Bir 11./17. Yüzyıl Aliminin Ahir Zaman Beklentisi: Aḥmed b. Ḥayder el-Ḥarīrī (ö. 1078/1668) ve Mehdīlik Risalesi

Year 2023, Volume: 64 Issue: 2, 359 - 405, 30.11.2023

Eyüp Öztürk , Mehmet Kalaycı

https://doi.org/10.33227/auifd.1352583

Abstract

Aḥmed b. Ḥayder el-Ḥarīrī, 11./17. yüzyılda Osmanlı coğrafyasında yaşamış bir alimdir. Onun Sultan İbrāhīm’in iktidarının sonlarına doğru kaleme aldığı mehdīlik risalesi bu makalenin temel konu zeminini oluşturmaktadır. Bir fetva mecmuasının vikaye sayfalarında kayıtlı olarak günümüze ulaşan ve şimdilik başka bir nüshası tespit edilemeyen bu risale, Aḥmed b. Ḥayder’in yaşadığı dönemde Mehdī’nin zuhuru çerçevesindeki beklentiyi bireysel ve toplumsal düzeyde oldukça güzel yansıtmaktadır. Esasında bu beklenti hicrî milenyum sebebiyle Sultan 1. Süleymān döneminde ve sonrasında en yüksek ifade biçimine ulaşan ancak gerçekleşmeyen kıyamet başlangıcı öngörüsünün bir sonraki yüzyıla transfer ettirilmesinden kaynaklanmaktadır. Risalenin muhtevası Muḥyiddīn İbnu’l-ʿArabī ve Celāluddīn es-Suyūṭī gibi Osmanlı’daki mehdīlik literatürüne fazlaca etkide bulunmuş iki ismin görüşlerinin bir terkibi üzerine kuruludur. Makalede önce Aḥmed b. Ḥayder’in hayatı ve risalenin ona aidiyeti ele alınmış, ardından da risale satır aralarına yansıyan bilgiler özelinde muhteva analizine tabi tutulmuştur. Risalenin Arapça harfleriyle dizilmiş versiyonu, tercümesi ve orijinal halinin görsel imajı ek olarak sunulmuştur.

Keywords

Osmanlı, Aḥmed b. Ḥayder el-Ḥarīrī, Mehdīlik, Cifr, es-Suyūṭī, İbnu’l-ʿArabī, el-Bisṭāmī.

The Apocalyptic Expectations of a 17th Century Scholar: Aḥmad b. Ḥaydar al-Ḥarīrī (d. 1078/1668) and His Treatise on the Advent of the Mahdī

Abstract

Aḥmad b. Ḥaydar al-Ḥarīrī was a scholar who lived in the Ottoman geography during the 17th century. His treatise on the advent of the Mahdī, which he wrote towards the end of Sultan Ibrāhīm's reign, forms the central focus of this article. Preserved in the margin pages of a fatwā collection and currently with no other known copy, this treatise vividly reflects the individual and societal expectations regarding the emergence of the Mahdī during Aḥmad b. Ḥaydar’s lifetime. This expectation, in fact, stems from the belief in the onset of the apocalypse, which had reached its peak during the reign of Sultan Suleymān I due to the Hijri millennium but remained unfulfilled and was subsequently shifted to the following century. The content of the treatise is based on a combination of the views of two influential figures in Ottoman Mahdism literature, Muḥy al-Dīn Ibn al-ʿArabī and Jalāl al-Dīn al-Suyūṭī. The article first explores the life of Aḥmad b. Ḥaydar and the attribution of the treatise to him. Subsequently, a comprehensive analysis of the treatise's content is conducted based on the information embedded within its lines. The treatise is presented along with its transliteration, translation, and the visual image of the original text.

Keywords

Ottoman, Aḥmad b. Ḥaydar al-Ḥarīrī, Mahdism, Jifr, al-Suyūṭī, Ibn al-ʿArabī, al-Bisṭāmī.

