BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA OSMANLI DEVLETİ’NİN CİHAD İLAN ETMESİNİN DOĞU TÜRKİSTAN’DAKİ YANKILARI

Year 2021, , 127 - 154, 27.05.2021

Yusuf Aydın

https://doi.org/10.46955/ankuayd.943685

Cited By: 2

Abstract

Kasım 1914’te ilan edilen Cihad-ı Ekber’in ardından, Türk ve Alman ajanları, Çin’in Doğu Türkistan muhtar bölgesinde bir takım cihat faaliyetlerini tahrik ettilerse de Çin’in aldığı tedbirlerle önemli bir merhale kaydedilemedi. Çin Müslümanları [Dunganlar/Döngenler] cihadın ilanından habersizken Doğu Türkistan Müslümanları arasında münferit birkaç vaka dışında cihat faaliyetleri olmadı. Karışıklık çıkarmak maksadıyla Afganistan üzerinden Doğu Türkistan’a giren Alman ajanı Hentig, yakalanıp sınır dışı edildi. Çinli lider Sun Yat Sen’in İngiltere hükümetine yazdığı mektupta Çin Müslümanlarının Osmanlı Sultanına bağlılıklarının endişe verici olduğu hususu mübalağalı olup kaale alınmadı. Uygur Türkleri arasında görülen son derece zayıf cihat faaliyetleri rahatlıkla bastırıldı. Osmanlı hükümetinin gönderdiği ajanların cihat faaliyetleri münferit hadiselerden öteye gidemedi ve sınırdışı edildi. Bu araştırmada 1. Dünya Harbinde Osmanlı cihadının Çin’deki ve Doğu Türkistan’daki yansımaları incelenmiştir. Çalışmanın çerçevesi 1914-1918 yıllarına münhasır olup Fransız arşiv ve peryodiklerine ve Türk kaynaklarına başvurulmuştur.

