Zencan’da Derlenen “Dede Korkut Rivayeti”nde Hz. Muhammet ve Hz. Ali

Year 2022, Volume: 9 Issue: 1, 19 - 32, 26.06.2022

Fazıl Özdamar

https://doi.org/10.30804/cesmicihan.1104325

Abstract

Dede Korkut Destanlarının anlatıcısı olarak kabul edilen Dede Korkut hakkındaki bilgiler, hem Dede Korkut Kitabı’nın Mukaddime bölümünde hem anlatmalarında hem de bazı tarihî kaynaklar ile sözlü rivayetlerde geçmektedir. Sözlü rivayetlerden biri de günümüzde İran’ın Zencan şehrinde yaşayan Âşık Ferruh Bayat’tan derlenen “Dede Korkut Rivayeti”dir. 4 kısımdan oluşan bu rivayetin ilk kısmında Dede Korkut’un bir nebi veya derviş olduğu ve Türkler üzerinde söz sahibi olduğu gibi çeşitli özelliklerinden bahsedilmiştir. İkinci kısmında Dede Korkut’un Mekke’ye gidip Hz. Muhammet ile görüşerek Müslüman olması ve İslamiyet’in usullerini öğrendikten sonra Azerbaycan’a dönüp Müslümanlığı Türklere tebliğ etmesi anlatılmıştır. Üçüncü kısım Hz. Muhammet’in vefatının ardından hakkı olduğunu iddia ettiği Hz. Ali’ye halifeliğin niçin verilmediği yorumlanmasını içerir. Son kısımda ise halifeliğin Hz. Ali’ye verilmemesinden sonra Dede Korkut’un bir kopuz yapıp okuduğu şiir ve anlattığı destanlarla Hz. Ali’nin halifelik hakkını savunmasını ihtiva eder. Rivayette geçen Dede Korkut hakkındaki bazı bilgiler, hem Dede Korkut Kitabı’nda hem de tarihî kaynaklardakilerle benzerlik taşırken bazıları ise söz konusu kaynaklarda yoktur. Bu kısımlar İran’ın siyasi ve dinî yapısıyla şekillenmiştir. Örneğin Dede Korkut’un Hz. Ali’nin hakkını savunmak için sanatını icra etmesi bu bağlamda düşünülebilir. Ayrıca İran Türklerinin millî kimlik inşasında ve korumasında Dede Korkut’u bir araç olarak kullanıldıkları bilinmektedir. Dolayısıyla metnin derlendiği bölgenin dinî ve siyasi yapısı dışında millî kimliğin inşası ve korunması için de önemli olan bu rivayet, adı geçen üç unsur temel alınarak incelenmiştir. Sonuç olarak Zencan’dan derlenen ve Dede Korkut’un Hz. Muhammet ile görüşmesi ile sazı icat edip bununla yaptığı icralarda Hz. Ali’yi savunmasını ihtiva eden bu rivayetin Dede Korkut’un farklı özellikleri ile ilgili bilgiler içermesi bakımından Dede Korkut çalışmalarına katkı sağlayacağı düşüncesindeyiz.

