AMASYA SANCAĞINDA KARANTİNA TEŞKİLATININ KURULMASI, ORTAYA ÇIKAN SALGINLAR (1812-1918)

Yıl 2020, Sayı: 8, 43 - 87, 28.12.2020

Sabit Genç

Öz

Geçmişi insanlık tarihi kadar eski olan salgınlar; bazen küçük bir bölgeyi etkilerken bazen savaş, göç, ticaret gibi nedenlerle çok geniş alanlara yayılmış; yol açtığı kitlesel ölümler nedeniyle insanlığı korku ve panik içinde bırakmıştır. Tarih boyunca önemli göç ve ticaret yolları üzerinde bulunan Anadolu coğrafyası, Osmanlı öncesinde olduğu gibi Osmanlı döneminde de farklı bölgelerde ortaya çıkan ve ticaret, göç ve savaşlar yoluyla yayılan salgınlardan olumsuz etkilenmiştir. Osmanlı döneminde çok sayıda can kayıplarına rağmen salgınlarla mücadele için II. Mahmud (1808-1839) dönemine kadar karantina teşkilatı kurulmamıştır. II. Mahmud döneminde kurulan karantina teşkilatı ilerleyen yıllarda taşrada yaygınlaştırılmış, salgınların hızı ve etkisi azaltılmış; ancak sağlık personeli ve ödenek yetersizliği, halkın karantina uygulamalarına destek vermemesi, yoksulluk gibi nedenlerle yeni salgınların yayılması, can kayıplarının yaşanması engellenememiş; salgınlar imparatorluğun sonuna kadar toplumu etkilemeye devam etmiştir. 19. yüzyılda Sivas eyaletine bağlı Amasya sancağı da imparatorluk genelinde olduğu gibi yaşanan salgınlardan olumsuz etkilenmiştir. Karantina teşkilatı sancakta da kurulmuş olmasına rağmen; imparatorluğun yıkılışına kadar arka arkaya muhtelif salgınlar yaşanmış, çok sayıda insanın ölümüne neden olmuştur. Salgınların gerek dünyada gerekse Osmanlı Devleti’nde meydana getirdiği etkiler göz önüne alındığında, tarihsel olarak özel bir önem kazandığı görülmektedir. Taşıdığı ehemmiyete rağmen özellikle yerel bazda salgın hastalıklar hakkında yapılan çalışmalar sınırlı olup, Amasya ve çevresine ait herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Amasya sancağı, Osmanlı Devleti’nin son döneminde taşrada yaşanan salgınlar, salgınların etkileri, salgınlarla mücadele adına karantina teşkilatının kuruluşu, işleyişi, alınan önlemlerin anlaşılması açısından iyi bir örnek teşkil edeceği değerlendirildiğinden çalışma konusu olarak tercih edilmiştir. Çalışmanın temel problematiği; Amasya sancağı örneğinden hareketle Osmanlı Devleti’nde 19.yüzyıl başlarından imparatorluğun yıkılışına kadar taşrada yaşanan salgınlar, salgınların etkileri, salgınlarla mücadele adına karantina teşkilatının kuruluşu, teşkilata halkın yaklaşımı, salgınlara karşı alınan önlemler hakkında genel bir fikir vermektir.

Anahtar Kelimeler

Salgın, Karantina, Amasya sancağı, Osmanlı, hastalık

Teşekkür

Teşekkür

OPENING OF THE QUARANTINE SERVICE IN AMASYA PROVINCE, EMERGING OUTBREAKS (1812-1918)

