İkinci Dünya Savaşı sonrası Türk ekonomisinde dönüşüm: IMF ve Dünya Bankası’na üyelik süreci ve ilk temaslar (1947-1953)

Year 2023, Volume: 26 Issue: 49-1 - Special Issue: The 100th Anniversary of the Turkish Republic, 545 - 558, 29.10.2023

Ceyhun Öğreten

https://doi.org/10.31795/baunsobed.1354753

Abstract

Birinci Dünya Savaşı’nın hemen ardından Büyük Buhran ve akabinde İkinci Dünya Savaşı, uluslarası ekonomik ilişkileri derinden etkilemiş ve bu dönem birçok siyasi, askeri ve ekonomik değişimleri de beraberinde getirmiştir. Özellikle İkinci Dünya Savaşı’nın ekonomik sonuçları Avrupa devletlerinin etkinliğinin azalmasına, Amerika Birleşik Devletleri’nin ise siyasi, askeri ve ekonomik olarak yükselmesine sebep olmuştur. Uluslararası ticaretin devamlılığını isteyen Amerika Birleşik Devletleri savaşın yıkıntılarını en aza indirmek ve ekonomik ilişkilere bir soluk olmak için “sabit döviz kurlu” uluslararası bir sistemin kurulmasını istemiştir. Bu doğrultuda henüz savaş sona ermeden 1 Temmuz 1944’de, New Hampshire Eyaleti’nde 44 ülkenin katıldığı bir konferansla kurulması düşünülen yeni sistemin, bir banka ve fonla desteklenmesine karar verilmiştir. Bretton Woods İkizleri olarak anılan Uluslararası Para Fonu (IMF) ile İmar ve Kalkınma Bankası (Dünya Bankası) Amerika Birleşik Devletleri güvencesinde kurulmuş ve faaliyetlerine başlamıştır. Bu çalışmada, İkinci Dünya Savaşı’na girmese bile ekonomisi olumsuz etkilenen Türkiye’nin, siyasi, askeri ve ekonomik yardım arayışları kapsamında Bretton Woods Sistemi’ne dahil olma çabası ve ilk temasları konu edilmektedir. İlk temasların başladığı 1947-1953 yılları arası alınan ekonomik kararlar, Türkiye ile Bretton Woods İkizleri arasında günümüze kadar süren ilişkilerin temelini oluşturması nedeniyle önem arz etmektedir. Türkiye’nin, IMF ve Dünya Bankası’na üyeliği sadece ekonomik bir karar olmayıp aynı zamanda soğuk savaş öncesi Batı Blok’una siyasi ve askeri eklemlenmenin de başlangıcını oluşturmaktadır. Çalışmada alan yazını, resmî yayınlar ve arşiv belgeleri dışında kamuoyunun bakış açısının da yansıtılması maksadıyla süreli yayınlar da incelenmiştir.

Keywords

Türkiye ekonomisi, IMF, Dünya Bankası, Demokrat Parti, Adnan Menderes

Ethical Statement

Bu çalışmada, anket kurum veya kuruluş ile ilgili özel bir çalışma değildir. Ayrıca arşiv belgelerine dayalı olması sebebiyle etik kurul izni gerektirmeyen çalışmalar arasında yer almaktadır.

Transformation in the Turkish Economy after the Second World War: Membership process to the IMF and the World Bank and first contacts (1947-1953)