Keywords

Dede Korkut, Hz. Muhammet, Hz. Ali, Rivayet, Âşık Ferruh Bayat

PROPHET MOHAMMAD AND CALIPH ALI IN THE “DEDE QORQUT RUMOR” COLLECTED IN ZANJAN

Abstract

The information about Dede Qorqut, who is accepted as the narrator of the Dede Qorqut Epics, is included both in his narrations in the introduction section of the Book of Dede Qorqut and in some historical sources and oral narrations. One of the oral narrations is the “Dede Qorqut Rumor” compiled from Âşık Ferruh Bayat, who lives in the city of Zanjan, Iran today. In the first part of this rumor, which consists of 4 parts, various features of Dede Qorqut such as being a nebi (prophet) or dervish and having a say over the Turks are mentioned. In the second part, it is explained that Dede Qorqut went to Mecca and met with Prophet Mohammad and became a Muslim, and after learning the methods of Islam, he returned to Azerbaijan and conveyed Islam to the Turks. The third part includes the interpretation of why Ali was not given the caliphate, which he claims after Prophet Mohammad's death. In the last part, after the caliphate was not given to Ali, it includes Dede Qorqut's defense of his right to the caliphate, with the poems he read and the epics he told, making a qopuz. While some of the information about Dede Qorqut mentioned in the narration are similar to those in the Book of Dede Qorqut and in historical sources, some of them are not in the mentioned sources. These parts have been shaped by the political and religious structure of Iran. For example, Dede Qorqut's performance of his art to defend Ali's rights can be considered in this context. It is also known that Iranian Turks used Dede Qorqut as a tool in the construction and protection of their national identity. Therefore, this narration, which is important for the construction and protection of national identity apart from the religious and political structure of the region where the text was compiled, has been examined on the basis of these three elements. As a result, we think that this narration, which is compiled from Zanjan and contains Dede Qorqut's meeting with Mohammad, inventing saz (a stringed instrument) and defending Ali in his performances with it, will contribute to Dede Qorqut's studies in terms of containing information about different features of Dede Qorqut.