Öz

Outbreaks, which are as old as human history, sometimes affected a small area, and sometimes spread to large areas due to war, migration and trade, leaving humanity in fear and panic due to the mass deaths it caused. The Anatolian geography, which has been on important migration and trade routes throughout the history, was negatively affected by the outbreaks that occurred in different regions during the Ottoman era and spread through trade, migration and wars. Despite the large number of casualties in the Ottoman period, quarantine organization was not established until the reign of Mahmud II (1808-1839). The quarantine organization established during the reign of Mahmud II, was expanded in the provinces in the following years, the speed of the outbreaks has been reduced, but the spread of new outbreaks, loss of lives, and the outbreaks continued to affect the In the 19th century, the Amasya province, which is connected to the state of Sivas, was adversely Despite the importance it carries, studies on epidemics on a local basis are limited, and there are no studies on Amasya and its surroundings affected by the outbreaks as it was throughout the empire society until the end of the empire due to reasons such as health personnel and insufficient funds, the public not supporting quarantine practices, poverty. Although the quarantine organization was established in the province, various outbreaks have occurred in a row until the fall of the empire, causing the death of many people. Considering the effects of outbreaks both in the world and in the Ottoman State, it is seen that it gained a special importance historically. Amasya province was chosen as a study subject since it was evaluated that it would constitute a good example in terms of outbreaks in the last period of the Ottoman Empire, the effects of the outbreaks, the establishment and operation of the quarantine organization in order to combat outbreaks, and the measures taken. The main problematic of the study; Based on the example of Amasya province, it is to give a general idea about the outbreaks in the Ottoman Empire from the beginning of the 19th century to the fall of the empire, the effects of the outbreaks, the establishment of the quarantine organization in order to combat the outbreaks, the people's approach to the organization, the measures taken against the outbreaks.

