ВЕРА В СИЛУ СЛОВА: СТРУКТУРА И ХАРАКТЕРИСТИКА ТЮРКСКИХ АЛКЫШЕЙ

Yıl 2024, Sayı: 119, 21 - 44, 30.09.2024

Mariia Eren

https://doi.org/10.59358/ayt.1503193

Öz

Еще во времена первобытных людей во многих культурах, включая тюркскую, слово обладало магической силой. Почитание природых сил, а также анимистические представления стали частью духовной культуры. Неоспорим тот факт, что воззрение человека на природу нашли свое отражение не только в области психологии, но и в языке и культуре народа. В древних тюркских верованиях, существовавших в доисламский период, имена и слова рассматривались как инструменты, способные установить связь между человеком и сакральной природой. В результате веры в силу слова возникло понятие «алкыш» – благопожелание. Будь то шаман или обычный человек, посредством алкыша, имеющим структуру «отправитель-получатель-сообщение», тюрки обращались к верховному божеству неба Тенгри, различным духам или же к самому Алтаю. В статье рассматриваются научные работы на тему тюркских благопожеланий, классификация алкышей в соответствии с их содержанием, целью, местом исполнения, а также символика цвета. Помимо этого, так как рассматриваемый жанр имеет поэтические особенности, в работе исследуется структура алкышей и такие средства художественной выразительности как ритмико-синтаксический параллелизм, аналогия, гипербола и т. д. С целью более детального понимания структуры алкышей, которые традиционно состоят из трех частей (вступление, благословение обращаемого предмета и просьба) некоторые благопожелания представлены в виде таблицы. В некоторых тюркских языках использование наравне с термином «алкыш», таких слов как «arbau, arbağ», в значении «волшебство», только лишь подчеркивает силу вербальной магии. Можно сказать, что материализация слова, использование алгышей/каргышей и вера в исполнение сказанного не потеряли своей силы и сегодня.

Anahtar Kelimeler

Фольклор, Сила Слова, Алкыш, Вербальная Магия, Благопожелания.

BELİEF IN THE POWER OF WORDS: STRUCTURE AND FEATURES OF TURKİC PRAYERS

Öz

Since ancient times, words have carried the power of magic for primitive people in many places, including Turkic culture. Considering natural forces sacred and animistic thoughts have become a part of spiritual culture. It is inevitable that man's understanding of nature will leave a mark not only on the psychology of the people, but also on their language and culture. In the ancient Turkic beliefs that existed in the pre-Islamic period, names and words were seen as tools that could establish a connection between humans and the mysterious nature. As a result of believing in the power of words, the concept of "alkış/algış", meaning "good wish", emerged. Whether a shaman or an ordinary person, they were able to make requests by addressing Gök Tengri, various owners, and the Supreme Altay with the help of applause, which is the sender-receiver-message structure. In the study, the classification of applause specific to the Turkic world according to their content, purpose, place of performance, and studies on the subject will be discussed. In addition, since the genre in question has poetic features, the structure of the applause and rhythmic-syntactic parallelism, analogy, hyperbole, etc. such as literary arts and the symbolism of colors will be evaluated. In order to better understand the composition of the applause, which is sometimes a part of the ritual, the applause, which consists of three parts: introduction, blessing of the object addressed and request, will be presented in the form of a table. In some Turkic dialects, the use of concepts such as "arbau, arbağ", meaning "magic", together with the word “alkış”, emphasizes the power of words. Belief in materialization of the word, in alkış/ kargış and in wishes coming true has not lost its power today.

Anahtar Kelimeler

Folklore, The Power Of Words, Alkış, Verbal Magic, Good Wishes.