References

• ʿAbdurraḥmān Ḥibrī Efendi. Defter-i Aḫbār. Beyazıt Kütüphanesi-Veliyyüddin Efendi, no. 2418, 1b-73b.
• ʿAḍududdīn el-Īcī, Ebū’l-Faḍl ʿAbdurraḥmān b. Aḥmed. Şerḥu Muḫtaṣari’l-Muntehā, Süleymaniye Kütüphanesi-Carullah, no. 474, v. 1b-63b.
• Aḥmed b. Ḥayder, el-Ḥarīrī el-Kürdī el-Ḥuseynābādī. Risāle fī Beyāni Silsileti’l-Fuḍalā. Süleymaniye Kütüphanesi-Carullah, no. 474, v. 196b-197a.
• Aḥmed b. Ḥayder, el-Ḥarīrī el-Kürdī el-Ḥuseynābādī. el-Muḥākemāt. Süleymaniye Kütüphanesi-Laleli, no. 723, v. 127b-207b; Süleymaniye Kütüphanesi-Nafiz Paşa, no. 782, v. 1b-69a; Süleymaniye Kütüphanesi-Yusuf Ağa, no.281, v. 122b-191b; Süleymaniye Kütüphanesi-Murad Molla, no. 1350, v. 1b-82a; Amasya Beyazıt Kütüphanesi-Bayazıt, no. 1715, 69b-155a; Beyazıt Kütüphanesi-Beyazıt, no. 9186, v. 57b-152b; Bursa İnebey Kütüphanesi-Orhan, no. 781, v. 21b-59b; Milli Kütüphane-Nevşehir Gülşehir Karavezir İlçe Halk, no. 167, v. 37b-170a; Milli Kütüphane-Nevşehir Damad İbrahim, no. 386, v. 1b-73a; Milli Kütüphane-Tokat İl Halk, no. 267, 102b-175a.
• el-Bayṭār, ʿAbdurrezzāḳ. Ḥilyetu’l-Beşer fī Tārīḫi’l-Ḳarni’s̱-S̱ālis̱ ʿAşer. Tah. Muḥammed Behce el-Bayṭār. 3 c. Beyrut: Dāru Ṣādir, 1993.
• el-Berbīr, es-Seyyid Aḥmed. Risāle fī’l-Mehdī. Süleymaniye Kütüphanesi-Hacı Mahmud, no. 2330, v. 39a-40a.
• el-Berzencī, Muḥammed b. Rasūl. el-İşāʿa li-Eşrāṭi’s-Sāʿa. Tah. Muḥammed Zekeriyyā el-Ḳandehlevī. Beyrut: Dāru’l-Minhāc, 1426/2005.
• el-Bisṭāmī, ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed el-Anṭāḳī. Miftāḥu’l-Cifri’l-Cāmiʿ [ed-Durru’l-Munaẓẓam fī’s-Sirri’l-Aʿẓam]. Köprülü Kütüphanesi-Hacı Ahmed Paşa, no. 166, v. 1b-110a.
• Blake, Stephen P. Erken Modern İslam’da Zaman: Safevî, Babürlü ve Osmanlı İmparatorluklarında Takvim, Tören ve Kronoloji. Çev. Ercan Ertürk. İstanbul: Alfa, 2017.
• Cook, David B. Studies in Muslim Apocalyptic. New Jersey: The Darwin Press, 2002.
• Daḥlān, Aḥmed b. Zeynī. el-Futūḥātu’l-İslāmiyye baʿde Muḍiyyi’l-Futūḥāti’n-Nebeviyye. 2 c. Kahire: Maṭbaʿatu’l-Ḥaseniyyeti’l-Mıṣriyye, 1323.
• Du Loir, Clausier. Du Loir Seyahatnamesi. Çev. Mustafa Daş. İstanbul: Yeditepe, 2021.
• Emecen, Feridun. “İbrahim.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 21:274-281.
• Evliya Çelebi. Seyahatname (Tıpkıbasım). Haz. Seyit Ali Kahraman. 6 c. Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• Ferik Ahmet Muhtar Paşa. Disiplin Yahut İnzibât-ı Askerî. Askerî Müze Kütüphanesi, no. 70.
