Memlüklü Döneminde Yöneticiler ve Fakihler: Abdulaziz el-Merâğî’nin “el-Fıkh ve’l-Fukahâ fî Mısr alâ ahdi’l-Memâlîk” Adlı Makalesinin Tercüme ve Tahlili

Year 2019, Volume: 3 Issue: 2, 131 - 146, 31.08.2019

Bekir Karadağ

Abstract

Bu makalede bir
dönem Mısır’da hüküm süren Memlükler döneminde fıkıh ilmi ve bu dönemde yaşayan
fakihlerin durumu ele alınmaktadır. Makalede Cengizhan kanunu olarak
adlandırılan el-Yâsâ’nın bazı hükümleri dönemin tanığı olan Makrîzî’den aktarılmakta
ve Mısır halkının bu kavramla ilgili tasarrufundan bahsedilmektedir. Müellif, Memlük
sultanlarının el-Yâsâ’dan etkilendiklerini, aralarındaki davalarda söz konusu kanunu
takip ettikleri ve bundan dolayı hâciblik adında bir kurumun teşekkül ettiğini
belirtmektedir. Makalede Memlük sultanlarının geldikleri bölgelerde yaygın olan
iktâ‛ sistemini getirdiklerini ve bu sistemin halk üzerindeki olumsuz etkisinden
bahsedilmektedir. Memlüklerin uygulamaları karşısında ezilen halkın biricik
sığınağı ise fakihler olmuştur. Zira bu dönemdeki fakihlerin aristokrat olan
Memlük yöneticileri karşısında bir duruş sergilediklerini, üstelik fakihlerin
yöneticiler nezdinde itibarlarının olduğunu belirtmektedir. Makalede söz konusu
dönemdeki uygulamalarının etkisiyle özellikle vakıf konusuyla ilgili bazı
kavramların fıkıh eserlerine girdiği, bu meselelerin tartışıldığı ve bu konuda
bazı müstakil eserlerin telif edildiği belirtilmiştir. Bu makale, fakihlerin İslâm
hukuk tarihindeki bazı problemlerle nasıl mücadele ettiği ve söz konusu
problemlerin fıkıh eserlerinde nasıl yer aldığını incelemesi açısından önem arz
etmektedir.

