Muslim and Non-Muslim Relations in the Context of Economic And Social Interactions in Vidin (1700-1750)

Year 2018, , 1109 - 1136, 15.12.2018

Zülfiye Koçak

https://doi.org/10.18505/cuid.450472

Cited By: 1

Abstract

The Ottoman State contains many different ethnic elements which constituted a legal perspective. In this regard, the necessary precautions were taken to ensure that Muslims and non-Muslims live together peacefully in Vidin, a border city that was very important for the Western military expeditions of the Ottoman State known as “dār al-jihad wa-l-mujāhidīn” during the 18th century which set a historical example. The economic and social dimensions of the relations between the Muslim and non-Muslim population comprising the society in Vidin who have shared the same city, neighborhood and public space during 1700-1750 were examined in this study and the conflicting subjects with regard to the ongoing relations between these two communities were tried to be determined. A total of 15 shari‘aregistries kept by the qāḍī (Muslim Judge) court for the related period located at the Oriental Department of National Library of Bulgaria constitute the main resources of the study. The shari‘aregistries that are the main resources of urban historical studies are full of countless examples that provide information on the relations between Muslims and non- Muslims in Vidin. The examination of these examples is of significant importance for putting forth the methods with which the nation system is applied by the Ottoman Empire as well as their opinions towards the non-Muslims they rule.

Summary

Vidin, located today in northwest Bulgaria was founded during the 1stcentury BC to the right of the River Danube by the Romans and named as Bononia. This settlement which was named as V’dinby the Muslims throughout the Middle Ages was transformed into a castle about 800 years after its foundation. The city that continuously changed hands due to its location at the border fell under the Ottoman rule after Battle of Nicopolis dated 1396. Vidin became one of the important border cities of the Ottoman against Serbia, Walachia and Hungary until the beginning of the 16thcentury. This importance of Vidin gradually decreased after the Ottoman Empire conquered Belgrade, Budin and Timişoara. Vidin retrieved its status as a border city against the Hungarians and the Wallachians after the Habsburgs dominated the region following the Great Turkish Wars that took place during 1683-1699, and thus regained its past importance. Even though the pressure influenced Vidin as a result disappeared with the 1739 Treaty of Belgrade, the conflicts between Austria and the Ottoman Empire did not end completely and continued throughout the 18thcentury. Vidin preserved its status as a first-degree border city for the Ottomans during the period of time, as examined in this study, which was also known as “dār al-jihad wa-l-mujāhidīn” starting from the beginning of the new century. 

Majority of the settled public were comprised of military classes in Vidin due to its geographical location where the Muslims and non-Muslims lived together. While the Muslim population was higher during the period of time following the establishment of the Ottoman rule, the non-Muslim population continued to increase throughout the 17thcentury reaching 23.961 taxpayer non-Muslim men in the 18thcentury. The Ottoman Empire based its ruling in Vidin, where almost the same number of Muslim and non-Muslims lived, on the principles of Islamic Law rules for non-Muslims. Since this legal system takes into consideration religious differences, non-Muslims were not held responsible from the prayers of Muslims and the actions that were not prohibited in their religion did not pose any contradictions with regard to Islamic law. The Ottoman Empire did not apply the Islamic Law on its non-Muslim citizens living in Vidin and allowed them to continue their social and religious lives based on their own religious principles in a special legal stance. Thanks to the system applied, the Muslim and non-Muslim community in Vidin were able to continue their daily lives without serious conflicts.

The main purpose of this study is to explain how the Muslim and non-Muslim population related with each other in the city of Vidin during the second half of the 18thcentury and the dynamics with which they continued these relationships. Following this purpose, the cases between Muslims and non-Muslims in court records kept by the Vidin sharia court during 1700-1750 are examined. The relations between Muslims and non-Muslims are subject to two different classifications as economic and social issues, and each topic is supported and explained as sub-titles using different case examples. Majority of the relations between Muslims and non-Muslims in the city are economic according to Vidin court records. In this regard, it seems that there is no religious discrimination between the artisan groups in the city. In addition, many home, land, store and vineyard sales took place between the Muslims and non-Muslims which were resolved in the court mostly for registration purposes. It can also be understood from the court records that there were commercial relations between the Muslims and non-Muslims, that they had partnerships and that they lent money to each other which can be seen as an example of interpersonal support. Various social relationships were also established between the Muslim and non-Muslim population in Vidin during the period examined in this study. Even though non-Muslims had the right to carry out marriages and resolve their issues at their own community courts, it was observed that they frequently applied to the sharia courts for these purposes. They have developed witnessing relationships in such cases with the Muslims. The non-Muslim community did not experience any issues in finding Muslim witnesses for their cases with the Muslims; many Muslims acted as witness against their fellow Muslims without any hesitation. 

