فتح الرحيم الرحمن في تفسير آية ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإحْسَانِ﴾ لأبي الحسن بن عبد الرحمن ابن محمد الخطيب الشربيني الشافعي دراسة وتحقيق

Year 2023, , 619 - 639, 15.12.2023

Zakir Aras

https://doi.org/10.18505/cuid.1321973

Cited By: 1

Abstract

تسعى هذه الدراسة إلى تحقيق رسالة أبي الحسن بن عبد الرحمن ابن محمد الخطيب الشربيني الشافعي )ت. بعد ١٠٢٨ /١٦١٩) المعنونة بـ"فتح الرحيم الرحمن في تفسير آية ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإحْسَانِ﴾" اعتمادًا على نسخة المؤلف رحمه الله. وتأتي أهمية هذه الدراسة في كونها أول تحقيق لهذه الرسالة التفسيرية مع تسليط الضوء على ترجمة هذا العالم المغمور. كما يتجلى من عنوان الرسالة أنّها تحتوي تفسير هذه الآية التي اشتهرت بين العلماء والمفسرين بأجمع آية في القرآن. وقد وظّف الشربيني في تحريرها العديد من المناهج التفسيرية، في مقدمتها تفسير القرآن بالقرآن، وتفسير القرآن بالسنة وأقوال الصحابة الكرام ومنهج التفسير بالرأي، إضافة إلى أنه مارس منهج التفسير اللغوي في سبر أغوار معاني الآية، والإعراب عن دلالاتها اللغوية والبيانية، وعلم المناسبات القرآنية وسبب النزول. ومما زاد في قيمة الرسالة أنّ الشربيني راجع أمهات الكتب التفسيرية مع حواشيها، فتارة نقل عن المفسرين حرفيًّا وتارة أخرى بالمعنى والتصرف وهذا ينصّ على مهارته التفسيرية وكفاءته العلمية. خلصت الدراسة إلى أنّ الشربيني قد اتخذ المقاربة التوفيقية منهجًا في التعاطي مع إبراز معاني الآية، ولم يسلك منهجًا وصفيًا مملاً في دراسة الموضوع، بل نهج منهجًا تحليليًا نقديًا، فاعتكف على كل كلمة وردت في الآية مع بيان دلالتها وإيضاح معانيها، كما علّق على أقوال المفسرين بعد عرضها. ومارس منهج التفسير التحليلي في هذه الرسالة كما ينبغي. وبناء على ذلك، فقام بتحليل وجه الروايات، وذكر أسماء الصحابة أثناء الرواية، وناقش الروايات الواردة عن ابن عباس (ت. ٦٨/٦٨٧-٨٨) رضي الله عنهما في تفسير العدل والإحسان، وذهب إلى أنّ هناك مخالفة بين رواياته في شأن تفسير الإحسان. كما أنّه اتخذ موقفًا علميًا في مسألة اشتقاق لفظ الجلالة، وتطرق إلى المذاهب الموافقة والمعارضة لهذه القضية المهمة، وخلص إلى أنّ اشتقاقه غير مرضي ولا معوّل عليه. وقد ناقش أسانيد تفسير مقاتل بن سليمان (ت.١٥٠/٧٦٧) في تفسير كلمتي العدل والإحسان، مؤكدًا أخذه لتفسير العدل عن ابن عباس رضي الله عنهما، وتفسير الإحسان عن علي بن أبي طالب رضي الله عنه؛ وهذا من أبرز الأسانيد التفسيرية لمقاتل بن سليمان التي تعرضت للانتقاد بسبب حذف الأسانيد في تفسيره ومروياته. كما انتقد المؤلف البيضاوي لتأثره ببعض آراء الزمخشري المذهبية والاعتقادية. وكذلك مما لوحظ في الرسالة إسهاب المؤلف في دراسة الأقارب من حيث الأصول والفروع والحواشي، وتوسيعه دائرة المعنى لهذه الآية، وإصراره على أنّ هذه الآية الجليلة تشمل كل الأقارب من دون النظر إلى درجتهم في القرابة. ولا جرم أنّه تأثر بتفسير لطائف الإشارات، والكشاف، ومفاتيح الغيب، وتفسير البيضاوي، وحاشية الجرجاني على الكشاف، والسِّرَاج المُنِير لجدّه الخطيب الشربيني (ت.٩٧٧/١٥٧٠).