Keywords

Cihat, Çin, Doğu Türkistan, Dunganlar, Panislamizm

References

• Ministès des Affaires Etrangères (MAE), Archives Historiques de L’armee de Terre (SHAT), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi.
• Adil Hikmet Bey, Asya’da Beş Türk, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999.
• Alptekin, İsa Yusuf, Doğu Türkistan Davası, Seha Yayınları, 2. B., İstanbul, 1992.
• Arif Cemil, I. Dünya Savaşı’nda Teşkilât-ı Mahsusa, Arba Yayınlar, İstanbul, 1997.
• Bammat, Haydar, İslamiyet’in Manevi ve Kültürel Değerleri, Çev. Bahadır Dülger, Resimli Posta Matbaası, Ankara, 1963.
• Banarlı, Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Barthold, V.V., Orta Asya Türk Tarihi Dersleri, Yay. Haz. Hüseyin Dağ, Çağlar Yay., 1. Baskı, Ankara, 2004.
• Bernard, P., F. Redan, Histoire de la France, Paris, 1945.
• Cahun, Léon, Introduction à l’Histoire de l’Asie Central, du Commencement à 1405, Paris, 1896.
• Çantay, Hasan Basri, Kur’an-ı Hakim ve Meal-i Kerim, C. 1., 11. Baskı, İstanbul, 1980.
• Dündar, Ali Merthan, Panislamizmden Büyük Asyacılığa, Ötüken Yay., İstanbul, 2006.
• Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1992.
• Habibzade Ahmed Kemal, Çin-Türkistan Hatıraları, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1996.
• Halil Paşa, İttihat ve Terakki’den Cumhuriyet’e Bitmeyen Savaş, Haz. Taylan Sorgun, 7 Gün Yayınları, İstanbul, 1972.
• Hayit, Baymirza, Türkistan: Rusya ile Çin Arasında, Otağ Yayınları, Çev. Abdulkadir Sadak, Y.Y., 1975.
• Hopkirk, Peter, İstanbul’un Doğusunda Bitmeyen Oyun, Çev. Mehmet Harmancı, Yeni Yüzyıl Tarih Dizisi, İstanbul, 1995.
• Hurgronje, Snouck, The Holy War “Made in Germany”, New York-London, The Knickkerbocker Press, 1915.
• Hülagü, Metin, Pan-islamist Faaliyetler, Boğaziçi Yayınları, Bayrak Matbaası, İstanbul, 1994.
• Ilgar, İhsan, Rusya’da Birinci Müslüman Kongresi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1988.
• Köroğlu, Erol, Türk Edebiyatı ve Birinci Dünya Savaşı (1914-1918), İletişim Yayınları, İstanbul, 2004.
• Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, TTK, Yay., 2. B., Ankara, 1987.
• Kuşçubaşı, Eşref, Hayber’de Türk Cengi: Teşkiât-ı Mahsusa Arabistan, Sina ve Kuzey Afrika Müdürü Eşref Bey’in Hayber Anıları, Yay. Haz. Philip H. Stoddard-H. Basri Danışman Arba yayınları, İstanbul, 1997.
• Landau, Jacob M., Pan-İslam Politikaları, İdeoloji ve Örgütlenme, Çev. Nigar Bulut, Anka Yayınları, İstanbul, 2001.
• __________, Pantürkizm, Çev. Mesut Akın, Sarmal Yayınları, İstanbul, 1999.
• Lévy, Roger, La Révolte de l’Asie, Paris, P.U.F., Paris, Que Sais-Je?, 1965.
• Mardin, Şerif, Türkiye’de Din ve Siyaset, İletişim Yayınları, İstanbul, 1995.
• Ortaylı, İlber, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, Ankara, 1981.
• Özcan, Azmi, Panislamizm Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere 1877-1914, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1992.
• Sadi, Gülistan, (Çev. Kilisli Rifat), Ahmet Halid Yaşaroğlu Kitapçılık, İstanbul, 1956.
• Saray, Mehmet, Doğu Türkistan Türkleri Tarihi, Aygan Yayıncılık, İstanbul, 2015.
• Saray, Mehmet, Dünden Bugüne Afganistan, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1981.
• Sırma, İhsan Süreyya, Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti, İstanbul, 1985.
• __________, Çin Müslümanları ve Çin’e Seyahat, İstanbul, 2008.
• Soo Lee, Hee, İslam-Türk Kültürünün Uzak-Doğu’ya Yayılması, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1988.
• Sultan Abdülhamid, Siyasî Hatırâtım, İstanbul, 1974.
• Stoddard, Philip H., Teşkilat-ı Mahsusa, Çev. Tansel Demirel, 3. Baskı, Arma Yayınları, İstanbul, 2003.
• Türklük Mücahidi İsa Yusuf, (Haz.lar: Altan Deliorman, Abdülkadir Donuk, İsa Kocakaplan), İstanbul, 1991.
• A.V., “En Chine-Attitude des Musulmans chinois à l’égard de la Turquie”, Revue du Monde Musulman, t. XXX, 1915.
• Aydın, Yusuf, “1. Dünya Savaşında Çin-Alman Faaliyetleri”, OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, C.16, Sayı: 32, 2020.
• Aydın, Yusuf, “I. Dünya Savaşında Hindistan’da Türk-Alman Faaliyetleri”, Yeni Türkiye, sayı: 83, Ankara, 2016.
• Bekin, Ahmet Rıza, “Yakup Bey Zamanında Doğu Türkistan’ın Dış İlişkileri”, AÜDTCF Doğu Dilleri, C.II. Sayı: 1. Ankara, 197.
• __________, “Yakup Bey’in Doğu Türkistan’ı Egemenliği Altına Alması”, AÜDTCF Doğu Dilleri, c. II. Sayı: 2. Ankara, 1971.
• __________, “Yakup Bey’den Önce Doğu Türkistan’daki Ayaklanmalar”, AÜDTCF Doğu Dilleri, C. II. Sayı: 4. Ankara, 1981.
• __________, “Sultan Abdülhamid’e Sunulan Doğu Türkistan ile İlgili Bir Rapor”, AÜDTCF Doğu Dilleri, C. II. Sayı: 4, Ankara, 1983.
• Bitar, M.-Y., “Le Califat et la Guerre”, Mercure de France, 16.10.1916.
• Blanc, Edouard, “Notes de Voyage en Asie Centrale, le Turkestan Russe”, Revue des Deux Mondes, t. CXXVII, 1895.
• Dietz, Jean, “Le Pantouranisme et l’Histoire”, L’Asie Française, no: 174, Octobre 1918-Janvier 1919.
• Gönder, Çağatay, “Kaşgar Emirliğinin Türkiye’ye Tabiiyeti”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, Yıl : 2016/2, Cilt : 15, Sayı : 30.
• Hee-Soo, Lee, Cemil, “Çin”, DİA, C. 8, İstanbul, 1993.
• Hitchins, Keith, “Kaşgar”, DİA, C. 25, Ankara, 2002.
• Despréaux, Julien, “La Chine”, L’Europe Nouvelle, no: 30, 3 Août 1918.
• Doutté, Edmond, “Les Alliés et l’Islam”, Le Matin, no : 11802, 20 Juin 1916, Baş Makale.
• Granet, Marcel et Henri Bonnet, “Les Problèmes du Pacifique”, Un Siècle et Demie d’Histoire, t. III, Editorial Argentor, Société Anonyme d’édition, Strasbourg, 1931.
• “Imtiyazat”, Encyclopédie de l’Islam, t. III, Pays-Bas, 1971.
• J. S., “Lettre de Chine”, La Croix, no: 10174, 7 Mai 1916.
• J. S., “Lettre de Chine”, La Croix, no: 10376, 4 Janvier 1917.
• J. S., “Lettre de Chine-la rupture de la Chine avec l’Allemagne”, La Croix, no: 10490, 17 Mai 1917.
• Kara, Mustafa, “Yakub Han Kaşgarî”, DİA, C. 43, İstanbul, 2013.
• “Kaşgar”, Türk Ansiklopedisi, C. 21, Ankara, 1974.
• Ömer Seyfeddin, “Kaşgar”, Tanin, no: 2401, 24 Ağustos 1915.
• Pinon, René, « La liquidation de l’Empire Ottoman », Revue des Deux Mondes, t. LIII, 1919.
• Sırma, İhsan Süreyya, “Pekin Hamidiye Üniversitesi”, İslami İlimler Fakültesi Tayyib Okiç Armağanı, Ankara, 1978.
• Vidou, J. M., “Le Japon et la Question Chinoise”, L’Europe Nouvelle, no: 26, 28 Juin 1919.
• Yücel Yiğit, “The Teşkilat-ı Mahsusa and World War I”, Middle East Critique, Vol. 23, 2014, s. 157-174.
• Yücel Yiğit, “Teşkilat-ı Mahsusa’nın Anatomisi”, Güvenlik Çalışmaları Dergisi, C. 17, S. 1, Ankara, 2015, s. 69-89.
• Süreli Yayınlar; L’Action Française, L’Asie Française, Correspondance d’Orient, La Croix, L’Europe Nouvelle, L’Humanité, Le Matin, Mercure de France, Revue des Deux, Mondes, Revue du Monde Musulman, Tanin.
• Aydın, Yusuf, Birinci Dünya Savaşı’nda Cihat İlanı ve Orta Doğu, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü. Danışman: Prof. Dr. Hakan Uzun, Ankara, 2015.