayli, İbrahim b. Âmir er-. el-İntisâr li’s-suhubi ve’l-âl. Medine, 2003.
• Seyf b. Ömer, Seyf b. Ömer et-Temimi el-Esedî. el-Fitne ve Vak’atu Cemel. Daru’n-Nefâis, 1993.
• Şehristanî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim eş-. el-Milel ve’n-Nihal. el-Halebî, ts.
• Şenzeybek, Aytekin. “Muhtâr Es-Sakafî’nin Hayatı Bağlamında İlk Keysâni Fikirlerin Ortaya Çıkışı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 15/2 (01 Ekim 2015), 343-370.
• Şenzeybek, Aytekin. “On İki İmam Dönemi Bazı İmamet Prensipleri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 19/2 (31 Aralık 2019), 571-592.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî et-. Tarihû’t-Taberî. Beyrut: Daru’t-Türâs, 2. Basım, 1387.
• Utku, Nihal Şahin. “Kerbelâ Sonrasında Muhammed b. Hanefiyye’nin Yükselişi ve Siyasi Duruşu”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 55/55 (30 Aralık 2018), 1-26.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-. Kitâbü’r-Ridde. Beyrut: Darû’l-Garbû’l-İslamî, 1990.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.
• Wellhausen, Julius. Arap Devleti ve Sukutu. Ankara: TTK, 1989.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Siyeru Aʿlâmi’n-Nübelâʾ. Kâhire: Daru’l-Hadis, 1427.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī ez-. Târîḫu’l-İslâm. Daru’l-Garbu’l-İslam, 2003.