Keywords

فتح الرحيم, تفسير, أبي الحسن بن عبد الرحمن ابن محمد الخطيب الشربيني

Ebu’l-Ḥasen ibn ʻAbdirraḥmān İbn Muḥammed al-Haṭīb aş-Şirbīnī aş-Şāfiʻī’nin Fetḥu’r-Raḥīmi’r-Raḥmān fī tefsīri Āyeti "inne Allāhe yaʼmuru bi’l-ʻadli ve’l-İḥsān" adlı kitabı: İnceleme ve Tahkik

Abstract

bü'l-Ḥasen b. Abdirraḥmân b. Muḥammed el-Ḥatib eş-Şirbînî eş-Şâfiî'nin (ö.1028/1619’dan sonra) "Fethü'r-Rahîmi'r-Rahmân fî tefsîri âyeti "innallâhe yeaʼmuru bil-ʻadli ve'l-İḥsân" adlı eseri müellif nüshası esas alınarak tahkik edilmiştir. Bu makale bilinmeyen bu alimin biyografisine ışık tutmanın yanı sıra âlimler ve müfessirler arasında Kur'an'daki en kapsamlı ayet olarak bilinen bu ayetin tefsirini de konu edinmektedir. Şirbînî, bu tefsirinde Kur'an'ı Kur’an’la tefsiri, Kur'an'ı sünnetle tefsiri, Kur’an’ı sahabe sözleriyle tefsir etmiş ve yine dirayet tefsiri gibi pek çok tefsir yöntemine yer vermiştir. Diğer bir açıdan ayetlerin anlamlarını derinlemesine incelemek için dilbilimsel tefsir, ayetler arası münasebat ilmi ve sebeb-i nüzûl gibi pek çok tefsir yaklaşımını kullanmıştır. Bu risalenin önemini arttıran bir diğer özellik ise Şirbînî’nin ana kaynak tefsir kitaplarına haşiyeleriyle birlikte müracaat etmesi, bazen müfessirlerden motamot alıntılar yapması, bazen de onlardan anlam esaslı iktibaslarda bulunmasıdır ki bu durum onun tefsir kabiliyetinin ve ilmi yetkinliğinin en bariz göstergesidir. Bu eserinde, ayetin anlamlarına vurgu yaparken senkretik bir yaklaşım benimsemiş ve konuyu incelerken analitik-eleştirel bir yöntem takip etmiştir. Bu sebeple ayette geçen tüm lafızları tek tek incelemiş, lafızların anlamları ve tefsiri üzerinde durmuş ve tefsiriyle ilgili müfessirlerin görüşlerine yer verdikten sonra onları yorumlamıştır. Dolayısıyla bu eserinde analitik tefsir/et-Tefsîrü’t-tahlîlî yöntemini son derece başarılı bir şekilde uygulamıştır. Bu doğrultuda tefsirle ilgili rivayetleri analiz etmiş ve rivayet sırasında sahabe ve tabiin isimlerini açıkça zikretmiştir. Özellikle İbn Abbâs’tan (ö. 68/687-88) adalet ve ihsan lafızları hakkında gelen rivayetleri incelemeye tabi tutmuş, ihsan ibaresi hakkındaki rivayetleri arasında ihtilaf olduğunu ifade etmiştir. Aynı şekilde "Allah" lafzının türemesi/iştikakı konusunda ilmî bir duruş sergilemiş, konuyu kabul edenler ile reddedenler arasında tartıştıktan sonra lafzın müştak olmasını doğru ve güvenilir bir sonuç olmadığını belirtmiştir. Diğer bir taraftan el-adl ve el-ihsan kelimelerinin tefsirinde Mukâtil b. Süleyman'ın (ö.150/767) tefsirindeki isnadları ele almış ve Mukâtil'in el-adl kelimesinin tefsirini İbn Abbâs'tan, el-ihsan kelimesinin tefsirini ise Alî b. Ebî Talib'den (r.a.) aldığını ifade etmiştir. Bu yaklaşımı, tefsirinde isnad zincirini ihmal ettiği için eleştirilen Mukâtil b. Süleymân'ın isnad tahlilleri için önemli bir örnek mahiyetindedir. Ayrıca Beydavî’yi, Zemahşerî’nin bir takım mezhebi ve itikadî görüşlerinden etkilendiği gerekçesiyle eleştiriye tabi tutmuştur. Yine müellif, akrabalık konusunu usûl, furû’ ve havaşîye göre sınıflandırmış, ayetin ifade ettiği anlamın çerçevesini genişlemesine ele almış ve bu ayetin mesajının akrabalar arasındaki dereceye bakılmaksızın tüm akrabaları kapsadığını ısrarla vurgulamıştır. Dahası, Letâʼifu'l-İşârât, Keşşâf, Mefâtîhu'l-gayb, Beyzâvî, Hâşiyetü'l-Cürcânî alâ el-Keşşâf, dedesi Hatîb eş-Şirbînî'nin (ö.977/1570) es-Sirâcü'l-münîr gibi çeşitli tefsirlerden etkilenmiştir.

