İNGİLİZ MİSYONERLİK FAALİYETLERİNİN OSMANLI DEVLETİ’NİN YIKILIŞ SÜRECİNE ETKİLERİ

Year 2017, , 1 - 45, 17.09.2017

Bengül Polat Ratip Ayaz

https://doi.org/10.1501/Tite_0000000472

Cited By: 2

Abstract

İkili ilişkilerin kurulduğu XVI. yüzyılın sonlarından 1876 Berlin Antlaşması’na kadar Osmanlı Devleti ile genelde ekonomik çıkarları açısından dostane ilişkiler sürdüren ve Osmanlı toprak bütünlüğünün korunmasından yana olan İngiltere, bu tarihten sonra keskin bir politika değişikliğine giderek Osmanlı topraklarının parçalanması ve paylaşılması konusunda hem fikir olan güçlerin safına katılmış, hatta bu güçlerin en önde gelenlerinden biri olmuştur.  Fransa’nın Katolikliği, Rusların ise Ortodoksluğu kullanarak, Osmanlı coğrafyasında kendilerine nüfuz alanları oluşturmalarından ilham alan İngiltere, yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Osmanlı coğrafyasında siyasal, ekonomik ve kültürel alanlarda nüfuz edebileceği alanlar aramış, bu nedenle Nesturiler, Süryaniler, Keldaniler, Dürziler, Ermeniler ve Bulgarlar gibi çeşitli Hristiyan gruplar arasında Protestan misyonerlik faaliyetlerini başlatmıştır.  Osmanlı gayrimüslimleri arasında önce Protestan bir cemaat oluşturulmuş, daha sonra bu cemaatin hamiliği üstlenerek Osmanlı yönetimine baskı unsuru olarak kullanılmıştır.  Özellikle eğitim alanında okullar ile yapılan misyonerlik faaliyetlerinde ileride Osmanlı Devleti’ne karşı isyan edecek kitlelerin lider kadrosu yetiştirilirken, tıbbi alanda yapılan misyonerlik faaliyetleriyle de azınlık tebaanın sempatisi kazanılmak istenmiş, siyasal, ekonomik ve kültürel amaçlı çalışmalar, misyonerlik marifetiyle dini çalışmalar gibi gösterilerek kamufle edilmiştir.  İngiltere’nin misyonerlik faaliyetlerini gerçekleştirdiği coğrafi alan ile I. Dünya Savaşı sonrasında işgal ettiği bölgelerin büyük bir benzerlik taşıması, kamuflajı düşürüp gerçek niyetleri gözler önüne sermiştir.