• Fleischer, Cornell H. “A Mediterranean Apocalypse: Prophecies of Empire in the Fifteenth and Sixteenth Centuries.” Journal of the Economic and Social History of the Orient (JESHO), 61 (2018): 18-90.
• Fleischer, Cornell H. “Mehdi Olarak Kanuni: Sultan Süleyman Döneminde İmparatorluk İmgesinin Oluşturulması.” Saraydaki Kâhin: 15 ve 16. Yüzyıllarda Osmanlı Sarayında Kehanet. Çev. Ayla Ortaç, içinde 15-39. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2022.
• Fleischer, Cornell H. “Gölgelerin Gölgeleri: 1530’ların İstanbul’unda Siyasette Kehanet.” Saraydaki Kâhin: 15 ve 16. Yüzyıllarda Osmanlı Sarayında Kehanet. Çev. Ayla Ortaç, içinde 73-89. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2022.
• Fleischer, Cornell H. “Saraydaki Kâhin: Remmâl Haydar ve Sultan Süleyman.” Saraydaki Kâhin: 15 ve 16. Yüzyıllarda Osmanlı Sarayında Kehanet. Çev. Ayla Ortaç, içinde 57-71. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2022.
• Gallagher, Eugene V. “Millennialism, Scripture and Tradition.” Oxford Handbook of Millennialism. Ed. Cathy Wessinger, içinde 133-149. New York: Oxford University Press, 2011.
• İbn Ḥacer el-Heytemī, Ebū’l-ʿAbbās Aḥmed b. Muḥammed el-Mekkī. el-Ḳavlu’l-Muḫtaṣar fī ʿAlāmāti’l-Mehdiyyi’l-Muntaẓar. Tah. Muṣṭafā ʿĀşūr. Kahire: Mektebetu’l-Ḳurʾān, ty.
• İbrāhīm Faṣīḥ, İbnu’s-Seyyid Sibġatullāh el-Ḥayderī el-Baġdādī. ʿUnvānu’l-Mecd fī Beyāni Aḥvāli Baġdāt ve’l-Baṣra ve’n-Necd. Byy: Dāru’l-Ḥikme, 1419/1998.
• İbrāhīm Faṣīḥ, İbnu’s-Seyyid Sibġatullāh el-Ḥayderī el-Baġdādī. “es-Silsiletu’l-Ḥayderiyye,” tah. Maʿn Ḥamdān, eẕ-Ẕeḫāʾir 6-7 (1422/2001): 137-198.
• Kalaycı, Mehmet. “Tācuddīn el-Kürdī Gerçekte Tācuddīn es-Sulṭānyūkī Olabilir mi? Biyo-Bibliyografik Veriler Işığında Beylikler Dönemi İlim Hayatına Dair Bir Tahlil.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63:2 (2022): 483-556.
• Kalaycı, Mehmet ve Muzaffer Tan. “Bir 16. Yüzyıl Osmanlı Aliminin Peşinde: Zeyrekzāde Emrullāh Meḥmed Efendi ve Otobiyografik Anlatıları.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 62:1 (2021): 1-90.
• Kâtip Çelebi. Fezleke. Haz. Zeynep Aycibin. 2 c. İstanbul: Çamlıca, 2016.
• Kavak, Abdulcebbar. “Safevîlerin Şiîleştirme Siyasetinin Mağduru Olan Bir Aile: Haydarîler ve Irak’taki Faaliyetleri.” Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (2018): 37-54.
• Kyle, R. “Millennialism and Apocalypticism.” Dictionary of Contemporary Religion in the Western World. Ed. Christopher Partridge, içinde 27-30. Illinois: Intervarsity Press, 2002.