Keywords

Tefsir, Fethü, Ebü, İnceleme ve Tahkik

Fath al-Rahīm al-Rahmān fī tafsīri āyat “inna Allāha yaʼmuru bil-ʻadli wa al-Ihsān” by Abū al-Ḥasan ibn ʻAbd al-Raḥmān Ibn Muḥammad al-Khaṭīb al-Shirbīnī al-Shāfi’ī a Study and Critical Edition

Abstract

This study seeks to investigate the treatise of Abū al-Hasan b. Abd al-Rahman b. Muhammad al-Khatīb al-Shirbīnī al- Shāfiʻī (d. after 1028/1619) entitled Fatḥ al-Raḥīm al-Raḥmān fī tafsīr Āyat "inna Allāha yaʼmuru bi al-ʻadl wa al-iḥsān" based on the manuscript of the author. Shedding light on the translation of this unknown scholar, as it is evident from the title of the treatise that it contains the interpretation of this verse, which is well known among scholars and commentators as the most comprehensive verse in the Qur’ān. In this tafsīr, Shirbīnī used many exegetical methods such as exegesis of the Qur'ān with the Qur'ān, exegesis of the Qur'ān with the Sunnah, exegesis of the Qur'ān with the sayings of the Companions, and al-tafsīr bi-al-raʼy, as well as tafsīr approaches such as linguistic tafsīr, the science of munāsabāt, and causality of nuzūl to analyze the meanings of the verse in depth. Another feature that increases the importance of this treatise is that al-Shirbīnī refers to the primary source tafsīr books together with their glosses, sometimes quoting from the commentators verbatim, and sometimes making meaning-based quotations from them, which is the most obvious indication of his exegetical ability and scholarly competence. In this work, he adopted a syncretic approach while emphasizing the meanings of the verse and followed an analytical-critical method while examining the subject. For this reason, he analyzed all the words in the verse one by one, dwelt on the meanings and interpretation of the words, and criticized their views after including the views of the commentators. Therefore, he applied the analytical exegesis method very successfully in this work. Accordingly, he analyzed the narrations related to tafsīr and mentioned the Companions' names during the narration. In particular, he analyzed the narrations from Ibn 'Abbas (d. 68/687-88) about the words al-ʻAdl and al-iḥsān, and stated that there was a dispute between the narrations about the phrase al-iḥsān. He took a scientific stance on the derivation of the word "Allah,” debated between those who accepted it and those who rejected it. He stated that the derivation of the word was not satisfactory and reliable. In the tafsīr of the words al-ʻAdl and al-iḥsān, he discussed the isnāds in Muqātil b. Sulayman’s (d.150/767) tafsīr emphasizing that he received the tafsīr of al-ʻAdl from Ibn 'Abbas and the tafsīr of al-iḥsān from 'Ali b. Abī Tālib. This approach is an important example for the isnād analyses of Muqātil b. Sulayman who was criticized for neglecting isnād chains in his tafsīr. He also criticized al-Baydāwī for being influenced by some of Zamakhsharī's sectarian and theological views. He classified the issue of kinship according to usūl, furū', and hawāshī, expanded the meaning of the verse, and insisted that the message of this verse encompasses all relatives, regardless of the degree of kinship. He was influenced by Latāʾif al-Ishārāt, al-Kashshāf, Mafātīhu al-ghayb, al-Baydawī, Hāshiya al-Jurjānī ala al-Kashshāf, and his grandfather al-Khatīb al-Shirbīnī’s (d.977/1570) al-Sirāj al-munīr.