Keywords

Anglikan, misyonerlik, konsolos, nüfuz alanı, Protestan, I. Dünya Savaşı

References

• KAYNAKÇA
• Arşiv Belgeleri
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Kitaplar
• Açıkses, Erdal; Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri, TTK Yayınları, Ankara, 2003.
• Akdağ, Mustafa; Yakın Çağ Dönemi Avrupa Tarihi, Berikan Yayınları, Ankara, 2016.
• Akyüz, Yahya; Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi Yayınları, Ankara, 2013.
• Armaoğlu, Fahir; Yirminci Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınları, İstanbul, 2012.
• Atabaki, Touraj (Ed.); İran ve I. Dünya Savaşı Büyük Güçlerin Savaş Alanı, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 2010.
• Ayaz, Ratip, İngiliz Misyonerliğinin Kurumsal Yapısı ve Osmanlı Coğrafyasındaki Faaliyetleri (1838-1918), Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih ABD, Kırşehir, Nisan 2017, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Aydın, Mithat; Bulgarlar ve Ermeniler Arasında Amerikan Misyonerleri, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2008.
• Bowen, Harold; Türkiye Hakkında İngiliz Tetkikleri, TTK Yayınları, Ankara, 2011.
• Bozkurt, Gülnihal; Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), TTK Yayınları, Ankara, 1996.
• Brant, James; 1838 Yazında Kürdistan, Rupel Basım Yayın, İstanbul, 2014.
• Burak, D. Mehmet; Birinci Dünya Savaşında Türk-İngiliz İlişkileri (1914-1918), Babil Yayınları, Ankara, 2004.
• Bury, G.Wyman; Pan-İslam veya İslam İmparatorluğu, Destek Yayınları, İstanbul, 2011.
• Cilacı, Osman; Hristiyanlık Propagandası ve Misyonerlik Faaliyetleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2005.
• Çabuk, Mustafa; Maraş’ta Misyoner Faaliyetleri ve Misyoner Okulları, Ukde Yayınları, Kahramanmaraş, 2008.
• Çatalbaş, Resul: Majesteleri’nin Kilisesi, Gece Kitaplığı, Ankara, 2014.
• Çavdar, Tevfik; Osmanlıların Yarı-sömürge Oluşu, Ant Yayınları, İstanbul, 1970.
• Çaycı, Abdurrahman; Büyük Sahra’da Türk-Fransız Rekabeti (1858-1911), TTK Yayınları, Ankara, 1995.
• Ekinci, Ekrem Buğra; Ama Hangi Osmanlı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2013.
• Engelhardt, Edouard Philippe; Türkiye’de Çağdaşlaşma Hareketleri Tanzimat, Örgün Yayınları, İstanbul, 2010.
• Engin, Vahdettin; Pazarlık, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2010.
• Ergin, Osman Nuri; Türk Maarif Tarihi, Cilt 1-2-3-4, Eser Matbaası, İstanbul, 1977.
• Erkek, İbrahim; Batı’nın Öncü Gücü Misyonerler, Öncü Yayınları, Ankara, 2013.
• Ferguson, Nıall; İmparatorluk Britanya’nın Modern Dünyayı Biçimlendirişi, Yapıkredi Yayınları, İstanbul, 2013.
• Fromkın, David; Barışa Son Veren Barış, Yeni Binyıl Yayınları, İstanbul, 1989.
• Gümüş, M. Sıddık; İngiliz Casusunun İtirafları ve İngilizlerin İslam Düşmanlığı, Hakikat Kitabevi, İstanbul, 2008.
• Günay, Tuncer; Misyoner Örgütleri ve Misyoner Faaliyetleri, Ankara Ticaret Odası Yayınları, Ankara, 2004.
• Gündüz, Şinasi; Misyonerlik, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2009.
• Güngör, Erol; Türkiye’de Misyoner Faaliyetleri, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2012.
• Güran, Tevfik; Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı 1897, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1997.
• Hamlın, Cyrus; Türkler Arasında Türkiye’deki Misyonerlik Faaliyetleri ve Robert Kolej, Kahverengi Yayınları, İstanbul, 2015.
• Hararı, Yuval Noah; Hayvanlardan Tanrılara Sapıens, Kolektif Kitap, İstanbul, 2015.
• Harman, Ömer Faruk (Ed.); Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, Ensar Yayınları, İstanbul, 2005.
• Hıll, Christopher; İngiltere’de Devrim Çağı 1603-1714, İletişim Yayınları, İstanbul, 2016.
• İnan, Uğur; Osmanlı Devleti’nde Almanların Protestan Misyonerlik Faaliyetleri, TTK Yayınları, Ankara, 2015.
• İrtem, Süleyman Kani; Şark Meselesi Osmanlı’nın Sömürgeleşme Tarihi, Temel Yayınları, İstanbul, 1999.
• Osmanlı Devleti’nin Mısır, Yemen, Hicaz Meselesi, Temel Yayınları, İstanbul, 1999.
• Kahraman, Ahmet; Dinler ve Misyonerler, Ensar Yayınları, İstanbul, 2009. Karabekir, Kazım; Birinci Cihan Harbine Nasıl Girdik, Emre Yayınları, İstanbul, 1995.
• İstihbarat, Berikan Yayınları, Ankara, 2004.
