OSMANLI RUMLARINDA CEMİYETLEŞME OLGUSU VE RUM KÜLTÜR CEMİYETLERİ: İZMİR ÖRNEĞİ

Year 2019, Volume: 19 Issue: 39, 395 - 440, 25.12.2019

Çiğdem Kılıçoğlu Cihangir

Abstract

Avrupa’daki aydınlanma hareketi ve bu hareketin doruk noktası olan Fransız
Devrimi, çok yönlü ve çok güçlü dönüşümleri beraberinde tüm dünyaya sunarken, Yunan
dünyasında da kültürel bir sıçrayışa yol açarak hem Osmanlı coğrafyasındaki Rumların hem
de diğer Yunan toplulukların, ortak bir kimlik etrafında bütünleşmesi için uygun zemini
hazırlamıştır. Bunun sonucunda 19. yüzyılda bağımsız Yunan devleti ortaya çıkmış ve
yeni devlet, sınırları dışında kalan İstanbul ve Anadolu Rumlarını Helen ortak kimliğinde
buluşturabilmek için başta eğitim olmak üzere birçok kanaldan yararlanmıştır. Osmanlı
Devleti’ndeki modernleşme süreci de Rumların toplumsal örgütlenmesine yeni bir boyut
kazandırdığı gibi, Rumlar arasında ortak kimliğin inşası için gereken altyapıyı gayri ihtiyari
hazırlamıştır.
Rumların etnik aidiyet kazanması için başlatılan bilinçlendirme projesinin en önemli
araçlarından biri ise resmi kanalların yetersiz kaldığı her alanda Rum cemaatinin ihtiyaçlarını
karşılamaya yönelen “cemiyetler” olmuştur. Sosyal dayanışma esasıyla cemaat bağlarının
korunmasını ve güçlenmesini sağlayan cemiyetler, aynı zamanda cemaat üyelerini sosyal bir
ağın parçası haline getirerek ortak kültür yaratma ve bunu sürdürebilme bağlamında önemli
bir rol üstlenmişlerdir.
Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’tan önce filizlenmeye başlayan cemiyetleşme hareketi,
19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren oldukça hız kazanmıştır. Bu cemiyetleşme hareketine
önemli bir ticaret merkezi olması dolayısıyla Batı ile yakın ilişkiler geliştiren ve bu nedenle
Yunan aydınlanmasının da en çok etkilediği bölgelerden biri olan İzmir ve İzmir Rumları
öncülük etmiştir. İzmir Rumları, özellikle eğitim ve kültür alanında yeniden organize olarak
kurdukları cemiyetlerle Rumların bilinçlendirilmesi projesine, başka bir deyişle Helenizm
ideolojisinin Osmanlı Rum coğrafyasında yayılmasına aracılık etmişlerdir.
Ağırlıklı olarak Yunan belge ve kaynaklarına dayanan bu çalışmada, Osmanlı
Devleti’nde cemiyet kurumunun ortaya çıkışı ve gelişimi Rum cemaati temelinde ele
alınmış; Osmanlı Rumlarında cemiyetleşme olgusu, İzmir Rum kültür cemiyetleri üzerinden
örneklendirilmiştir.

Keywords

Cemiyet, Dernek, Helenizm, İzmir, Rum, Yunan

THE ASSOCIATION MOVEMENT OF THE OTTOMAN GREEKS AND THEIR CULTURAL ASSOCIATIONS: THE EXAMPLE OF IZMIR

Abstract

While the European Enlightenment and the top of this movement French Revolution
presented multiple and strong transformations to the whole World, they provided a basis
as well for the Ottoman Greeks and the other Greek communities in the World to gather
around a common identity, by making a way for a cultural spring in the Greek World. As a
result of this, the independent Greek state arose and the new state used several instruments
particularly education for gathering the Ottoman Greeks of Istanbul and Anatolia under
the Hellen identity. Also the process of modernization in the Ottoman Empire both brought
a new perspective to social organising of the Ottoman Greeks and prepared the required
background involuntarily for the establishment of the common identity among them.
One of the most significant instruments of the national consciousness project of
Greece for making the Ottoman Greeks gain their ethnical belonging was the associations
which tended to supply the needs of the Ottoman Greek community in almost every fields that
official authorities remained incapable. The associations which provided and strengthened
the connection between communities by means of social solidarity, also played a role in
creating and maintaining a common culture by making the members of the community as the
part of the common network.
The association movement that emerged before the Tanzimat Period in the Ottoman
Empire, speeded up from the last half of the 19th century. İzmir, as a significant centre of
commerce and which established strong relations with West, impressed from the Greek
Enlightenment and thus pioneered this association movement with the Greeks of İzmir
as well. The Greeks of İzmir who established associations by reorganising in the fields of
education and culture mediated the national consciousness project of the Ottoman Greeks, in
other words spreading Hellenism ideology all around the Ottoman country.
In this study which depends mainly on Greek documents and resources, the rise and
development of the association movement in the Ottoman Empire was discussed by focusing
on the Ottoman Greek community and the Greek associational activities were exemplified by
the Ottoman Greek associations of İzmir.