Keywords

Exegesis, Fatḥ al-Raḥīm al-Raḥmān, Abū al-Ḥasan al-Khaṭīb al-Shirbīnī, Critical Edition

References

• Baġdâdî, İsmâʻîl b. Muḥammed Amîn b. Mîr Salîm Bâbânî. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. Beyrut: Dâru İḥyâʼit-Turâsi’l-ʻArabî, ts.
• Baġdâdî, İsmâʻîl b. Muḥammed Amîn b. Mîr Salîm Bâbânî. Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn. Beyrut: Dâru İḥyâʼit-Turâsi’l-ʻArabî, ts.
• Beġavî, Ebû Muḥammed el-Ḥüseyn b. Mes ‘ûd. Meʻâlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kurʼân. thk. Muḥammed ʻAbdullâh en-Nimr ve-âharûn. Riyad: Dâru Ṭaybe, 1417/1997.
• Beyhakî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Hüseyn b. Alî. Şuabü’l-îmân. thk. ʻAbdulalî ʻAbdulḥamîd Ḥâmid. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd ʻAbdullâh b. Ömer b. Muḥammed. Envârü’t-tenzîl ve-esrârü’-teʼvîl. thk. Muḥammed ʻAbdurraḥmân al-Marʻaşlî, Beyrut: Dâru İḥyâiʼt-Turâsi’l-ʻArabî, 1418.
• Buhârî, Muḥammed b. İsmâîl. el-Edebü’l-müfred. thk. Muḥammed Fuâd ʻAbdulbâkî. Beyrut: Dâr’ül-Beşaʼiri’l- İslâmîyye, 1409/1989.
• Buhârî, Muḥammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muḥammed Zuhayr b. Nâṣir al-Nâṣir. Beyrut: Dâru Ṭavkü’n- Necâh, ts.
• Cürcânî, Ebü’l-Ḥasen Alî b. Muḥammed b. Alî es-Seyyid eş. Ḥâşiye ʿale’l-Keşşâf. Dımeşk: Dâr’ül-Fikr, 1977.
• ğlu, Ali Hakan. " Şirbînî, Hatîb ". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 39/189-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ebû Tâlib el-Mekkî, Muḥammed b. Alî b. Atiyye. Ḳūtü’l-ḳulûb fî muʻāmeleti’l-Maḥbūb ve vasfi ṭariḳi’l-mürîd ilá Maḳâmi’t-tevḥîd. thk. Asım ibrâhîm el-Keyâlî, Beyrut: Dâr’ül-Kütübi’l-ʻİlmîye, 2005.
• Ebû’l-Fazl, Muḥammed halîl b. Alî b. Muḥammed b. Muḥammed Murâd el-Ḥüseynî. Silkü’d -Dürer fî aʻyâni’l- karni’l-hâdî ʻaşer. Dâru İbn Ḥazm, 1988.
• Enîs, Abdülhakîm. "Ḳalâʼidü’l-ʻaḳyân fî ḳavlihi teʻâlá innallâhe yeaʼmuru bi’l-ʻadli ve’l-İḥsân", Mecelletü’l- Aḥmedīyye 15 (2000), 159-170.
• Ezdî, Ebû’l-Ḥasen Mukâtil b.Süleymân b. Beşîr. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullâh Maḥmûd Şehhâte. Beyrut: Dâru İḥyâiʼt-Turâs, 1423.