• el-Ḳonevī [?]. Şerḥu’ş-Şecerati’n-Nuʿmāniyye fī’d-Devleti’l-ʿOs̱māniyye. Süleymaniye Kütüphanesi-Halet Efendi, no. 625, v. 1b-22b.
• Mirzācān eş-Şīrāzī, Ḥabībullāh b. ʿAbdillāh. Ḥāşiye ʿalā Mebāḥis̱i’l-Umūri’l-ʿĀmme. Süleymaniye Kütüphanesi-Carullah, no. 474, v. 64b-147b.
• Mirzācān eş-Şīrāzī, Ḥabībullāh b. ʿAbdillāh. Taʿlīḳāt ʿalā Taʿlīḳāti’r-Risāleti’l-Ḳadīme. Süleymaniye Kütüphanesi-Carullah, no. 474, v. 148b-196a.
• Muderris, ʿAbdulkerīm Muḥammed. ʿUlemāʾunā fī Ḫidmeti’l-ʿİlm ve’d-Dīn. Bağdat: Dāru’l-Ḥurriyye li’ṭ-Ṭibāʿa, 1983.
• Muʾeyyedzāde ʿAbdurraḥmān Efendi. Mecmūʿatu’l-Fetāvā, Nuruosmaniye Kütüphanesi-Nuruosmaniye, no. 2038, v. 1b-291a; Süleymaniye Kütüphanesi-Esad Efendi, no. 947, 1b-237b; Köprülü Kütüphanesi-Fazıl Ahmed, no. 691, 1b-224a.
• el-Muḥibbī, Muḥammed Emīn b. Faḍlillāh el-Ḥamevī. Ḫulāṣatu’l-Es̱er fī Aʿyāni’l-Ḳarni’l-Ḥādī ʿAşer. Beyrut: Dāru Ṣādır, ty.
• Naʿīmā Muṣṭafā Efendi. Ravḍatu’l-Ḥuseyn fī Ḫulāṣati Aḫbāri’l-Ḫāfiḳayn. Süleymaniye Kütüphanesi-Reisülküttab, no. 617, 439 v.; Hacı Selim Ağa Kütüphanesi-Hacı Selim Ağa, no. 772, 593 v.; Atıf Efendi Kütüphanesi-Atıf Efendi, no. 1858, 557 v.; Ragıp Paşa Kütüphanesi-Ragıp Paşa, no. 996, 630 v., Süleymaniye Kütüphanesi-Hamidiye, no. 916, 516 v.; Süleymaniye Kütüphanesi-Murad Molla, no. 1444, 389 v.; Manisa Kütüphanesi-Manisa İl Halk, no. 5057, 306 v.; Milli Kütüphane-Milli Kütüphane Yazmalar, no. B 476, 601 v.; Târih-i Na‘îmâ. Haz. Mehmet İpşirli. Ankara: TTK Yayınları, 2007.
• Niyazî-i Mısrî. Niyazî-i Mısrî’nin Hatıraları. Haz. Halil Çeçen. İstanbul: Dergah, 2014.
• Nuʿaym b. Ḥammād. Kitābu’l-Fiten. Tah. Semīr b. Emīn ez-Zuheyrī, Kahire: Mektebetu’t-Tevḥīd, 1991.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Osmanlı Devleti ve İbn ‘Arabîcilik.” Osmanlı Araştırmaları 59 (2022): 1-29.
• Öztürk, Eyüp. II. Abdülhamid Döneminde Bir Mehdilik İddiası: Halepli Bir Köylünün Sıra Dışı Hikayesi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2019.
• Öztürk, Eyüp. “Osmanlı Mehdilik Literatürü.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15:29 (2017): 375-407.
• Peacock, Andrew C. S. Moğol Anadolu’sunda İslam, Edebiyat ve Toplum. Çev. Renan Akman. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Peacock, Andrew C. S. “Two Sufis of Ilkhanid Anatolia and their Patrons: Notes on the Works of Mu’ayyid al-Din Jandi and Da’ud al-Qaysari.” Cultural Encounters in Anatolia in the Medieval Period: The Ilkhanids in Anatolia Symposium Proceedings. Ed. Alev Ayaokur ve Defne Karakaya, içinde 11-28. Ankara: Koç Üniversitesi VEKAM Yayınları, 2019.
