ÖTÜKEN UYGUR KAĞANLIĞI YAZITLARI VE KARABALGASUN-II YAZITI’NIN FORMU

Year 2025, Volume: 13 Issue: 42, 257 - 283, 25.03.2025

Hasan Gürgün

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1590221

Abstract

Yazıtların şiir mi yoksa düzyazı formunda mı oluşturulduğu, ilk ve ağırlıklı olarak Göktürk Yazıtları üzerinden tartışılmıştır. Kimi araştırmacılar bu yazıt grubunun şiir, kimileri düzyazı formunda, kimileri ise şiir-düzyazı karışık bir formda oluşturulduğunu iddia etmiştir. Aynı tartışma bir diğer büyük yazıt grubu olan Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları hakkında daha yüzeysel kalmış ve ayrıntılı bir araştırma gerçekleştirilmemiştir. Form konusu Uygur Yazıtları için özel olarak incelenmemiş, başka çalışmalarda dolaylı yoldan işlenmiştir. Şiir formu için kimi edebîlik araçları yüzyıllar boyunca öne çıkmış ve böylece söz konusu formun geleneksel ve karakteristik bazı yönlerini oluşturmuştur. Ölçü, ses benzerlikleri (kafiye, redif, aliterasyon ve asonans), ritim ve bunların düzenli tekrarı; genel olarak şiir formunun geleneksel ve karakteristik yönleri olarak görülmüştür. Edebî bir tür olarak şiir içinse bu araçların yanında benzetme, söz sanatları ve duygunun merkezde olduğu bir ifade de geleneksel ve karakteristik yönlerin arasında sayılmıştır. Bu çalışmada şiir formunun geleneksel ve karakteristik niteliklerine göre Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtlarının hangi formda oluşturulduğu araştırılmış, yazıt metinleri ve bu metinlerdeki yapılardan hareketle söz konusu yazıt grubunun formu tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırma Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları olarak Tes, Tariat, Şine Us, Karabalgasun-I, Hoid Tamir, Sevrey, Karı Çor Tigin, Suuc, Karabalgasun-II, Arhanan ve Gurvaljin Uul Yazıtları üzerinde gerçekleştirilmiştir. Yazıtlar üzerindeki form tartışmalarına değinilmiş, şiir formunun genel ve karakteristik özellikleri tespit edilmiş ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları incelenmeye çalışılmıştır.

Keywords

Eski Türkçe, Uygurlar, Yazıtlar, Karabalgasun-II, Form

FORM OF THE INSCRIPTIONS OF THE UIGHUR KHAGANATE OF ÖTÜKEN AND THE KARABALGASUN-II INSCRIPTION

Abstract

Whether the inscriptions were composed in the form of poetry or prose was first and mainly discussed through the Göktürk Inscriptions. Some researchers have argued that this group of inscriptions was composed in poetry, some in prose, and some in a mixed form of poetry and prose. The same discussion about another large group of inscriptions, the inscriptions of the Uighur Khaganate of Ötüken, has been more superficial and has not been investigated in detail. The subject of form has not been specifically analyzed for the Uighur Inscriptions, but has been indirectly dealt with in other studies. For the poetic form, certain literary devices have been prominent over the centuries, and thus some traditional and characteristic aspects of the form have emerged. Meter, sound harmony (rhyme, repeated voice, alliteration and assonance), rhythm and their regular repetition were generally seen as traditional and characteristic aspects of the poetic form. For poetry as a literary genre, in addition to these tools, metaphor, figures of speech, and an expression in which emotion is at the center are also considered among the traditional and characteristic aspects. In this study, according to the traditional and characteristic features of the poetry form, the form of the inscriptions of the Uighur Khaganate of Ötüken was analyzed. Based on the inscription texts and the structures in these texts, the form of the inscription group in question was tried to be determined. The research was analyzed on the Tes, Tariat, Şine Us, Karabalgasun-I, Hoid Tamir, Sevrey, Karı Çor Tigin, Suuc, Karabalgasun-II, Arhanan ve Gurvaljin Uul Inscriptions as the Inscriptions of the Uighur Khaganate of Ötüken. The form discussions on the inscriptions were touched upon, the general and characteristic features of the poetry form were determined and the inscriptions of the Uighur Khaganate of Ötüken were tried to be analyzed.