• Farâhîdî, Ebû ʻAbdirraḥmân al-Halîl b. Aḥmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-ʻAyn. thk. Mehdî el-Mahzumî İbrâhîm es-Sâmurrâʼî. Lübnan: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Gazzî, Muḥammed Kamâleddîn b. Muḥammed. en-Naʻt’ül-ekmel li-eṣḥâbi’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Muḥammed Muṭîʻ el-Hâfiẓ-Nizâr Abâẓa. Dımeşk: Dâr’ül-Fikr, 1982.
• Havlânî, Fârûk b. Hâdî Alî Yaḥyá. “el-Haṭîb eş-şirbînî ve menhecuhu fî muḥtelefi’l-ḥadîs min hilâli kitâbihi: Muġnî’l-muḥtâc ilá maʻrifeti maʻânî elfâẓi’l-Minhâc”, Mecelletü’l-Câmiʻatul-Vaṭanîyye 18 (2021), 249-280.
• ʻAbdilcebbâr, Ebû’l-Ḥasen ʻAbdulcebbâr b. Aḥmed el-Asad Âbâdî. Tefsîrü’l-Ḳâḍî ʻAbdilcebbâr el-Muʻtezilî. thk. hiḍr Muḥammed neyhâ. Beyrut: Dâr’ül-Kütübi’l-ʻİlmîyye, 2009.
• ʻAskalânî, Ebû’l-Fazl Aḥmed b. Alî b. Muḥammed b. Aḥmed b. Ḥacer. el-İṣâbe fî Temyîzi’s-ṣaḥâbe. thk. ʻÂdil Aḥmed ʻAbdulmevcûd -ʻalá Muḥammed Muʻavveḍ. Beyrut: Dâr’ül-Kütübi’l-ʻilmîyye, 1415.
• İbn Ḥanbel, Ebû ʻAbdillâh Aḥmed. ez-Zühd. Beyrut: Dâr’ül-Kütübi’l-ʻilmîyye, 1420/1999.
• İbn Ḥanbel, Ebû ʻAbdillâh Aḥmed. Müsnedü’l-imâm Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Şuʻayb el-Arnaʼvûṭi ve âherûn. Beyrut: Müʼessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• İbn Hişâm, ʻAbdullâh b. Yûsuf b. Aḥmed b. ʻAbdillâh b.Yûsuf Ebû Muḥammed. Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ Elfîyeti İbn Mâlik. Beyrut: Dâr’ül-Kütübi’l-ʻilmîyye, ts.
• İbn ʻAṭîyye, Ebû Muḥammed ʻAbdulhak b. Gâlib b. ʻAbdirraḥmân b.Temmâm. el-muḥarrerü’l-Vecîz fî tefsîri’l- Kitâbi’l-ʻAzîz. thk. ʻAbdusselâm ʻAbduşşâfî Muḥammed. Beyrut: Dâr’ül-Kütübi’l-ʻİlmîyye, 1422.
• İbn manẓûr, Ḥamad b. Mukarram b. Alî Ebû’l-Faḍl. Lisânu’l-ʻArab. Beyrut: Dâru Ṣâdir, 1414.
• İbnu’l-Cevzî, Cemâluddîn Ebû’l-Ferec ʻAbdurraḥmân b. Alî b. Muḥammed. Zâdu’ l-Mesîr fî ʻilmi’t-tefsîr. thk. ʻAbdurrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâr’ül-Kitâb’il-ʻArabî, 1422.
• İbnü’l-Ferrâʼ, al-Kâḍî Ebū Yaʻlá Muḥammed İbnü’l-Ḥüseyn. et-teʼvîlât li-ehbâri’s-ṣıfât. thk. Ebī ʻAbdillâh Muḥammed b. Ḥamad el-Ḥammūd en-Necdî. Kuveyt: Ğirâs, 1434/2013.