Keywords

Memlükler, Fıkıh, Fakih, el-Yâsâ, Vakıf

References

• [1] AHMED, Kadiruddin. İslâm Dinamizmi ve Entelektüel Atâlet. trc. Ertuğrul Aytekin. 2. Baskı. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2008.[2] AKGÜNDÜZ, Ahmet. “İrsâdî Vakıf”. DİA. 22: 448-450. Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.[3] APAYDIN, H. Yunus. “İbn Abdüsselâm, İzzeddin”. DİA. 19. 284-287. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.[4] ASKALÂNÎ, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed İbn Hacer. İnbâü’l-Gumur bi Ebnâi’l-‛Umur. thk. Hasan Habeşi, Kahire: Lecnetu İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1969/1389.[5] ÂŞÛR, Said Abdulfettâh. el-Müctema‛ü’l-Mısrî fî Asri Selâtîni’l-Memâlîk. Kahire: Dâru’n-Nehdeti’l-Arâbiyye, 1992.[6] AYALON, David. “The Great Yāsa of Chingiz Khān: A Reexamination (Part C2)”. Studia Islamica. 38 (1973), 107-156.[7] AYAZ, Fatih Yahya. Memlükler (1250-1517). 1. Basım. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.[8] BİLMEN, Ömer Nasuhi. “Hukuki İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye” Kamusu. İstanbul: Enes Sarmaşık Yayınları, ts.[9] DEMİRCİ, Mustafa. “İktâ”. DİA. 22: 43-47. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.[10] EBU ZEHRE, Muhammed. Muhâdarâtün fi’l-Vakf. 2.Baskı. Yy.:Dâru’l-Fikri’l-Arabi, 1391/1971.[11] ERDOĞAN, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. 2. Baskı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.[12] GEDİKLİ, Fethi. “Yâsâ”. DİA. 43: 336-340. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.[13] İBN ABİDÎN, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz. Reddü’l-Muhtâr ala Dürri’l-Muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412/1992.[14] İBN ABİDÎN, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. el-Ukûdü’d-Dürriyye fî Tenkîhi’l-Fetâva’l-Hâmidiyye. Yy: Dârul-Ma‛rife, Ts.[15] İBNÜ’L-CEYʻAN, Ebû Zekeriyyâ Şerefeddin Yahyâ b. Şakir. et-Tuhfetü's-Seniyye bi-Esmâi'l-Bilâdi’l-Mısriyye. Kahire: Matbaatu’l-Ehliyye, 1898.[16] İBÜ’L-MEMMÂTÎ, Ebü’l-Mekârim Esʻad b. Mühezzeb b. Mina Esʻad. Kavânînü’d-Devâvîn. Thk. Aziz Suryal Atiyye. Kahire: Mektebetu Medbûlî, 1411/1991.[17] İBN TAGRÎBERDÎ, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf. en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kahire. Kahire: Vizaretü’s-Sekâfe ve’l-İrşad, Ts.[18] EL-MAKRÎZÎ, Takiyyüddin Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali. el-Mevâʻiz ve’l-İʻtibâr bi-Zikri'l-Hıtat ve’l-Âsâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.[19] EL-KALKAŞANDÎ, Ebü’l-Abbas Şehâbeddin Ahmed b. Ali b. Ahmed. Subhü’l-Aʻşâ fî Sınâʻati’l-İnşâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Ts.[20] KANDEMİR, M. Yaşar. “Nevevî”. DİA. 33. 45-49. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.[21] KARAMAN, Hayreddin. İslâm Hukuk Tarihi. 5. Baskı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.[22] KÖKSAL, Asım Cüneyd. “Tarihte Gayrimüslim İdaresinde Müslümanlar”. Sabah Ülkesi. 54 (Ocak 2018), 82-86.[23] KÖPRÜLÜ, M. Fuad. “Baybars”. İA. 2: 357-363. İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1979.[24] KÖPRÜLÜ, M. Fuad. “Hacib”. İA. 5: 30-36. İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1987.[25] KÖSE, Hızır Murat. “Siyaset”. DİA. 37: 294-299. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.[26] EL-MAKRÎZÎ, Takiyüddîn Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ali. İğâsetü’l-Ümme bi Keşfi’l-Ğumme. Herem: Aynun li’d-Dirâsâti ve’l-Buhûsi’l-İnsâniyyeti ve’l-İctimâ‛iyye, 1417/2007.[27] EL-MAKRÎZÎ, Takiyüddîn Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ali. İğâsetü’l-Ümme bi Keşfi’l-Ğumme. Herem: Aynun li’d-Dirâsâti ve’l-Buhûsi’l-İnsâniyyeti ve’l-İctimâ‛iyye, 1417/2007.[28] ÖZBEK, Süleyman. “Memluk Devletinin Siyasi ve Kültür Hayatında Rol Alan Moğol Asıllı Bir Aile (Şâhin eş-Şeyhî ve Ailesi)”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 27 (2010), 529-552.[29] ES-SAFEDÎ, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. A’yanü’l-‛Asr ve A’vânü’n-Nasr. Thk. Ali Ebû Zeyd, Mahmûd Salim Muhammed, Nebil Ebû Amse, Muhammed Mev’ud. Dımaşk: Dârü’l-Fikr; Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Muasır, 1998/1418.[30] ES-SEHÂVÎ, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. ed-Dav’ü'l-Lâmiʻ li-Ehli’l-Karni’t-Tâsiʻ. Beyrut: Menşûrâtu Dâri Mektebeti’l-Hayât, Ts.[31] SİVRİOĞLU, U. Töre. “İbn Teymiyye’nin Siyaset, Hukuk ve İktisat Teorisi”. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi. 20 (2013), 88-104.[32] ES-SUYÛTÎ, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr. “el-İnsâf fî Temyîzi’l-Ahkâm”. Resâilu Havla’l-Vakf. Cem ve Thk. Muhammed Şevkî b. İbrahim Mekkî. Riyad: Mektebetu Melik Fahd el-Vataniyye, 1420/1999.[33] TANERİ, Aydın. “Hâcib”, DİA. 14: 508-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1996. [34] UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.[35] YİĞİT, İsmail. Memlûkler: 648-923/1250-1517. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2008.[36] ZUHAYLÎ, Vehbe. İslâm Fıkhı Ansiklopedisi. Trc. Ahmet Efe, Beşir Eryarsoy Fehmi Ulus, Abdürrahim Ural, Yunus Vehbi Yavuz, Nurettin Yıldız. İstanbul: Risale Yayınları, 1994.