Istahri's Scientific Personality and His Place in the Sect

Yıl 2022, Sayı: 19, 46 - 66, 25.06.2022

İbrahim Sizgen

https://doi.org/10.34085/buifd.1061514

Öz

Abstract: Abu Sa'id al-Istahri (d. 328/940), a prominent Shafi'i jurist of the third generation, who concentrated on the science of Fiqh after studying the basic Islamic sciences from various scholars of the period, Abu'l-Qasim al-Anmati (d. 288/901) he took lessons from many scholars, especially.
Istahri, who drew attention to himself with his ability to understand Fiqh issues and was soon paid the compliment of both the fuqaha and the mujtahids belonging to another sect, was appointed “qadi” in Qom and Sicistan by the caliphs of the period and “muhtesib” in Baghdad. Although Istahri mostly agreed with the opinion accepted in the sect, he sometimes expressed different opinions based on a number of reasons, such as Imam Shafi'i's interpretation of his opinion differently, his literary approach to the issue, and his basing it on. Of course, his scientific equipment and strong ability to present evidence, as well as his ability to effectively use the ictihad activity, have a big role in this. For this reason, his ijtihadi fame was not limited to the sect he was a member of; his views were examined in many works written as muqaran alongside the main fiqh sources of Hanafi, Maliki and Hanbali sects. The different views of Istahri, which brought great wealth to the sect, -although contrary to the general opinion of the sect - were valued by the fuqaha; these views have gained a place in many fiqh works. Therefore, he was evaluated in the category of “ashab al-vujuh/mujtahid fi'l-mazhab” in the Shafi'i mujtahid ranking. In this study, the life of Istahri, one of the leading mujtahids of the third generation, in general terms, some of his teachers whom he took lessons from, some of his students whom he taught, his works he wrote, his scientific personality and his position in the sect will be included.
Keywords: Fıqh, Shafi'i sect, Scribe, Abu Sa'id al-Istahri, Ashab al-vujuh

Anahtar Kelimeler

Fıqh, Shafi sect, mujtehid, Abu Said al-Istahri

İstahri'nin İlmi Kişiliği ve Mezhepteki Yeri

Öz

Öz: Dönemin çeşitli âlimlerinden temel İslâmî ilimleri tedris ettikten sonra fıkıh ilmine yoğunlaşan üçüncü neslin önde gelen Şâfiî hukukçusu Ebû Saîd el-İstahrî (ö. 328/940), Ebü’l-Kâsım el-Enmâtî (ö. 288/901) başta olmak üzere birçok âlimin rahle-i tedrisinden geçmiştir.
Fıkhî meseleleri kavrama yetisiyle dikkatleri üzerine çekerek kısa zamanda gerek mezhep içinde yer alan fukahanın gerekse diğer mezhebe müntesip müctehidlerin iltifatına mazhar olan İstahrî, özellikle fıkhî birikiminden mütevellid dönemin halifeleri tarafından Kum ve Sicistân’a “kadı”; Bağdat’a ise “muhtesib” olarak atanmıştır.
İstahrî, çoğunlukla mezhepte müftâ bih görüşe muvafık kalsa da yer yer İmam Şâfiî’nin kavlini farklı yorumlaması, meseleye literal yaklaşması, konuya ilişkin ayet veya hadislerin zâhirîyle istidlâl etmesi gibi birtakım gerekçelere binaen farklı görüşler ileri sürmüştür. Elbette ki bunda onun ilmî donanımı ve delil sunma becerisinin güçlü olması gibi özelliklerinin bulunması ve ictihad ameliyesini etkin bir şekilde kullanmasının rolü büyüktür. Bu yüzdendir ki, onun ictihâdî şöhreti sadece müntesibi olduğu mezheple sınırlı kalmamış; görüşleri Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî mezhebinin temel fıkıh kaynakları yanında mukaran olarak kaleme alınan birçok eserde incelenmiştir.
İstahrî’nin mezhebe büyük bir zenginlik kazandıran farklı görüşleri, -mezhebin genel kanaatine aykırı olsa da- fukaha tarafından değer görmüş; bu görüşler birçok fıkıh eserinde yer edinmiştir. Bu yüzden o, Şâfiî müctehid sıralamasında “ashâbü’l-vücûh/müctehid fi’l-mezheb” kategorisinde değerlendirilmiştir.
Bu çalışmada, üçüncü neslin önde gelen fakihlerinden İstahrî’nin genel hatlarıyla hayatına, kendilerinden ders aldığı bazı hocalarına, ders halkasına iştirak eden bazı talebelerine, telif ettiği eserlerine, ilmî kişiliğine ve mezhepteki konumuna yer verilecektir.
Anahtar Kelimeler: Fıkıh, Şâfiî mezhebi, Fakîh, Ebû Saîd el-İstahrî, Ashâbü’l-vücûh.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Mezheb, Şâfiî Mezhebi, Müctehid, İstahrî