• İsfehânî, Ebû’l-Kâsım el-Ḥüseyn b.Muḥammed er-Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Ṣafvân ʻAdnân ed- Dâvûdî. Dımeşk: Dâr’ül-Kalem, 1412.
• Karabulut, Alî al-Rızâ -Aḥmed Turân. Muʻcemü’t-târîhi’t-Turâsi’l-İslâmî fî Mektebeti’l-ʻâlem. Kayseri: Dâr’ül- ʻAkabah.
• Keḥâle, Ömer b. Rıza. Muʿcemü’l-müʾellifîn. Beyrut: Maktabatu’l-Müsenna, ts.
• Kurṭubî, Ebû ʻAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Bekr b. Faraḥ al-Anṣârî. el-Câmiʻ li-aḥkâmi’ l-Kurʼân. thk. Aḥmed el-berdunî-ibrâhim Atfîş. Kahire: Dâr’ül-Kutubi’l-Mısrîyye,1964.
• Kuşeyrî, ʻAbdulkarîm b. Havâzin b.ʻAbdilmalik. Leṭâʼif ‘ul-İşârât. thk. ibrâhîm el-Besyûnî, Mısır: el-Heyʼe el- Mısrîyye el-ʻÂmme lil-Kitâb, ts.
• Mâturîdî, Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmûd Ebû Manṣûr. Teʼvîlâtu ehli’s-Sünne. thk. Mecdî Bâslûm. Beyrut: Dâr’ül-Kütübi’l-ʻilmîyye, 2005.
• Mubârak, Alî Paşa. el-Huṭaṭ et-Tevfîkîye el-Cedîde li-Mısır el-Kâhire ve mudunihâ ve bilâdihâ el-kadîme ve’ş- şehîra. Bûlâk: el-Maṭbaatü’l-Kübrâ el-Amîrîyye, 1305.
• Muḥibbî, Muḥammed Emîn b. Fazlilllâh b. Muḥibbiddîn b. Muḥammed. Ḫulâṣatü’l-es̱er fî aʿyâni’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer. Beyrut: Dâru Ṣâdir, ts.
• Müʼessesetü Âli’l-Beyt. el-Fihris eş-Şâmil lit-Turâsi’l-ʻArabî’l-İslâmi’l-Mahṭūṭ. Mʼeâb: Müʼessesetü Âli’l-Beyt,1987.
• Nesefî, Ebû’l-Berekât ʻAbdullâh b. Aḥmed b. Maḥmûd Ḥâfizüddîn. Medâriku’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl. thk. Yûsuf Alî Budayvî. Beyrut: Dâr’ül-Kelimi’t-Ṭayyib, 1998.
• Nesefī, Necmüddîn Ömer b. Muḥammed b. Aḥmed. et-Teysîr fî’t-tefsîr. thk: Mâhir Edîb Ḥabūş ve-âharûn. Türkiye: Dâru’l-Lübâb, 2019.
• Nîsâbûrî, Ebû ʻAbdullâh el-Ḥâkim Muḥammed b. ʻAbdullâh b. Muḥammed b. Ḥamdaveyh b. nuʻaym. el- Müstedrek ʻalá’s-ṣaḥîḥayn, thk. Muṣṭafá ʻAbdulkâdir ʻAṭâ. Beyrut: Dâr’ül-Kütübi’l-ʻilmîye,1990.
• Nuveyhiḍ, ʻÂdil. Muʻcemü’l-müfessirîn min Ṣadri’l-islâmi ve-ḥattá al-ʻaṣr al-ḥâḍır. Beyrut: Müʼessesetü Nuveyhiḍ, ts.
• Râzî, Ebû ʻAbdullâh Muḥammed b. Ömer b. el-Ḥasan b. al-Ḥüseyn Fahruddîn. Mefâtîḥ’ul- ġayb’. Beyrut: Dâru iḥyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî, 1420.