Keywords

Society, Association, Hellenism, İzmir, Ottoman Greek, Greek

References

• Estia Neas Smyrnis Arheio Anatolis (Estia Nea Smyrni Anatoli Arşivi)
• Fakelos Α΄(İkoniou-Angyras)
• Fakelos Β΄(Antioheias-İerosolymon)
• Fakelos Ζ΄(Smyrnis-Filadelfeias)
• Fakelos Θ΄(İlioupoleos)
• Fakelos ΙΑ΄(Amaseias-Koloneias-Neokaisareias)
• Eteria pros Diadosin ton Ellinikon Grammaton en Mikra Asia, Logodosia tou Etous 1879-1881, Typois Adelfon Georgiadou, En Smyrni, 1881.
• İmerologion tis Anatolis: Politeiografikon kai Filologikon tou Etous 1883, (Haz. Ath. Palaiologou), Etos Defteron, Typois Thrakis, en Konstantinoupolei, 1882.
• Kanonismos Panioniou Gymn. Syllogou Smyrnis, İdrythentos to 1890, 1906.
• Kanonismos tou en Athinais Syllogou ton Mikrasiaton tis Anatolis, ek tou Typografeiou P. D. Sakellariou, en Athinais, 1892.
• Kanonismos tou en Konstantinoupolei Mousikou Syllogou, Typois A. Koromila kai P. Paspalli, en Konstantinoupolei, 1863.
• Kanonismos tou en Kotyaio Syllogou “İ Palingenesia”, ek tou Typografeiou Gervant Adzemian, Konstantinoupolis, 1909.
• Kanonismos tou en Smyrni Filekpaideftikou Syllogou Omirou, Typois Proodou, En Smyrni, 1872.
• Katalogos ton Heirografon tis en Smyrni Vivliothikis tis Evangelikis Sholis, (Haz. A. Papadopoulou tou Kerameos), Mouseion kai Vivliothiki tis Evangelikis Sholis, Typografeion o Typos, Smyrni, 1877.
• O Faros tis Anatolis, Engyklopaidikon İmerologion tou Etous 1901, ek tou Typografeiou Adelfon Gerardon, en Konstantinoupolei, 1900.
• Oristikos Kanonismos tou en Smyrni Anagnostiriou “İ Smyrni”, Typois Smyrnis, 1871.
• Praktika tou Ellinikou Filologikou Syllogou Konstantinoupoleos, 19 Maiou 1880, Tomos ΙΕ΄, 1880-81, Typois S. İ. Voutyra, en Konstantinoupolei, 1884.
• Düstur
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi
• Takvim-i Vekayi
• Ekklisiastiki Alitheia
• Ellinikos Filologikos Syllogos Konstantinoupoleos
• Ksenofanis, Syngramma Periodikon tou Syllogou ton Mikrasiaton Anatolis
• Mouseion kai Vivliothiki tis Evangelikis Sholis
• Amaltheia
• Efimeris tis Smyrnis
• Estia
• İmerisia
• Kosmos
• Tharros
• ALEXANDRİS, Alexis, The Greek Minority of Istanbul and Greek-Turkish Relations 1918-1974, 2. Basım, Centre for Asia Minor Studies, Athens, 1992.
• ANAGNOSTOPOULOU, Sia, Mikra Asia: 19os Aionas-1919 Oi Ellinorthodokses Koinotites Apo to Millet ton Romion sto Elliniko Ethnos, Pedio, Athina, 2013.
• AUGUSTİNOS, Gerasimos, Küçük Asya Rumları, Ondokuzuncu Yüzyılda İnanç, Cemaat ve Etnisite, (Çev. Devrim Evci), Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997.
• BABİNİOTİS, Georgios, Leksiko tis Neas Ellinikis Glossas, 3. Basım, Kentro Leksilogias E.R.E., Athina, 2008.
• BERBER, Engin, Sancılı Yıllar: İzmir 1918-1922 Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997.
• CLOGG, Richard, İ Kath’imas Anatoli: Studies in Ottoman Greek History, The Isis Press, İstanbul, 2004.
• DALAKOURA, Katerina, Sidiroula Ziogou-Karastergiou, İ Ekpaidefsi ton Gynaikon, Oi Gynaikes stin Ekpaidefsi (18os-20os ai.), Koinonikoi, İdeologikoi, Ekpaideftikoi Metashimatismoi kai i Gynaikeia Paremvasi, Athina, 2015.
• DİMARAS, K. Th., Ellinikos Romantismos, Ermis, Athina, 2009.
• EKSERTZOGLOU, Haris, Osmanlı’da Cemiyetler ve Rum Cemaati: Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi, (Çev. Foti Benlisoy – Stefo Benlisoy), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999.