СӨЗ ҚҰДІРЕТІНЕ СЕНІМ: ТҮРКІЛІК ШАПАЛАҚТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН СИПАТТАРЫ

Öz

: Ежелгі дәуірден бері көптеген жерлерде, соның ішінде түрік мәдениетінде сөздер алғашқы адамдар үшін сиқырдың күшін алып келді. Табиғи күштерді киелі санау және анимистік ойлар рухани мәдениеттің бір бөлігіне айналды. Адамның табиғатты түсінуі халықтың психологиясына ғана емес, тілі мен мәдениетіне де із қалдырары сөзсіз. Исламға дейінгі дәуірде өмір сүрген көне түрік нанымдарында атаулар мен сөздер адам мен тылсым табиғат арасында байланыс орнататын құрал ретінде қарастырылды. Сөз құдіретіне сенудің нәтижесінде «ізгі тілек» мағынасын білдіретін «қол шапалақтау» ұғымы пайда болды. Бақсы болсын, қарапайым адам болсын, олар жіберуші-алушы-хабарлама құрылымы болып табылатын шапалақтау арқылы Гөк Тәңіріге, әртүрлі иелерге және Жоғарғы Алтайға жүгіну арқылы өтініш жасай алатын. Зерттеуде түрік әлеміне тән шапалақтардың мазмұнына, мақсатына, орындалу орнына және тақырыпқа қатысты зерттеулеріне қарай жіктелуі талқыланады. Сонымен қатар, қарастырылып отырған жанрдың поэтикалық ерекшеліктері болғандықтан, шапалақ құрылымы мен ырғақ-синтаксистік параллелизм, аналогия, әсірелеу, т.б. Түстердің символизмі сияқты оған кіретін әдеби өнер де бағаланады. Кейде салттың бір бөлігі болып табылатын шапалақтың құрамын жақсырақ түсіну үшін кіріспе, айтылған заттың батасы және өтініш деген үш бөлімнен тұратын шапалақ кесте түрінде беріледі. Кейбір түрік диалектілерінде шапалақ сөзімен бірге «сиқыр» мағынасын білдіретін «арбау, арбағ» сияқты ұғымдардың қолданылуы да сөз құдіретін көрсетеді. Сөздің заттануы; Қол шапалақтау / айыптау, тілектердің орындалатынына сену бүгінде өз күшін жойған жоқ.

Anahtar Kelimeler

Фольклор, Сөз құдіреті, Қол шапалақтау; Ауызша сиқыр; Бар жақсылықты тілеймін.

SÖZÜN GÜCÜ İNANIŞI: TÜRK ALKIŞLARININ YAPISI VE ÖZELLİKLERİ

Öz

Eski zamanlardan beri Türk kültürü dahil pek çok yerde ilkel insan için söz, büyü gücünü taşırdı. Tabiat güçlerini kutsal kabul etme, animistik düşünceler, manevi kültürün bir parçası olmuştur. İnsanın tabiat anlayışının, halkın sadece psikolojisinde değil, dilinde, kültüründe de bir iz bırakması kaçınılmazdır. İslam öncesi dönemde mevcut olan eski Türk inanışlarında isim ve söz, insan ile gizemli tabiat arasında bağ kurabilen bir araç olarak görülürdü. Sözün gücüne inanılması sonucunda “iyi dilek” anlamına gelen “alkış/algış” kavramı ortaya çıkmıştır. İster şaman ister sıradan bir kişi, gönderici-alıcı-mesaj yapısı olan alkışlar yardımıyla Gök Tengri’ye, çeşitli iyelere, Yüce Altay’a hitap ederek istekte bulunabilmişlerdir. Çalışmada Türk dünyasına has alkışların içerik, amaç, icra edilen mekâna göre sınıflandırılması, konuyla ilgili yapılmış çalışmalar ele alınacaktır. Bunun yanı sıra, söz konusu tür poetik özelliklere sahip olduğundan alkışların yapısı ve ritmik-sözdizimsel paralelizm, benzetme, abartma vs. gibi içerdiği edebî sanatlar, renklerin simgeciliği de değerlendirilecektir. Kimi zaman ritüelin bir parçası olan alkışın kompozisyonunun görsel olarak daha iyi anlaşılması amacıyla giriş, hitap edilen objenin takdis edilmesi ve rica olmak üzere üç bölümden oluşan alkışlar tablo şeklinde sunulacaktır. Bazı Türk lehçelerinde alkış kelimesiyle birlikte “büyü” anlamına gelen “arbau, arbağ” gibi kavramların kullanılması da sözün gücünün olmasını vurgulamaktadır. Sözün maddileşmesine; alkış / kargış, dileklerin gerçekleşmesine inanılması günümüzde de gücünü kaybetmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Folklor, Sözün gücü, Alkış; Sözel Büyü, İyi Dilek.