• Remzî, Muḥammed. el-Kâmûs el-Coğrâfî lil-bilâdi’l-Mısriyye min ʻahdi kudemâʼ el-Mısrîyyîn ila seneti 1945. Mısır: el-Heyʼe el-Mısrîyye el-ʻÂmme lil-Kitâb, 1994.
• Safedî, Salâhuddîn Ḥalîl b. Aybeg b. Abdillâh, el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Aḥmed el-Arnavûtî-Türkî Mustafa, Beyrut: Dâru İḥyâiʼt-Turâsi’l-ʻArabî, 2005.
• Saʻlebî, Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ʻan tefsîri’l-Kurʼân. thk. Ebî Muḥammed b. ʻÂşûr. Beyrut: Dâru İḥyâiʼt-Turâsi’l-ʻArabî, 1422/2002.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muḥammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî. Tefsîrü’l-Ḳurʾân. thk.Yâsîr b. İbrâhîm-Ganîm b. Abbâs b. Ganîm. Riyad: Dârü’l-Vatan, 1997.
• Suyûṭî, Calâleddin Muḥammed b. Aḥmed el-Maḥallî-Calâleddîn ʻAbdurraḥmân b. Ebî Bekr, Tefsîrü’l-Celâleyn. Kahire: Dâr’ül-ḥadîs, ts.
• Suyûṭî, ʻAbdurraḥmân b. Ebî Bekr Celâleddîn. ed-Durrü’l-mensûr. Beyrut: Dâr’ül-Fikr, ts.
• Şirbînî, şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed el-Haṭîb. es-Sirâcü’l-münîr fi’l-iʿâne ʿalâ maʿrifeti baʿżı meʿânî kelâmi rabbine’l-ḥakîmi’l-ḫabîr. Kahire: Maṭbaʻatu Bûlâk (el-Amîrîyah), 1285.
• Ṭaberî, Muḥammed b. Cerîr. Câmiuʻl-Beyân fî Teʼvîli’l-Kurʼân. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. Beyrut: Müʼessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Tâî, ibn Mâlik. elfiyetü İbn Mâlik. Riyad: Dârü’t-Teâvun, ts.
• Tâlib, Alî b. Ebî. Nehcü’l-Belâga. Şrh: Muḥammed Abduh. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• Urmevî, Ebü’s-Senâ Sirâcüddîn Mahmûd b. Ebî Bekr. Taḥṣîl mine’l-Maḥṣûl. Thk. Abdülhamîd Alî Zenîd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• Yılmaz, Okan Kadir. İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 2021.
• Zeccâc, İbrâhîm b. es-sirrî b.Sehl Ebû İsḥâk. Meʻânî’l-Kurʼân ve-iʻrâbuh. thk. ʻAbdülcelîl ʻAbduh Salebî. Beyrut: ʻÂlam’ül-Kutub, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebu’l-Ḳâsım Maḥmûd b. Ömer b. Aḥmed Cârullâh, el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl. Beyrut: Dâr’ül-Kitâbi’l-ʻArabî, 1407.
• Ziriklî, Ḥayrüddîn b. Maḥmûd b. Muḥammed b. Alî b. Fâris. el-Aʻlâm. Beyrut: Dâr’ül-ʻİlm lil-Melâyîn, 2002.