Anahtar Kelimeler

Epidemic, Quarantine, Amasya Province, Ottoman, Disease

Kaynakça

• I-ARŞİV BELGELERİ Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) A. Defterler: BEO.AYN.d.(Babıâli Evrak Odası, Ayniyat Defteri): 370, 1714, 1715, 1690, ML.MSF.d. (Maliye Mesarifat Defteri): 4912 B. Perakende Belgeler: A.}DVN.(Divan Kalemi): 02/35, 23/10, A.}DVN.MHM.(Mühimme Evrakı): 27/55, A.}DVN.MKL.(Mukavelenemeler): 35/23, A.}MKT.(Sadaret Mektubi Kalemi): 14/49, 23/17, 144/49, 24/01, A.}MKT.MHM (Mühimme Kalemi Evrakı): 288/89, A.}MKT.UM (Umum Vilayet Evrakı): 285/03, A.}MKT.NZD.(Sadaret Mektubi Kalemi Nezâret ve Deavi): 22/13, 60/32, BEO.(Babıâli Evrak Odası): 30/2223, C.DH.(Cevdet, Dahiliye): 161/8028, C.SH.(Cevdet, Sıhhıye): 02/84, 8/371, 10/473, 17/836, 18/893, 27/1331, DH.İ.UM.EK.(Dahiliye Nezâreti İdare-i Umûmiye Ekleri): 25/89, DH.İD.(Dahiliye İdare): 102/3, 165/36, DH.MKT.(Dahiliye Nezâreti Mektubi Kalemi): 16/16, 166/45, 266/11, 282/24, 486/30, 528/45, 551/26, 846/70, 846/71, 846/72, 850/50, 878/2, 1407/76, 1417/12, 1420/10, 1424/102, 1428/8, 1429/95, 1422/32, 1424/102, 1426/8, 1429/95, 1433/25, 1485/84, 1479/93, 1505/63, 1577/24, 1689/6, 2406/104, 2504/115, 2534/146, 2534/37, 2568/105, 2590/82, 375/8, 385/9, 1432/94, 1559/55, 1930/23, HR.SYS.(Hariciye Siyasi): 2140/10, 2428/3, İ.HUS.(İrade Hususi): 23/51, İ.MVL.(İrade Meclis-i Vâlâ): 12/83, 22/333, MV.(Meclis-i Vükela Mazbataları): 18/13, 77/86, MVL.(Meclis-i Vâlâ): 27/47, 706/33, Y.A.HUS. (Yıldız Hususi, Maruzat): 301/33, 301/119, Y.A.RES.(Resmi Maruzat): 16/22, Y.MTV.(Yıldız Mütenevvi Maruzat): 88/39, Y.PRK.AZJ.(Arzuhal Jurnal): 43/53, Y.PRK.DH.(Yıldız Dahiliye Nezâreti Maruzatı): 7/21, 8/12, Y.PRK.SGE(Mabeyn Erkanı ve Saray Görevlileri Maruzatı): 9/32, Y.PRK.SH (Sıhhıye Nezareti Maruzatı): 1/18, 2/1, 2/19, 2/58, 5/54, Y.PRK.TKM.(Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimliği): 10/6, Y.PRK.UM(Yıldız Umûmi): 22/54, 28/20, ZB (Zabtiye): 10/14 II. Süreli Yayınlar Düstur, Birinci Tertib, Zeyl I (28 Haziran 1300 / 10 Temmuz 1884), Mehmed Bey Matbaası, İstanbul 1299. Sâlnâme-i Devlet-i Ȃliyye-i Osmaniye H.1295, H.1300, H.1322 Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1300, H.1301, H.1302, H.1304, H.1306, H.1308, H.1321, H.1325 Takvim-i Vakayı, (21 Cemazielevvel 1249 /5 Ekim 1833). S. 68. III. Araştırma Eserler Akil, Muhtar ve Besim, Ömer (1327). Kolera Hastalığında İttihazı Lazım Gelen Tedabir ve Etıbbaya Rehber, Dersaadet: Arşak Garoyan Matbaası, Akyıldız, Ali (1993). Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836-1856). İstanbul: Eren Yayınları. Ayar, Mesut (2007). Osmanlı Devleti’nde Kolera İstanbul Örneği (1892-1895). İstanbul: Kitabevi. AYDIN, Erdem (2003). Tanzimat ve Osmanlı Sağlık Hizmetleri. 4. Türk Tıp Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, (18-20 Eylül 1996), Ankara. s. 445-455 Berkes, Niyazi (2008). Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Bulut, Fatma (2009). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Tehlikeli Miras: ‘’Frengi’’. Tarih Okulu Dergisi, S.3, s. 109-123. Bulut, Elif vd. (2017). Savaş İçinde Savaş; Tifüsle Gelen Ölüm. Uluslararası Savaş ve Kültür Sempozyumu. Amasya. s. 15-24. Dağlar, Oya (2007), Denizli ve Çevresinde Kolera Salgını ve Salgınla Mücadele. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler, C. 1. Isparta. s. 368-374. De Kay, James Ellswort (2009), 1831-1832 Türkiye’sinden Görünümler, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Evliya Çelebi (1986). Seyahatname. C.I-II, İstanbul: Üçdal Neşriyat. Fidan, Ahmet- Kardaş, Nevin- Önen, Salih- Gökdemir, Sevgi- Erkıran, Hanifi- Koç, Hasan ve Başbuğ, Nazmiye (1996). M.E.B. Örnekleriyle Türkçe Sözlük. Ankara: TTK Basımevi. Fletcher, J. P. (1850). Notes From Nineveh And Travel İn Mesopotamia, Assyrie And Syrie. Phıladelphia, Lea And Blanchard Fontanier, Victor (1829). Voyage En Orient, Paris: Imprimerie