Kaynakça

• Aça, M. (2014). “Tıva Türklerinin Alkışları (Algış-Yöreel) Üzerine Notlar”. Milli Folklor. (56). 166-178.
• Afanasyev-Teris, L.A. (1993). Айыы уерэгр. Дьокуускай. Biçik: Yakutsk.
• Anohin, A.V. (1994). Materialı po şamanstvu u altaytsev. Ak Çeçek:” Gorno-Altaysk.
• Alptekin, A.B. (2010). “Türk Halk Hikâyelerinde Halk Hekimliği”. Milli Folklor. 22(86), 5-19.
• Bapayeva, J.M. (2008). Tuva Kamlarının Alkışları. İnceleme-Metin-Aktarma. (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Bektayev, K. (1996). Bolşoy kazahsko-russkiy, russko-kazahskiy slovar. Altın Kazına: Almatı.
• Dilek, İ. (2014). Resimli Türk Mitoloji Sözlüğü (Altay-Yakut). Eskişehir Valiliği: Ankara.
• Duymaz, A. (2012). “Sihir Şiirlerinin Bir Türü Olarak Alkışlar”. Milli Folklor. (4). 15-21.
• Frazer, J.G. (1991). Altın Dal. Dinin ve Folklorun Kökleri. Cilt 1. Çevir.: M.H. Doğan. Payel Yayın Evi: İstanbul.
• Galin, S.E. (1999). Тел асҡысы халыҡта. Башҡорт фольклорының аңлатмалы һүҙлеге. Kitap: Ufa.
• Gumilyov, L. N. (1993). Ritmı Evrazii: epohi i tsivilizatsii. Ekopros: Moskova.
• Hisamitdinova, F.G. (2010). Mifologiçeskiy slovar başkirskogo yazıka. Nauka: Moskova.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Materyaller ve Araştırmalar. III. Baskı. Türk Tarih Kurumu Basımevi: Ankara.
• Karı-Niyazov, T.N. & Borovkov, A.K. (1941). Uzbeksko-russkiy slovar. UZFAN SSSR: Taşkent.
• Karunovskaya, L.E. (1927). İz altayskih verovaniy i obryadov, svyazannıh s rebönkom. Sbornik Muzeya antropologii i etnografii. T. VI.
• Kâşgarlı M. (2005). Dîvanü lugati't-Türk Tercümesi. I, 159, 428; III, 228; Türk Lugatı, III, 52-53. I. 377. C. III.Türk Dil Kurumu Yayınları: Ankara.
• Kataş, S. S. (1978). Mifi, legendı Gornogo Altaya. GornoAlayskoye otdeleniye Altayskogo Knijnogo İzdatelstva: Gorno-Altaysk.
• Kenin-Lopsan, M.B. (1982). Süjetı i poetika tuvinskogo şamanstva (Opıt istoriko-etnografiçeskih rekostruktsiy). Dissertatsiya kandidata istoriçeskih nauk. Leningrad.
• Kenin-Lopsan, M.B. (2007). Algışı tuvinskih şamanov. Biçik: Yakutsk.
• Kırgıs, Z. K. (1990). Tıva Ulustuñ Algış-Yöreelderi. Tıvanıñ Nom Ündürer Çeri: Kızıl.
• Kuular, Ç. Ç. (1976). Algış-Yöreelder. Tıva Ulustuñ Aas Çogaalı. Tıvanıñ Nom Ündürer Çeri: Kızıl.
• Malinowski, B. (1990). Büyü, Bilim, Din. (Çev. S. Özkal. Eserin orijinali 1948 yılında yayımlandı). Kabalcı Yayınları: İstanbul.
• Мөнгүн дагша (2014). Folklor sengelskih tuvintsev. Sbornik folklornıh tekstov. Sost. U. A. Dongak. Kızıl.
• Muhopleva, S.D. (1993). Yakutskiye narodnıye obryadovıye pesni. Nauka: Novosibirsk.
• Novik, Ye.S. (1984). Obryad i folklor v sibirskom şamanizme. Opıt sopostavleniya struktur. Vostoçnaya literatura: Moskova.