Abstract

Immediately after the First World War, the Great Depression and subsequently the Second World War deeply affected international economic relations and this period brought many political, military and economic changes. The economic consequences of the Second World War, in particular, led to the decrease in the effectiveness of the European states and the rise of the United States of America politically, militarily and economically. The United States, which wants the continuity of international trade, wanted the establishment of an international system with a "fixed exchange rate" in order to minimize the ruins of the war and to be a breather to economic relations. In this direction, on July 1, 1944, before the end of the war, it was decided to support the new system, which was thought to be established with a conference attended by 44 countries in the State of New Hampshire, with a bank and a fund. The International Monetary Fund (IMF), known as the Bretton Woods Twins, and the Bank for Reconstruction and Development (World Bank) were established and started their activities under the guarantee of the United States. In this study, Turkey's efforts to be included in the Bretton Woods System and its first contacts, within the scope of its search for political, military and economic aid, are discussed. The economic decisions taken between 1947-1953, when the first contacts started, are important because they form the basis of the relations between Turkey and the Bretton Woods Twins. Turkey's membership to the IMF and the World Bank is not only an economic decision, but also the beginning of political and military articulation with the pre-cold war West Bloc. In the study, besides the literature, official publications and archival documents, periodicals were also examined in order to reflect the point of view of the public.