• Râşid Mehmed Efendi. Târîh-i Râşid ve Zeyli. Haz. Abdülkerim Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır ve Ahmet Zeki İzgöer. İstanbul: Klasik, 2013. eṣ-Ṣafedī [?]. Şerḥu’ş-Şecerati’n-Nuʿmāniyye fī’d-Devleti’l-ʿOs̱māniyye. Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, no. 1253, 25 v.
• Schwarz, Florian. “Writing in the margins of empires - the Ḥusaynābādī family of scholiasts in the Ottoman-Ṣafawid borderlands.” Buchkultur im Nahen Osten des 17. und 18. Jahrhunderts. Ed. Tobias Heinzelmann ve Henning Sievert, içinde 151-199. Bern: Peter Lang, 2010.
• Smith, M. “al-Bisṭāmī, ʿAbd al-Raḥmān.” Encyclopedia of Islam: Second Edition (EI2), 1:1248.
• es-Suyūṭī, Celāluddīn ʿAbdurraḥmān b. Ebī Bekr el-Ḥuḍayrī. el-Keşf ʿan Mucāvezeti’l-Ummeti’l-Elf. Tah. Cāsim b. Muḥammed b. Muhelhil el-Yāsīn. el-Kuveyt: Dāru’d-Daʿve li’n-Neşr ve’t-Tevzīʿ, 1987.
• eş-Şerīf b. es-Seyyid Muḥammed. Tercumetu Miftāḥu’l-Cifrī’l-Cāmiʿ [ed-Durru’l-Munaẓẓam fī’s-Sirri’l-Aʿẓam]. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi-Bağdad Köşkü, no. 374, v. 1b-229a; İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi-Nadir Eserler, no. 6624, v. 1b-199b; Süleymaniye Kütüphanesi-Hafid Efendi, no. 179, v. 1b-196b.
• Şeyhî Meḥmed Efendi. Vekâyi‘u’l-Fuzalâ’. Haz. Ramazan Ekinci. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2018.
• Tabor, James D. “Ancient Jewish and Early Christian Millennialism.” Oxford Handbook of Millennialism. Ed. Cathy Wessinger, içinde 252-266. New York: Oxford University Press, 2011.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. eş-Şekâ’iku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâ’i’d-Devleti’l-Osmâniyye. Haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Uşşâkîzâde İbrâhîm Hasîb Efendi. Zeyl-i Şakâ’ik. Haz. Ramazan Ekinci. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2017.
• Vecīhī Ḥasen Efendi. Tārīḫ-i Vecīhī. Nuruosmaniye Kütüphanesi-Nuruosmaniye, no. 3198, 109 v.
• Yerkazan, Hasan. “Gûta ile İlgili Rivayetler Üzerine Bir Değerlendirme.” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17:34 (2018): 265-298.
• Yurdagür, Metin. “Cefr.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 7:215-218.
• ez-Zigetvārī, ʿAlāʾuddīn ʿAlī Dede. Muhāḍaratu’l-Evāʾil ve Musāmeratu’l-Evāḫir. Bulaḳ: el-Maṭbaʿatu’l-Mīriyye, 1300.
• Zulālī Efendi. Mehdīlik Hakkında Bir Risāle. Süleymaniye Kütüphanesi-Yazma Bağışlar, no. 7554, v. 44a-b.