• ERHAT, Azra, Mitoloji Sözlüğü, 12. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2003.
• EVANGELİDİS, Margaritis, İpomnima peri ton Dikaiomaton kai Pathimaton ton Estion tou Politismou Mikras Asias kai Thrakis, en Athinais, 1918.
• FARDİ, A. Th., K. İo. Fotiadou, Leksikon Ellinotourkikon, Tomos Protos, ek tou Typogrf. Anatoli, en Konstantinoupolei, 1860.
• FAROQHİ, Suraiya, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (Çev. Ercan Ertürk), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2010.
• IRAK, Dağhan, Hükmen Yenik: Türkiye’de ve İngiltere’de Futbolun Sosyopolitiği, Evrensel Basım Yayın, İstanbul, 2013.
• İ Smyrni prin apo tin Katastrofi, Enas Odigos tou 1920, Ekdoseis “To Pontiki”, Athina, 1992.
• JUSDANİS, Gregory, Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür: Milli Edebiyatın İcat Edilişi, (Çev. Tuncay Birkan), Metis Yayınları, İstanbul, 1998.
• KARPAT, Kemal H., Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, (Çev. Dilek Özdemir), İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2006.
• KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu 1830-1914, (Çev. Bahar Tırnakçı), Timaş Yayınları, İstanbul, 2010.
• KURMUŞ, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, 2. Basım, Yordam Kitap, İstanbul, 2012.
• MAMONİ, Kyriaki, Lida İstikopoulou, Somateiaki Organosi tou Ellinismou sti Mikra Asia (1861-1922), Vivliopoleion tis Estias, Athina, 2006.
• MANSEL, Arif Müfid, Ege ve Yunan Tarihi, 3. Basım, TTK, Ankara, 1971.
• MİLLAS, Herkül, Yunan Ulusunun Doğuşu, 2. Basım, İletişim Yayınları, İstanbul, 1999.
• PANAGİOTİDOU, İ. P., Leksikon Ellino-Tourkikon, Typois İ. Panagiotidou, en Konstantinoupolei, 1897.
• SOLDATOS, Hristos Sp., İ Ekpaideftiki kai Pnevmatiki Kinisi tou Ellinismou tis M. Asias (1800-1922), Tomos A΄-B΄, Athina, 1989.
• SOLOMONİDİ, Hristou Sokr., (Synoikies, Dromoi, Peripatoi,Apokries, Pasha, Zografoi, Leshes, Horoi, Athlitismos, Melis, Glossario, Diafora) Tis Smyrnis, Athina, 1957.
• SOLOMONİDİ, Hristou Sokr., To Theatro sti Smyrni (1657-1922), Typografeia Ar. Mavridi, Athina, 1954.
• STAVROU, Tatiana, O En Konstantinoupolei Ellinikos Filologikos Syllogos: To Ypourgeion Paideias tou Alitrotou Ellinismou, Athinai, 1967.
• SVORONOS, Nikos, Çağdaş Hellen Tarihine Bakış, (Çev. Panayot Abacı), Belge Yayınları, İstanbul, 1988.
• TEKELİ, İlhan, Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, 2. Basım, TTK, Ankara, 1999.
• TÖNNİES, Ferdinand, Community and Society, Dover Publications Inc., Mineola, New York, 2011.
• Türkçe Sözlük, C.1, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu, İstanbul, 1992.
• UBİCİNİ, Abdolonyme, Letters on Turkey: An Account of the Religious, Political, Social and Commercial Condition of the Ottoman Empire, Part II, The Raiahs, including the Greeks, Armenians, Latins, Israelites, London, 1856.
• UMAR, Bilge, İzmir’de Yunanlıların Son Günleri, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1974.
• VAİANNİ, Maria N., Mikrasiatikos Ellinismos kai Filekpaideftiki Etaireia Amfidromoi Desmoi Paideias 1836-1900, Ekdoseis Enoseos Smirneon, Athina, 2003.
• VASSİADİS, George A., The Syllogos Movement of Constantinople and Ottoman Greek Education 1861-1923, Centre of Asia Minor Studies, Athens, 2007.