Keywords

Adnan Menderes, Turkish economy, IMF, World Bank, Democratic Party

References

• Ahmad, F. (2010). Demokrasi sürecinde Türkiye. Hil Yayın.
• Akşam. (7 Nisan 1954). Amerikan yardımı azaltıldı, Akşam. s. 1.
• Akşam. (13 Eylül 1949). İstanbul limanının inşası için 50 milyon kredi, Akşam. s. 1.
• Akşam. (13 Eylül 1949). Kalkınma bankası heyeti dün geldi, Akşam. s. 1.
• Akşam. (18 Temmuz 1951). Kalkınma planı…, Akşam. s. 1.
• Akşam. (3 Mart 1949). Mr. Garner’ın basın konferansı, Akşam. s. 3.
• Akşam. (20 Ekim 1950). Türkiyeye ikraz, Akşam. s. 2.
• Alpago, H. (2002). IMF Türkiye ilişkileri. Ötüken Yayınları.
• BCA, 030.10/ 222.496.2 14.6.1947.
• BCA, 030.10/222.496.16 14.6.1947.
• BCA, 030.10/268.806.16 22.9.1948.
• BCA, 030.18.1.02/122.41.2 12.5.1950.
• BCA, 030.1.0./5.24.6 9.5.1950.
• BCA, 030.18./124.79.9 22.6.1950.
• BCA, 030.1/68.413.8 9.6.1951.
• BCA, 030.1/41.243.12 12.6.1951.
• BCA, 030.1/88.551.1 2.8.1951.
• BCA, 030.1/134.873.8 21.8.1951.
• BCA, 030.1/41.243.18 17.10.1951.
• BCA, 030.18.1.2/128.18.10 7.3.1952.
• BCA, 030.1/74.469.4 22.3.1952.
• BCA, 030.18.1.2/133.66.10 22.9.1953.
• BCA, 030.18.1.2/134.117.8 9.2.1954.
• BCA, 030.1/107.673.1 24.3.1954.
• Cumhuriyet dönemi Türkiye ansiklopedisi, dış iktisadi ilişkiler/IMF cilt II. (1983). İletişim Yayınları.
• Cumhuriyet. (15 Temmuz 1952). 10 Milyon Dolar Aldık, Cumhuriyet. s. 1.
• Cumhuriyet. (3 Mart 1949). Beynelmilel banka ile Türkiye’nin münesabatı, Cumhuriyet. s. 1.
• Cumhuriyet. (13 Eylül 1949). Beynelmilel banka delegeleri geldiler, Cumhuriyet. s. 1.
• Cumhuriyet. (10 Ağustos 1953). Dünya bankasından 20 milyon dolar alıyoruz, Cumhuriyet. s. 1.
• Cumhuriyet. (22 Mayıs 1948). Milletlerarası bankadan taleb ettiğimiz istikrar, Cumhuriyet. s. 1.
• Cumhuriyet. (21 Ocak 1949). Milletlerarası bankanın mümessilleri şehrimizde, Cumhuriyet. s. 1.
• Cumhuriyet. (1 Mart 1949). Milletlerarası bankanın yeni bir heyeti geldi, Cumhuriyet. s. 1.
• Cumhuriyet. (14 Eylül 1949). Milletlerarası banka yıllık raporunu neşretti, Cumhuriyet. s. 1.
• Cumhuriyet. (11 Ağustos 1953). Milletlerarası para fonunun bize tahsisatı, Cumhuriyet. s. 1.
• Cumhuriyet. (23 Temmuz 1946). Seçimin umumi neticesi henüz meçhul, Cumhuriyet. s. 1.
• Cumhuriyet. (21 Eylül 1953). Tediye birliğinde açığımıza dair rapor, Cumhuriyet. s. 1.
• Cumhuriyet. (30 Kasım 1950). Türkiye kalkınma bankası faaliyeti, Cumhuriyet. s. 3.
• Cumhuriyet. (8 Temmuz 1950). Türkiyeye kredi, Cumhuriyet. s. 1.
• Avcıoğlu, D. (1969). Türkiye’nin düzeni. Bilgi Yayınevi.
• Çarıklı, T. H. (1947). Bretton Woods anlaşması ve Türkiye, Stad Matbaası.
• Danaher, K. (1982). IMF ve Dünya Bankası’na karşı 10 neden (Bülent O.Doğan Çev.) Metis Yayınları.
• Doğan, Y. (1980). IMF kıskacında Türkiye 1946-1980, Toplum Yayınevi.
• Dünya Bankası, (1951). Barker raporu, Türkiye’nin ekonomisi-bir kalkınma programı için analiz ve öneriler. Dünya Bankası.
• Eğilmez, M. (1996). Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Bankası grubu ve Türkiye. Dünya Bankası Yayınları.
• Ekzen, N. (1980). 1946-1958-1970 devalüasyonları. Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını No: 1980/226.
• Erdost, C. (1982). Uluslararası para sistemi ve doların serüveni, IMF istikrar politikaları ve Türkiye. Savaş Yayınevi.
• Erhan, Ç. (2011). ABD ve NATO’yla ilişkiler. Baskın Oran (Ed.), Türk dış politikası içinde (ss.522-575). İletişim Yayıncılık.
• Eroğul, C. (2003). Demokrat Parti, tarihi ve ideolojisi. İmge Kitabevi Yayınları.
• Eroğlu, N. ve Eroğlu İ. (2009). IMF-Türkiye ilişkileri ve 20.stand-by müzakereleri üzerine bir değerlendirme. Karamanoglu Mehmetbey University Journal of Social and Economic Research, 11(17), 124-146.
• Güran, N. ve Aktürk, İ. (1999). Uluslararası iktisadi kuruluşlar. Tuğra Ofset.