Et Fonderie De Fain, Halaçoğlu, Yusuf (2014). XIV ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara: TTK Yayınları. Genç, Özlem (2010). ̎ Kara Ölüm: 1348 Veba Salgını ve Orta Çağ Avrupa’sına Etkileri̎, Tarih Okulu Dergisi, S.10, s. 123-150. Kocabaşoğlu, Uygur (1999). ‟XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları’’ Osmanlı Ansiklopedisi, C.5: Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 340-349. Mordtmann, Andreas David (1925). Anatolien : Skizzen und Reisebriefe aus Kleinasien (1850-1859, Hannover, Orientbuchhandlung Heinz Lafaire. OKUR, İbrahim (2005). Uygarlığın Kritik Yolu Olarak Temizliğin Tarihi, Bursa: Okursoy Yayınevi Ouseley, William (1823). Travels İn Varıous Countries Of The East; More Particulary Persia. Vol. III, London Publıshed by Rodwell and Martın. Özdemir, Hikmet (2005). Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Özer, Sevilay (2016). I. Dünya Savaşında Osmanlı Devleti’nde Tifüs Lekeli Humma Salgını, Belleten, C.80 S. 287, s. 221-260. Uludağ, Osman Şevki (1938). Son Kapitülasyonlardan Biri Karantina. Belleten, C. 2 S. 7/8, s. 445-467. Unat, Ekrem Kadri (1970). Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşı ve Serum Hazırlama Müesseseleri, Türk Tıp Alemi Dergisi, C.1 S.2, s. 144-156. ÜNVER, Süheyl (1948). Türkiye’de Çiçek Asısı ve Tarihi, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası. Perrot, George (1864). Souveners D’un Voyage Ex Asia Mineure. Paris: Michel Levy Freres, Librairies Editeurs Pollitzer, Robert (1954). ̎Cholera Studies″, Bulletin Of The World Healty Organization, C. X, S.3: 421-461. Porter, Robert Ker (1821). Travels İn Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia Vol. I. London Printed For Longman Hurst, Rees, Orme And Brown Quataert, Donald (1999). Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü. İstanbul: İletişim Yayınları Yayınları. Sarıyıldız, Gülden (1996). Hicaz Karantina Teşkilâtı (1865-1914), Ankara: TTK Yayınları. Saydam, Abdullah (1999a). ‟Kırım ve Kafkasya’dan Yapılan Göçler ve Osmanlı İskân Siyaseti (1856-1876)’’, Osmanlı Ansiklopedisi, C.4. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 677-686. Şemseddin Sami (1987). Kamus-ı Türki, İstanbul: Çağrı Yayınları Tugaç, Hüsamettin (1975). Bir Neslin Dramı, İstanbul: Çağdaş Yayınları. Uçman, Abdullah (2013). ″Ziya Paşa″, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.44. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 475-478. Unat, Ekrem Kadri (1995). Osmanlı İmparatorluğu’nda 1910-1913 Yıllarındaki Kolera Salgınları ve Bunlarla İlgili Olaylar, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları S.1, s. 55-66. Varlık, Nükhet (2008). Disease and Empire: A History of Plague Epidemics İn The Early Modern Ottoman Empire (1453-1600). Yayınlanmamış Doktora Tezi, Chicago: The Üniversity Of Chicago Varlık, Nükhet (2011). ″Tâun″, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 40. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 175-177. Varlık, Nükhet (2018). Osmanlılarda Veba Salgınları, Toplumsal Tarih Dergisi, S.296, s. 30-37 White, E.George (1918). Charles Chapin Tracy, Missionary, Philanthropist, Boston: Educator, Pilgirm Press. Yaşayanlar, İsmail (2015). Sinop, Samsun ve Trabzon’da Kolera Salgınları, Karantina Teşkilatı ve Kamu Sağlığı Hizmetler (1876-1914). Yayınlanmamış Doktora Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yıldırım, Nuran (2006). Karantina İstemezük!: Osmanlı Coğrafyasında Karantina Uygulamasına İsyanlar, Toplumsal Tarih Dergisi, S.150, s. 18-27. Yılmaz, Özgür (2017). 1847-1848 Kolera Salgını Ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Avrasya İncelemeleri dergisi, C.6, S.1, s. 23-55. IV-İnternet Kaynakları https://tr.wikipedia.org/wiki/ Grip. https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87i%C3%A7ek_hastal%C4%B1%C4%9F%C4%B1.29/04/2020 https://tr.wikipedia.org/wiki/Frengi