Keywords

Old Turkic, Uighurs, Inscriptions, Karabalgasun-II, Form

References

• Aydın, Erhan. 2018. Uygur Yazıtları, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, Erhan. 2019. Taşa Kazınan Tarih Türklerin İlk Yazılı Belgeleri. İstanbul: Kronik Kitap.
• Banarlı, Nihad Sâmi. 1971. Resimli Türk Edebiyâtı Târihi I. İstanbul: M. E. B. Devlet Kitapları.
• Bayat, Fuzuli. 2006. “Irk Bitig Metninin Poetik Yapısı”. Türkiyat Araştırmaları. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. S. 4: 39-65.
• Bayrav, Süheylâ. 1999. Dilbilimsel Edebiyat Eleştirisi. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Berta, Árpád. 2007. “Runik Harfli Eski Türkçe Yazıtlar (VIII. Yüzyıl)”. ss. 121-129 içinde Türk Edebiyatı Tarihi. Çev. Nurettin Demir. Ed. Talât Sait Halman. C. 1. İstanbul: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Bombaci, Alessio. 1964. “The Turkic Literatures. Introductory Notes On The History And Style”. ss. XI-LXXII içinde Philologiae Turcicae Fundamenta. C. 2. Wiesbaden.
• Çotuksöken, Yusuf. 1992. Dil ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Doerfer, Gerhard. 1996. Formen der Älteren Türkischen Lyrik. Szeged: Studia Uralo-Altaica 37.
• Dürüşken, Çiğdem. 2001. Antikçağ’da Doğan Bir Eğitim Sistemi: Rhetorica-Roma’da Rhetorica Eğitimi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Eliot, Thomas Stearns. 2007a. “Şiir ve Tiyatro”. ss. 195-216 içinde Edebiyat Üzerine Düşünceler. Çev. Sevim Kantarcıoğlu. İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Eliot, Thomas Stearns. 2007b. “Şiirde Musiki”. ss. 121-137 içinde Edebiyat Üzerine Düşünceler. Çev. Sevim Kantarcıoğlu. İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Ercilasun, Ahmet Bican. 2016. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ergin, Muharrem. 1977. “Orhun Âbideleri”. ss. 487-512 içinde Türk Ansiklopedisi. C. 25. Ankara: Millî Eğitim Basımevi.
• Ergin, Muharrem. 2008. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, Annemarie von. 1953. “Inhalt und magische Bedeutung der alttürkischen Inschriften”. Anthropos. C. 48: 537-556.
• Gandjeї, Tourkhan. 1958. “Überblick Über den vor- und Frühislamischen Türkischen Versbau”. Der Islam. Zeitschrift für Geschichte und Kultur des Islamischen Orients. Volume: 33: 142-156. Berlin: Walter De Gruyter.
• Gedikli, Yusuf. 2023. İlk ve Orta Çağlar Türk Şiiri Hunlar Öncesinden Yunus Emre’ye MÖ 822 – MS 1320. İstanbul: Post Yayınevi.
• Gencan, Tahir Nejat ve Ediskun, Haydar ve Dürder, Baha ve Gökşen, Enver Naci. 1974. Yazın Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Giraud, René. 1961. L’Inscription De Baїn Tsokto, Édition Critique. Paris: Librairie d’Amérique et d’Orient Adrien-Maisonneuve.
• Giraud, René. 1992. Tonyukuk Kitabesi, Eleştirel Yayım. Çev. Fatma Şanlı. Erzurum.
• Giraud, René. 1999. Gök Türk İmparatorluğu İlteriş, Kapgan ve Bilge’nin Hükümdarlıkları (680-737). Çev. İsmail Mangaltepe. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Gönensay, Hıfzı Tevfik ve Banarlı, Nihad Sami. 1943. Başlangıçtan Tanzimat’a Kadar Türk Edebiyat Tarihi. İstanbul: Remzi Kitapevi.