• Oynotkinova, N.R. (2013). Diskursnıye osobennosi tsvetovoy simvoliki altayskogo naroda. uralskiye i altayskiye yazıki i narodı: Sopostavitelno-Tipologiçeskiy vzglyad. Mejdunarodnaya Konferentsiya (25-28 sentyabrya). 206-212.
• Popov, A.A. (2006). Kamlaniya şamanov bıvşego Vilüyskogo okruga. Nauka: Novosibirsk.
• Radloff, W. (1888-1911). Opıt slovarya türkskih nareçiy. Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk: Sankt-Peterburg.
• Sagalayev, A.M. (1997). Alyaytsı: staraya i “novaya” ideologiya. Narodı Sibiri: prava i vozmojnosti. İAiE SO RAN: Novosibirsk.
• Shadkam, Z. & Demren, Ö. (2017). “Türkçe ve Kazakça Alkış-Kargış Söyleme Geleneğinin Psikodinamiği Üzerine Sosyolinguistik Bir İnceleme”. Türkbilig. Sayı: 34. 179-188.
• Şatinova, N.İ. (1981). Semya u altaytsev. Altayskoye knijnoye izdatelstvo: Gorno Altaysk.
• TİKA (2002). Türk Dünyası Edebiyatı 1.Cilt. Aydoğdu Ofset: Ankara.
• Tokarev, S.A. (1990). Rannie formı religii. İzdatelstvo politiçeskoy literaturı: Moskova.
• Tolekova, S. (1974). Kazak Tilindegi Algispen Kargis Mandi Frazeologyzmder. Mektep Yayınevi: Almatı.
• Yefimova, L.S. (2012). Şamanskiye algısı v sisteme kultovo-obryadovoy poezii yakutov: epitetatsiya. Materiyalı alekseyevskih çteniy. Etnografiya, folkloristika i religiovedeniye sibiri i sopredelnıh regionov. Yakutsk.
• Yefimova, L.S. (2013). Yakutskiy algıs: spetsifika janra, poetika. Avtoreferat dissertatsii na soiskaniye uçenoy stepeni doktora filologiçeskih nauk. Elista.
• Yudahin, K.K. (1965). Kırgızsko-russkiy slovar. İzdatelstvo Sovetskaya Entsiklopediya: Moskova.
• Yuşa, J.M. (2005). Obryadovaya poeziya tuvintsev: struktura i semantika. Avtoreferat disertatsii na soiskaniye nauçnoy stepeni kandidata filologiçeskih nauk. Ulan-Ude.
• Yuşa, J.M. (2006). Poetika tuvinskogo obryadovogo folklora. Gumanitarnıye nauki v Sibiri. (4). 64-70. İnternet: Gilmutdinova, L.R. (2004). Leksika zagovorov i zaklinaniy v tatarskom yazıke.
• http://www.dissercat.com/content/leksika-zagovorov-i-zaklinanii-v-tatarskom-yazyke (Erişim Tarihi: 05. 06. 2018).
• İshakova, G.G. (2009). Yazıkovıye i stilistiçeskiye osobennosti başkirskih zagovorov.
• http://cheloveknauka.com/yazykovye-i-stilisticheskie-osobennosti-bashkirskih-zagovorov (Erişim Tarihi:16.09.2018).
• Kisilyahova, M.A. (2017). Peredaça algısa v perevode s yakutskogo na russkiy yazık (na materiale olonho “Eles Bootur” P.V. Ogotoyeva i v ego perevode. http://meridian-journal.ru/articles/peredacha-algyisa-vperevode-s-yakutskogo-na-russkiy-yazyik-na-materiale-olonho-elesbootur-p-v-ogotoeva-i-v-ego-perevode/?output=pdf (Erişim Tarihi.: 23.09.2018).