• VOZALİS, Barbis, Portraita Protoporon Odontiatron tis Larisas, Larisa, 2006.
• ALKAN, Mehmet Ö., “Osmanlı’da Cemiyetler Çağı”, Tarih ve Toplum, Sayı: 238, Ekim 2003.
• ANASTASİADİS, Yorgos İ., “Ermenice Konuşan Rumlar: Hay-Hurumlar”, (Çev. Frango Karaoğlan-Elçin Macar), Toplumsal Tarih, S. 156, C. 26, Aralık 2006.
• ANESTİDİS, Stavros Th., “İ Paideia kai o Politismos”, Hamenes Patrides: Smyrni, İ Mitropoli tou Mikrasiatikou Ellinismou, Ta Nea, 2002.
• BENLİSOY, Foti, Stefo Benlisoy, “Millet-i Rum’dan Helen Ulusuna (1856-1922)”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C. 1: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi, 8. Basım, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009.
• BRYER, Anthony A. M., “The Pontic Revival and the New Greece”, The Empire of Trebizond and the Pontos, Variorum Reprints, London, 1980.
• BRYER, Anthony A. M., “The Tourkokratia in the Pontos: Some Problems and Preliminary Conclusions”, The Empire of Trebizond and the Pontos, Variorum Reprints, London, 1980.
• ÇETİN, Atilla, “Kıbrıslı Kamil Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 25, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2002.
• DAWKİNS, R. M., “The Crypto-Christians of Turkey”, Byzantion, Vol. 8, No: 1, 1933.
• EKSERTZOGLOU, Haris, “İ Syngrotisi tou Dimosiou Horou stin Konstantinoupoli tou 19ou Aiona”, O Ekso-Ellinismos: Konstantinoupoli kai Smyrni 1800- 1922 Pnevmatikos kai Koinonikos Vios, Epistimoniko Symposio (30 kai 31 Oktovriou 1998), Etaireia Spoudon Neoellinikou Politismou Kai Genikis Paideias.
• ERDOĞAN, Mustafa, “Cemaat, Cemiyet ve Ulus-Devlet”, Demokrasi Platformu, Yıl: 6, Sayı: 23, Yaz 2010.
• GİANNAKOPOULOS, Giorgos A., “O Ellinikos Typos sti Smyrni”, E İstorika (Eleftherotypia), Tevhos: 148, 29 Avgoustou 2002.
• GÜNEŞ, Günver, “Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla İzmir’de Futbol”, Toplumsal Tarih, Sayı: 142, Ekim 2005.
• HAKAN, Ayhan, “Dünyada ve Türkiye’de Akademilerin Tarihçesi ve Bugünkü Durumu”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C. 15, S. 2, 1982.
• HATEMİ, Hüseyin, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Derneklerin Gelişimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’nin Kuruluş ve Faaliyetleri”, 1. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu: Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, (Yay. Haz. Ekmeleddin İhsanoğlu), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İslam Konferansı Teşkilatı İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1987.
• KARPAT, Kemal H., “Etnik Kimlik ve Ulus Devletlerin Oluşumu”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C. 2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999.
• KAYA, İbrahim, “The Holocaust and Armenian Case: Highligting the Main Differences”, The Armenian Issue and the Jews, (Sedat Laçiner, İbrahim Kaya), Ankara University Printing House, London-Ankara, 2003.
• KECHRİOTİS, Vangelis, “Atina’da Kapadokyalı, İzmir’de Atinalı, İstanbul’da Mebus: Pavlos Karolidis’in Farklı Kişilik ve Aidiyetleri”, Toplumsal Tarih, S. 257, Mayıs 2015.
• KİTROMİLİDES, Paschalis M., “Imagined Communites and the Origins of the National Question in the Balkans”, European History Quarterly, No. 19, 1989.