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr ʻan usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî. nşr. Abdullah Muhammed Ömer, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. Tehzîbü’t-Tehzîb. Haydarâbâd: Matbaʻatü Dâireti’l-Meʻârifi’n-Nizâmiyye, 1325-1327.
• Atar, Fahrettin. “Şürût ve Sicillât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/270-273. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aybakan, Bilal. İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Aynî, Bedrüddîn Muhammed b. Ahmed. Meğâni’l-ahyâr fî şerhi esâmî ricâli Meʻâni’l-âsâr. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâîl, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• ---------- el-Binâye şerhu’l-Hidâye. thk. Emîn Sâlih Şa‘bân, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Aydın, Cengiz. “Ebû Kâmil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/172-174. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bağdâdî, Ebûbekir Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr ‘Avvâd, Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2001.
• Bağdâdî, Ebû Muhammed Abdulvahhâb b. Ali. ‘Uyûnü’l-mesâil. thk. Ali Muhammed, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2009.
• Cüveynî, Ebü’l-Meʻâlî Abdülmelik b. Abdillâh. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. thk. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb, Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2007.
• Çinar, Fatih. “İbnü’s-Salâh’ın Fetva Usûlünün Bazı Temel Meselelerine Dair Değerlendirilmeleri”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, 20/2, 2020 ss. 460-485.
• Dihlevî, Ebû Abdilazîz Kutbüddîn Şâh Veliyyullâh Ahmed b. Abdirrahîm. el-İnsâf fî beyâni sebebi’l-ihtilâf beyne’l-fukahâ ve’l-müctehidîn. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1986.
• ---------- ‘Ikdu’l-cîd fî ahkâmi’l-ictihâd ve’t-taklîd. thk. Muhibbuddîn el-Hatîb. Kahire: el-Matbaatu’s-Selefiyye, ts.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed. Esne’l-metâlib şerhu Ravzi’t-tâlib. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1313.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Cebir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/195. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hacı Halife, Mustafa b. Abdillâh er-Rûmî. Keşfü’z-zunûn ʻan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Hayta, Mustafa. Emîr es-San‘ânî ve Mutlak İctihad Düşüncesi –Öze Dönüşçü Bir Yaklaşım-. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed. Tuhfetu’l-muhtâc fî şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Heytû, Muhammed Hasan. el-İctihâd ve tabakâtu müctehidi’ş-şâfiîye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• Hindî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdirrahîm. Nihâyetü’l-vüsûl ilâ dirâyeti’l-usûl. thk. Sâlih Süleymân el-Yûsuf - Sa‘d b. Sâlim es-Sevîh, Mekke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, 1996.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• İbn Asâkir, Ali b. el-Hasen, Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddîn Ebû Sa‘îd Ömer b. Garâme el-Amravî, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995-2000.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. Beyrut: Dâru Sâdır, h. 1358. İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve’t-tahbîr fî ‘ilmi’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Se‘âdât el-Mübârek b. Muhammed. Câmi‘u’l-usûl fî ehâdîsi’r-Rasûl. thk. Abdülkâdir el-Arnavût vdğ., Dımaşk-Beyrut: Mektebetü’l-Hulvânî-Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1969-1972. İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullah b. Muhammed. Târîhu’l-ʻulemâ ve’r-ruvât li’l-ʻilm bi’l-Endelüs. nşr. İzzet el-Attâr Hüseynî, Kahire: Matbaʻatü’l-Medenî, 1988.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtu’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zemân. thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. es-Sikât. Haydarâbâd: Meclisü Dâiretü’l-Me‘ârif, 1973.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd. Fethu’l-kadîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Kâdî Şühbe, Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu’ş-şâfiîyye. thk. Hafız Abdülalim Han, Beyrut: ‘Âlemu’l-Kütüb, h. 1407.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer. Tabakâtü’l-fukahâi’ş-Şâfiʻiyyîn, nşr. Ahmed Ömer Hâşim-Muhammed Ali Zeynühüm, Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1993.
• İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Muhammed. eş-şerhu’l-kebîr ʻalâ metni’l-Mukniʻ. (el-Muğnî içinde) Beyrut: Dâru’l-Menâr, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1983.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Muhtasaru Târîhi Dımaşk. thk. Rûhiyye en-Nehhâs vd., Dımaşk: 1984.
• İbn Müflih, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Müflih. Kitâbü’l-Fürû‘. (Tashîhu’l-Fürû‘ ile birlikte) thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2003.
• İbn Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm. el-İşrâf ʻalâ mezâhibi ʻulemâ. nşr. Ebû Hammâd Sağîr Ahmed el-Ensârî, Ra’sülhayme: Mektebetü Mekkete’s-Sekâfiyye, 2004.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1978.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn. Tabakâtu’l-fukahâi’ş-şâfiîyye. thk. Muhyeddîn Ali Necîb, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmî, 1992.