• Güven, S. (1998). 1950’li yıllarda Türk ekonomisi üzerinde Amerikan kalkınma reçeteleri. Ezgi Kitabevi Yayınları.
• Karluk, R. (1995). Küreselleşen dünyada uluslararası ekonomik kuruluşlar ve entegrasyonlar. Anadolu Üniversitesi Basımevi.
• Karluk, R. (1998). Uluslararası ekonomi. Beta Basım Yayın.
• Karpat, K. H. (2010). Türk demokrasi tarihi. Timaş Yayınları.
• Kepenek, Y. (1984). Türkiye ekonomisi, Savaş Yayınları.
• Osman, O. (1948). Mr. Thorburg ve Türk ekonomisi. İÜİF Dergisi, 9(4), 288-303.
• Oran, B. (2011). Batı Bloku ekseninde Türkiye. Baskın Oran (Ed.), Türk dış politikası içinde (ss. 479-498). İletişim Yayıncılık.
• Öztürk, Ö. (2002). IMF’nin değisen rolü ve gelismekte olan ülke ekonomilerine etkileri. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 57(4), 95-125. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000001810
• Payer, C. (1974). Borç tuzağı IMF ve üçüncü dünya (Reşit Ergener Çev.). Yalçın Yayınları.
• Salvatore, D. (1986). Uluslararası iktisat, teori ve problemler (Tamer İşgüden Çev.) Bilim Teknik Yayınevi.
• Seyidoğlu, H. (1998). Uluslararası iktisat, Güzem Yayınları.
• Siyasi İlimler Mecmuası. (1946). 7 Eylül kararları ve Akisleri (sayı 186). Siyasi İlimler Mecmuası.
• Şanlı, U. (2002). Borç kapanı: IMF, ekonomik savaşın perde arkası. Selis Kitaplar.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 7. Dönem, 3. Yasama Yılı, Cilt 17, 11.6.1945.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 1. Yasama Yılı, Cilt 1, Hükümet Programı, 14.8.1946.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 2. Yasama Yılı, Cilt 4, 13.11.1946.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 2. Yasama Yılı, Cilt 4, 14.2.1947.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 2. Yasama Yılı, Cilt 4, 19.2.1947.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 8. Dönem, 3. Yasama Yılı, Cilt 2, 21.5.1948.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 9. Dönem, 1. Yasama Yılı, Cilt 1, 14.7.1950.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 9. Dönem, 2. Yasama Yılı, Cilt 4, 12.1.1951.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 9. Dönem, 3. Yasama Yılı, Cilt 16, 20.6.1952.
• Thornburg M. W. (1950). Türkiye’nin bugünkü ekonomik durumunun tenkidi. (Nail Artuner Çev.). T.C. Ziraat Bankası Matbaası.
• Tuna, S. (2007). Cumhuriyet ekonomisinin ilk devalüasyonu: 7 Eylül 1946. Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, 13, 86-121.
• Türkcan, E. (1982) IMF’nin kökenleri. Cevdet Erdost (Ed.) IMF istikrar politikaları ve Türkiye içinde (ss. 1-54) Savaş Yayınları.
• Ulagay, O. (1977). IMF, borç tuzağı ve Türkiye, Cumhuriyet, 2 Kasım 1977.
• Ulus. (27 Şubat 1949). İki bakanlık bütçesi daha çıktı, Ulus, s. 1-3.
• Ulus. (8 Eylül 1946). Hükümet önemli kararlar verdi, Ulus, s. 1.
• Ulus. (10 Eylül 1946). Maliye bakanı önemli izahat verdi, Ulus, s. 1.
• Ulus. (13 Mart 1947). Milletlerarası imar ve tüzüklerini imzaladık, Ulus, s. 4.
• Ulus. (13 Aralık 1949). Mr.Hilts dün Mersin’e gitti, Ulus, s. 1-5.
• Ulus. (9 Ekim 1948). Türkiye’ye yeni kredi, Ulus, s. 1.
• Uysal, D. (2004). IMF politikaları ve Türkiye, Çizgi Kitabevi.
• Yeni Sabah. (27 Şubat 1949). Beynelmilel banka Türkiye’ye kredi verecek mi?, Yeni Sabah, s. 1-4.
• Yeni Sabah. (21 Ocak 1949). Beynelmilel kredi bankası, Yeni Sabah, s. 1.
• Yeni Sabah. (1 Mart 1949). Beynelmilel kredi bankası u. müdür muavini şehrimizde, Yeni Sabah, s. 1-6.
• Yeni Sabah. (9 Aralık 1949). İktisadi kalkınma planı yapılıyor, Yeni Sabah, s. 1-5.
• Yeni Sabah. (13 Eylül 1949). Kalkınma bankası delegeleri geldi, Yeni Sabah, s. 1.
• Yeni Sabah. (15 Aralık 1949). Devlet planını yapan Amerikalının cevabı, Yeni Sabah, s. 1-5.
• Yerasimos, S. (1992). Azgelişmişlik sürecinde Türkiye – dünya savaşından 1971’e. Belge Yayınları.
• Zürcher, E. J. Modernleşen Türkiye’nin tarihi. İletişim Yayınları.