Keywords

Prophet Mohammad, Caliph Ali, Narrative, Âşık Ferruh Bayat, Dede Qorqut

References

• Akpınar, Yavuz. “Sehend”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ek-2: 487-488, 3. Baskı, İstanbul: TDV Yayınları, 2019.
• Azmun, Yusuf. Dede Korkut’un Üçüncü Elyazması / Soylamalar ve İki Yeni Boy ile Türkmen Sahra Nüshası / Metin-Çeviri-Sözlük-Tıpkıbasım. İstanbul: Kutlu Yayınevi, 2019.
• Başgöz, İlhan. “İran Azerbaycan’ında Türk Hikâye Anlatma Geleneği”. çev. Fazıl Özdamar, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 8/2 (Kış 2013): 371-386.
• Bayram, Bülent. “Halk Edebiyatı Metinlerine Sovyetler Birliği Döneminde İdeolojik Yaklaşım: Alankay Batır Örneği”. Turkish Studies 4/8 (Sonbahar 2009): 710-724.
• Bekki, Salahaddin. Dedem Korkut Kitabı Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme (Türkiye’deki Yayınlar 1976-2015). Ankara: Berikan Yayınları, 2015.
• Boratav, Pertev Naili. “Korkut Ata”. İslâm Ansiklopedisi. 6: 860-866, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1977.
• Çeribaş, Mehmet. “Sovyetler Birliği Döneminde Kırgızistan’da Folklor Çalışmalarında İdeolojik Yaklaşımlar: Er Soltonoy Destanı Örneği”. Turkish Studies 7/1 (Kış 2012): 753-780.
• Duymaz, Ali (2015). “Türkmenistan’da Kültürel Kimliğin Kaynağı Olarak Dede Korkut Geleneği”. Millî Folklor 107 (Kış 2015): 19-33.
• Ekici, Metin. Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası / Soylamalar ve 13. Boy / Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019a.
• Ekici, Metin. “13. Dede Korkut Destanı: ‘Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi’ Boyunu Beyan Eder Hanım Hey”. Millî Folklor 122 (Yaz 2019b): 5-13.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı I (Giriş-Metin-Faksimile). 4. Baskı, Ankara: TTK Basımevi, 1997.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Gadir-i Hum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 179-180, İstanbul: TDV Yayınları, s. 179-180.
• Gökyay, Orhan Şaik. “Dede Korkut”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9: 77-80, İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Gökyay, Orhan Şaik. Dedem Korkudun Kitabı. 2. Baskı, İstanbul: MEB Yayınları, 2004.
• Güvenç, Bozkurt. Türk Kimliği Kültür Tarihinin Kaynakları. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1995.
• Jirmunskiy, V. M. “‘Kitabı Korkud’ ve Oğuz Destanı Geleneği”. çev. İsmail Kaynak, Belleten 25/100 (Ekim 1961): 609-629.
• Jirmunskiy, V. M. “‘Dede Korkut Kitabı/Kitab-ı Dedem Korkut’ Oğuz Kahramanlık Destanı ve ‘Kitab-ı Korkut’ (‘The Book of Dede Korkut/Kitab-ı Dedem Korkut’ Oghuz Heroic Epic and ‘The Book of Dede Korkut’)”. çev. Atilla Bağcı, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 41 (Bahar 2016): 51-91.
• İnan, Abdülkadir. “Kitab-ı Dede Korkut Hakkında”. Makaleler ve İncelemeler. I: 165-172, 3. Baskı, Ankara: TTK Basımevi, 1998.
• Karadağ, Metin. “E. Schuyler’in Türkistan Seyahatnamesindeki Folklor Unsurları”. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 2/1 (1987): 27-34.
• Kerimi, Muhammet Rıza. Manna Yurdunun (Zenganın) Âşıkları. Zencan, 1396/2017.
• Kobotarian Azeroğlu, Nabi ve Azizpour, Roghaiyeh. “İran Türkleri’nde Sözlü Gelenek Bağlamında Âşıklık Geleneği ve Milli Bilinç”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 8/21 (Mart 2020): 140-150.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. Haz. Orhan F. Köprülü. 3. Baskı, Ankara: TTK Basımevi, 1976.
• Meeker, Michael E. “Dede Korkut Etiği”. çev. Metin Ekici, Korkut Bitig -Dünyada Dede Korkut Araştırmaları-. Haz. Fikret Türkmen ve Gürol Pehlivan. 351-388, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2021.
• Nesibzade, Nesib. İran’da Azerbaycan Meselesi (XX Esrin 60-70-ci İlleri). Bakü: Ay-Ulduz, 1997.
• Ögel, B͘ahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş, Türk Halk Musikisi Aletleri (Uygur Devleti’nden Osmanlılara). 3. Baskı, C 9, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 2000.
• Ömeroğlu, Yakup. “Dede Korkut Türkmen Sahra Nüshasını Bulan Veli Muhammed Hoca: Türkmen, Türk Edebiyatına Dede Korkut Gibi Bir Bilge, Bugüne Kadar Gelmiş Değil Hem de Gelmeyecek”. çev. Sara Behzad, Kardeş Kalemler 151 (Temmuz 2019): 7-22.
• Öz, Mustafa. “Şia”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 111-114, İstanbul: TDV Yayınları, 2010a.
• Öz, Mustafa. “Takıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 453-454, İstanbul: TDV Yayınları, 2010b.
• Özdamar, Fazıl. Tebriz Âşıklık Geleneği ve Tebrizli Âşık Ali (Ali Feyzullahî Vahid). Ankara: Berikan Yayınları, 2014.
• Özdamar, Fazıl. “İran Türklerinde Yeniden Yaratılan Bir Destan: Kan Turalı ve Selcan Destanı”. 4. Uluslararası Dede Korkut Türk Kültürü, Tarihi ve Edebiyatı Kongresi, Kongre Kitabı. 174-203, Bakü: İksad Yayınevi, 2021.
• Özdemir, Hasan. “Dede Korkut'un Kişiliği İle İlgili Efsaneler”. Türkoloji Dergisi 16/2 (Mayıs 2003): 23-33.
• Pehlivan, Gürol. Dede Korkut Kitabı’nda Yapı, İdeoloji ve Yaratım. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2015.
• Shahgoli, Nasser Khaze, Valiollah Yaghoobi, Shahrouz Aghatabai ve Sara Behzad. “Dede Korkut Kitabı’nın Günbet Yazması: İnceleme, Metin, Dizin ve Tıpkıbasım”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 16/2 (Haziran 2019): 147-379.
• Sofuoğlu, Cemal. “Gadir-i Hum Meselesi”. AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/1 (1984): 461-470.
• Şişman, Bekir. “Kazakistan’da Korkut Ata ile İlgili Söylenceler”. Millî Folklor 37 (Bahar 1998): 51-53.
• Togan, Zeki Velidi. Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili. 2. Baskı, İstanbul: Enderun Yayınları, 1982.
• Türkmen, Fikret - Pehlivan, Gürol. Korkut Bitig, Dünyada Dede Korkut Araştırmaları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2021.