• Karaca, Taha Niyazi; Büyük Oyun, Timaş Yayınları, İstanbul, 2011.
• Karakuş, Erdoğan; İkinci Dünya Savaşı Öncesi İngiliz Belgelerinde Türk-İngiliz İlişkileri, IQ Yayınları, İstanbul, 2006.
• Karal, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, Cilt 5, 9, TTK Yayınları, Ankara, 2011.
• Kıeser, Hans Lukas; Iskalanmış Barış (Doğu Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938), İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
• Kılıç, Davut; Osmanlı Ermenileri Arasında Dini ve Siyasi Mücadeleler, ATAM Yayınları, Ankara, 2012.
• Kılınçkaya, M. Derviş; Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Suriye, ATAM Yayınları, Ankara, 2008.
• Kocabaşoğlu, Uygur; İngiliz Sicimi, İmge Yayınevi, Ankara, 1995.
• Kocatürk, Önder; Balkanlar’dan Orta Doğu ’ya Osmanlı İngiliz İlişkileri (1908- 1910), IQ Yayınları, İstanbul, 2009.
• Osmanlı-İngiliz İlişkilerinin Dönüm Noktası (1911-1914), Cilt II, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2013.
• Kumrular, Özlem; Türk Korkusu, Doğan Kitap, İstanbul, 2016.
• Küçük, Abdurrahman; Misyonerlik ve Dinler arası Diyalog, Berikan Yayınları, Ankara, 2011.
• Mortimer, Favell Lee; Asya’da Uzaklarda, Destek Yayınları, İstanbul, 2011.
• Mutlu, Şamil; Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2005.
• Ortaylı, İlber; Osmanlı Barışı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2014.
• Osmanlı Belgelerinde Suriye, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü
• Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2013.
• Osmanlı Eğitiminde Modernleşme, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, İstanbul, 2014.
• Öke, Mim Kemal; İngiltere’nin Güneydoğu Anadolu Siyaseti ve Binbaşı EWC Noel’in Faaliyetleri 1919, Sevinç Matbaası, Ankara, 1988.
• Özcan, Azmi; Pan-İslamizm, İSAM Yayınları, Ankara, 1997.
• Özdağ, Ümit (Ed.); 100. Yılında Birinci Dünya Savaşı, Kripto Yayınları, Ankara, 2014.
• Özdemir, Bülent; Süryanilerin Dünü Bugünü I. Dünya Savaşı’nda Süryaniler, TTK Yayınları, Ankara, 2014.
• Renouvin, Pierre; I. Dünya Savaşı ve Türkiye, e Yayınları, İstanbul, 2004.
• Russell, Bertrand; Neden Hristiyan Değilim, İlke Yayınları, İstanbul, 1996.
• Sander, Oral; Siyasi Tarih (İlk Çağlardan 1918’e), İmge Yayınevi, Ankara, 2012.
• Saydam, Abdullah; Osmanlı Medeniyeti Tarihi, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2015.
• Shaw, J.S.-Shaw, E.K; Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Cilt 2, e Yayınları, İstanbul, 2010.
• Sırma, İhsan Süreyya; Osmanlı Devleti’nin Yıkılışında Yemen İsyanları, Beyan Yayınları, İstanbul, 2008.
• Sömürü Ajanı İngiliz Misyonerleri, Beyan Yayınları, İstanbul, 2011.
• Şaşmaz, Musa; İngiliz Konsolosları ve Ermenilerin Katliamı İddiaları (1878- 1914), ATAM Yayınları, Ankara, 2013.
• Turan, Ömer; Avrasya’da Misyonerlik, ASAM Yayınları, Ankara, 2002.
• Turan, Süleyman; Misyoloji: Hristiyan Misyon Bilimi, Sarkaç Yayınları, Ankara, 2011.
• Türkmen, Zekeriya; Musul Meselesi, ATAM Yayınları, Ankara, 2011.
• Uçar, Abdullah; Misyonerler (Modern Haçlılar), Adım Matbaası, Konya, 2005.
• Uçar, Ahmet; İslam Dünyasında Misyoner Orduları, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2014.
• Uğurlu, Ö. Andaç (Ed.); Türkiye’nin Parçalanması ve İngiliz Politikası (1900- 1920), Örgün Yayınları, İstanbul, 2005.
• Yerasimos, Stefanos; Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye (Tanzimat’tan I. Dünya Savaşına), Cilt 2, Gözlem Yayınları, İstanbul, 1975.
• Zürcher, Erık Jan; Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015.
• Makaleler
• Albayrak, Kadir; “Geçmişte ve Günümüzde Nesturi Misyonerliği”, İslami Araştırmalar, 2007, Cilt 20, Sayı 2, s. 164-171.
• Aydın, Mithat; “İkinci Meşrutiyet’in İlanı ve İngiltere”, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, Belgi Dergisi, 2011, Sayı 1, s. 15-49.
• “Misyonerlik Kıskacında Nesturiler: Katolik, Ortodoks ve Protestan Misyonerlerin Nesturiler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Siyasi Sonuçları”, Erdem, 2011, Sayı 60, s. 1-30.
• Bayrakdar, Mehmet; “Dinlerarası Diyalog ve Misyonerlik”, İslami Araştırmalar, 2007, Cilt 20, Sayı 4, s. 391-398.
• Birinci, Ali; “Osmanlı Devleti’nde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2006, Cilt 4, Sayı 7, s. 291-349.