• ---------- Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. nşr. Muvaffak Abdullah Abdülkadir, Medine-Beyrut: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem-Âlemü’l-Kütüb 1986.
• ---------- Fetâvâ ve mesâil İbni’s-Salâh fi’t-tefsîr ve’l-hadîs ve’l-usûl ve’l-fıkh. thk. Abdülmuʻtî Emin Kalʻacî, Beyrut: 1986.
• İmrânî, Ebü’l-Huseyn Yahyâ b. Ebi’l-Hayr. el-Beyân fî mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiʻî. nşr. Kâsım Muhammed en-Nûrî, Cidd: Dâru’l-Minhâc, 2000.
• İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ʻârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951-1955.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen. Tabakâtu’ş-şâfiîyye. nşr: Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Mizzî, Yûsuf b. ez-Zekî Abdurrahmân Ebü’l-Haccâc. Tehzîbü’l-Kemâl. thk. Beşşâr Avvâd Maʻrûf, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983-1992.
• Kavâsimî, Ekrem Yûsuf. el-Medhal ilâ mezhebi’l-imâmi’ş-Şâfiî. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2003.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʻcemü’l-müellifîn terâcimü musannifi’l-kütübi’l-ʻArabiyye. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ-Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, ts.
• Keskioğlu, Osman. “Müçtehidlerin Dereceleri”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, Eylül-Ekim 1967, Sayı 9-10.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Ali b. Süleymân. el-İnsâf fî maʻrifeti’r-râcih mine’l-hilâf ʻalâ mezhebi’l-İmâmi’l-mübeccel Ahmed b. Hanbel. nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkî, Kahire: Matbaʻatü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1955-1956.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref. Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lüğât. nşr. Komisyon, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• ---------- Âdâbü’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî. nşr. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî, Dımaşk 1988.
• Okuyucu, Nail.“Enmâtî, Ebü’l-Kâsım”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek 1/406. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Râfiʻî, Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm b. Muhammed. el-ʻAzîz şerhu’l-Vecîz. thk. Ali Muhammed Muʻavviz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Remlî, Şemsüddîn Muhammed b. Ebi’l-Abbâs. Nihâyetu’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Sâbık, Seyyid. Fıkhu’s-sünne. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1977.
• Sekkâf, Alevî b. Ahmed b. Abdirrahmân. Muhtasaru’l-Fevâidi’l-Mekkiyye fîmâ yehtâcuhu talebetü’ş-Şâfi‘iyye. thk. Yûsuf b. Abdurrahmân el-Mer‘aşlî, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmî, 2004.
• Selmâ, Mucîburrahmân ed-Dîrevî. el-Hâdî ilâ riyâdi’l-fıkh ve’l-fukahâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Sem‘ânî, Abdülkerim b. Muhammed et-Temîmî. el-Ensâb. thk. Abdurrahmân b. Yahyâ, Haydarâbâd: Meclisu Dâireti’l-Me‘ârifi’l-Osmânî, 1962.
• Semʻânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâtıʻu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Heyto, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtu’ş-şâfiî’yyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâcî, Dâru Hicr, byy h. 1413.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. er-Red ‘alâ men ahlede ile’l-ard ve cehile enne’l-ictihâde fî külli asrin fardun. thk. Halîl el-Meys, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Şemsüddîn el-Mârdînî, Muhammed b. Osmân. el-Encümü’z-zâhirât ʻalâ halli elfâzi’l-Varakât fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülkerîm b. Ali b. Muhammed b. en-Nemle, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. es-Seylu’l-cerrâru’l-mütedeffık ‘alâ hadâiki’l-ezhâr. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2004.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî. Tabakâtü’l-fukahâ. nşr: İhsân Abbâs, Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1970.
• ---------- Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Lümaʻ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Vâdiʻî, Ebû Abdirrahmân Mukbil b. Hâdî. Terâcimü ricâli’d-Dârekutnî fî Sünenih. nşr. Ahmed b. Muhammed el-Karasî vdğ., Sana: Dâru’l-Âsâr, 1999.
• Yâfi‘î, Ebû Muhammed Afîfuddîn Abdullah b Es‘ad. Mir’âtu’l-cinân ve ‘ibretu’l-yakazan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavût, Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1983.
• ---------- Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1986-2000.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Bahâdır. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Muhammed Tamer, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Zeylaʻî, Ebû Muhammed Osmân b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dakâik. Bulak: Matbaʻatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313-1315.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed. el-Aʿlâm. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhü’l-İslâmî ve edilletüh. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.