• KÜÇÜK, Cevdet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi ve Tanzimat”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Ed. Halil İnalcıkMehmet Seyitdanlıoğlu), 3. B., Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul, 2012.
• LİNARDOS, Petros, “Rizes kai Ekseliksi tou Mikrasiatikou Athlitismou apo tin Arhaiotita mehri to 1922”, Praktika 1ou Symposiou: O Ellinismos tis Mikras Asias apo tin Arhaiotita mehri ti Megali Eksodo, Nea İonia, 2005.
• MAMONİ, Kyriaki, “To Arheio tou Mikrasiatikou Syllogou Anatoli”, Mnimosini, Tomos Evdomos 1978-1979, en Athinais, 1979.
• MİLİORİS, Nikos E., “O Syllogos ton Mikrasiation i Anatoli”, Mikrasiatika Hronika, ΙΒ΄ (12), 1965.
• PAPADİMİTROPOULOS, Athanasios, “Ekpaidefsi stin Periohi tis Smyrnis”, Naftiki Epitheorisi, Tomos 172, Tevhos 582, Athina, 2012.
• PAPADOPOULOU, Stefanou İ., “Eisagogi stin İstoria ton Ellinikon Filekpaideftikon Syllogon tis Othomanikis Aftokratorias kata ton 19o kai 20o Aiona”, Parnassos, Periodos Deftera, Tomos Δ΄, Arith. 2,Filologikos Syllogos Parnassos, Aprilios-İounios 1962.
• SOMEL, Selçuk Akşin, “Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi”, Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar, S. 5, Bahar 2007.
• STERGELLİS, Ar. P., “To Provlima ton Prosilytismon sti M. Asia me Aformi Ypomnima tis Filekpaideftikis Etaireias Smyrnis (1887)”, Deltio Kentrou Mikrasiatikon Spoudon, Tom. 10, Athina, 1993.
• TAĞMAT, Çağla D., “İstanbul’da Sosyo-Kültürel Helenizm’in Temsilcisi Bir Cemiyet: Syllogos (1861-1923)”, Tarihin Peşinde, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 13, Yıl: 2015.
• THEMOPOULOU, Aimilia, “O Eksastismos Mias Mikrasiatikis Polis: To Paradeigma tis Smyrnis”, Hamenes Patrides: Smyrni, İ Mitropoli tou Mikrasiatikou Ellinismou, Ta Nea, 2002.
• TOK, Nafiz, “Ulus Cemaat ve Cemiyet: Cemaat ve Cemiyet Uluslar”, Demokrasi Platformu, Yıl: 6, Sayı: 23, Yaz 2010.
• VRYONİS, Speros, “The Greeks Under Turkish Rule”, Hellenism and the First Greek War of Liberation (1821-1830): Continuity and Change, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki, 1976.
• YETİŞ, Kazım, “Beşiktaş Cemiyyet-i İlmiyyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 5, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul, 1992.
• DEMİR, Cenk, Amerikan Board’un İzmir’deki Faaliyetleri ve İzmir Uluslararası Kolej, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri, 2014.
• KILIÇOĞLU Cihangir, Çiğdem, İkinci Meşrutiyet’ten Milli Mücadele’ye Anadolu’da Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Boyutlarıyla Rum Örgütlenmeleri (1908-1922), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2017.
• SİDERİ, Maria, Oi Syllogoi os Foreis tis Ellinikis Ethnikistikis İdeologias sta Teli tou 19ou kai tis Arhes tou 20ou Aiona: To Paradeigma tou Syllogou Mikrasiaton “İ Anatoli” kai i Syngrotisi tis Ellinikis Ethnikis Taftotitas stis Koinotites tis Mikras Asias, Panepistimio Aigaiou, Tmima Koinonikis Anthropologias kai İstorias, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mytilini, 2003.
• TAĞMAT, Çağla Derya, İstanbul’da Helenizm: Sosyo-Kültürel Örgütlenmeler (1908-1922), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2015.
• http://www.enosismyrneon.gr/el/ekdoseis-tes-enoses/arthra-arkheiou/ sperantzas-stelios.html, (Erişim Tarihi: 15.10.2016).
• https://www.sansimera.gr/biographies/262, (Erişim Tarihi: 15.10.2016)