• Burak, D. Mehmet; “Osmanlı Devleti’nde Jön Türk Hareketi’nin Başlaması ve Etkileri”, OTAM, 2003, Sayı 14, s. 291-318.
• Buzpınar, Ş. Tufan; “Suriye ve Filistin’de Avrupa Nüfuz Mücadelesinde Yeni Bir Unsur: İngiliz Misyonerleri (XIX. yüzyıl)”, İslam Araştırmaları Dergisi, 2003, Sayı 10, s. 107-120.
• Cevizliler, Erkan; “XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti’ndeki İngiliz Okulları Üzerine Bir İnceleme”, Tarihin Peşinde, 2014, Sayı 12, s. 119-155.
• Çatalbaş, Resul; “Anglikan (İngiliz), Kilisesi Misyonerliği ve Osmanlı-İngiliz İlişkilerine Etkileri”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, Sayı 25, s. 167-176.
• “Anglikan (İngiliz), Misyoner Teşkilatlar”, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt 2, Sayı 2, s. 121-138.
• Çelik, Mehmet; “Lübnan’da Milliyetçiliğin Fikri Temelleri ve Oluşumu”, The Journal of Akademic Social Science Studies, 2015, Sayı 35, s. 439-450.
• Ebuzziya, Ziyad; “Tanzimat’a Osmanlı Basının Tesiri”, 150. Yılında Tanzimat, Aydınlar Ocağı Yayınları, İstanbul, 1990, s. 61-64.
• Gündüz, Şinasi; “Misyonerlik”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt 30, İstanbul, 2005, s. 193-199.
• Hajdari, S. A; “Tarihi Süreç İçerisinde Misyonerlik ve Misyonerlerin Yetim Faaliyetleri”, İHH İnsani ve Sosyal Araştırmalar Merkezi, 2016, s. 4-60.
• Haydaroğlu, İlknur; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar”, Türkler, 2002, Cilt 14, s. 181-188.
• Hülagü, Metin; “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Misyoner, Ermeni, Terör ve Amerika Dörtgeninde Türkiye”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2001, Sayı 10, s. 57-99.
• Karaköse, Hasan; “Yahudilerin Filistin’e Yerleşme Girişimleri ve Süleyman Fethi Bey’in Layihası (1911)”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 2004, Cilt 5, Sayı 1, s.43-57.
• Kocabaşoğlu, Uygur; “XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları”, Osmanlı, Ankara,1999, Cilt 5, s. 340-349.
• Kocatürk, Önder; “1913-1914 Yıllarında İngilizlerin Arabistan’ın Çeşitli Bölgelerindeki Faaliyetleri”, Türkoloji Kültürü, 2011, Cilt 4, No:7, s. 17-34.
• Nurdoğan, Arzu; “Anglikan Kilisesi’nin Osmanlı’daki Sancaktarı: Church Mıssıonary Society: Üyeleri ve Gelir Kaynakları-II”, Dini Araştırmalar, 2014, Cilt 17, Sayı 44, s. 13-42.
• “Hristiyan Oryantalizminin Kadınlar Şubesi:Anglo-Sakson Misyon Tarihinde Kadınlar”, İslami Araştırmalar, 2014, Cilt 25, Sayı 2, s. 74-94.
• Satılmış, Selahattin; “XIX. Yüzyılda Nesturiler ve İngiliz Misyonerlik Faaliyetleri”, Belleten, 2007, Sayı 261, s. 653-688.
• Sezer, Ayten; “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e: Misyonerlerin Türkiye’deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1999, Cilt 16, Özel Sayı, 169-182.
• Sonyel, Salahi; “Büyük Devletlerin Osmanlı İmparatorluğunu Parçalama Çalışmalarında Hristiyan Azınlıkların Rolü”, Belleten, 1985, Sayı 195, s. 647- 656.
• “Hristiyan Azınlıklar ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemi”, Osmanlı, Ankara, 1999, Cilt 2, s. 142-145.
• Şişman, Adnan; “Misyonerlik ve Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Kurulan Yabancı Sosyal ve Kültürel Müesseseler”, Türkler, 2002, Cilt 14, s. 173-180.
• “XX. Yüzyıl Başlarında Rumeli ve Adalardaki Yabancı Müesseseler”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2008, Sayı 1, s. 1-10.
• Tozlu, Necmettin; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Misyoner Okulları”, Osmanlı, Ankara, 1999, Cilt 5, s. 329-338.
• Vahapoğlu, M. Hidayet; “Yönetim ve Azınlıklara Bakış Açısından Osmanlı Devleti”, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi Dergisi (Türklerde Hoşgörü Özel Sayı I), 1996, Cilt 8, Sayı 22, s. 41-51.
• Yalduz, Alparslan; “Konsillerin Hristiyanlık Tarihindeki Yeri ve İznik Konsili”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003, Cilt 12, Sayı 2, s. 257- 296.
• Yamı, Vedat Şafak; “Anglikan Kilisesi’nin Oluşum Süreci ve Bugünü Üzerine Bir İnceleme”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of International Social Research, Cilt 3, Sayı 11, s. 578-585.
• Zengin, Zeki Salih; “II. Abdülhamit Döneminde Yabancı ve Azınlık Mekteplerinin Faaliyetleri”, Belleten, 2007, Sayı 261, s. 613-652.