Two cases of injuries and few robbery issues were reflected in the courts of Vidin between the Muslims and non-Muslims during the fifty-year period examined in the study and no incident ending with death took place. Various singular cases took place between the two groups which were resolved at the sharia courts without escalating into severe conflicts. When all court records are taken into consideration, it can be understood that the Muslim judge of Vidin did not make any distinctions between the non-Muslims and Muslims and that he did not compromise from the principle of fairness. Both the Muslims and non-Muslims managed to live comfortably by acting carefully so as to not cross their own lines in both their economic and social relations in Vidin. When the faith-related conflicts that are taking place in our day in many regions of the world despite the level of education and culture are taken into consideration, it is very meaningful that people living in Vidin during the first half of the 18thcentury managed to live in peace. 

Keywords

Islamic Law, Ottoman State, Shari‘a Registries, Vidin, Non-Muslim

Ekonomik ve Sosyal Münasebetler Özelinde Vidin’de Müslim-Gayrimüslim İlişkileri (1700-1750)

Abstract

Osmanlı Devleti, etnik bakımdan çok farklı unsurları bünyesinde barındırmış ve bunu da hukuk temelli bir perspektiften organize etmiştir. Bu bağlamda XVIII. yüzyılda Batı seferleri için stratejik bakımdan önemli bir konuma sahip ve yüzyılın başlarından itibaren “darü’l-cihad ve’l-mücahidin” olarak anılan Vidin’de Müslüman ve gayrimüslim tebaanın refah ve huzur içinde hayatını devam ettirmesi yönünde gerekli tedbirleri almış ve bu durum tarihi bir örnek teşkil etmiştir. Elinizdeki bu çalışmada 1700-1750 yılları arasında Vidin’de yüzyıllardır aynı şehri, aynı mahalleyi, aynı sokağı ve aynı kamusal alanı paylaşan Müslim-gayrimüslim halk arasındaki ilişkilerin ekonomik ve sosyal boyutu üzerinde durulmuş, iki zümre arasındaki gerilimli alanlar tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın temel kaynaklarını bugün Bulgaristan Ulusal Kütüphanesinin Şark kısmında bulunan, ilgili dönemde kadılar tarafından tutulan ve şer‘iyye sicili olarak da bilinen 15 adet defter oluşturmuştur. Şehir tarihi çalışmalarının ana kaynaklarını teşkil eden şer‘iyye sicilleri, Vidin’de Müslim-gayrimüslim ilişkileri hakkında fikir veren sayısız örneklerle doludur. Bu örneklerin incelenmesi, Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti altındaki gayrimüslimlere nasıl baktığını ve millet sistemini nasıl uyguladığını ortaya koyması açısından da büyük önem taşımaktadır.

Özet

Günümüzde Bulgaristan’ın kuzeybatısında yer alan Vidin, M.Ö. I. yüzyılda Tuna Nehri’nin sağ tarafında Romalılar tarafından kurulmuş ve Bononia olarak adlandırmıştı. Ortaçağ boyunca Müslümanlarca V’din olarak adlandırılan bu yerleşimi Bulgarlar kuruluşundan yaklaşık 800 yıl sonra bir kale mahiyetine büründürmüşlerdi. Sınır şehri olması nedeniyle sürekli el değiştiren şehir, 1396 tarihli Niğbolu Savaşı’nın ardından Osmanlının egemenliğine alınmıştı. Bu tarihten XVI. yüzyılın başına kadar Vidin, Sırbistan, Eflak ve Macaristan’a karşı Osmanlının önemli serhat şehirlerinden olmuştur. Vidin’in bu önemi Osmanlı Devleti’nin Belgrad, Budin ve Temeşvar’ı ele geçirmesinin ardından giderek azalmış ancak 1683-1699 yılları arasında gerçekleşen Büyük Türk Şavaşları esnasında Habsburgların bölgeye hâkim olmasının ardından Vidin yeniden Macarlara ve Eflaklara karşı sınır konumuna gelerek eski önemini kazanmıştır. Bu durumun Vidin üzerinde yarattığı baskı 1739 Belgrad Antlaşması ile kalmış olsa da Avusturya ve Osmanlı Devleti arasındaki çatışmalar tamamen bitmemiş XVIII. yüzyıl boyunca mücadeleler devam etmiştir. Çalışmaya konu olan zaman diliminde Vidin, Osmanlılar açısından birinci derecede serhat şehri olma özelliğini korumuş ve yüzyılın başlarından itibaren “darü’l-cihad ve’l-mücahiddin” olarak anılmaya başlanmıştır. 

Coğrafi konumundan dolayı Vidin’de yerleşik halkın büyük çoğunluğunu askeri sınıf mensupları oluşturmakta ve Müslümanlarla gayrimüslimler bir arada yaşamaktaydı. Şehirde Osmanlı egemenliği tesis edildikten sonraki süreçte Müslüman nüfus sayısı fazla iken XVII. yüzyıl boyunca gayrimüslim nüfus sürekli şekilde artmış XVIII. yüzyıla gelindiğinde Vidin ve ona tabi kaza ve nahiyelerde vergiyle mükellef 23.961 gayrimüslim erkek yaşamaya başlamıştı. Müslümanlarla gayrimüslimlerin neredeyse eşit sayıda yaşadığı Vidin’de Osmanlı Devleti, İslam Hukukunun gayrimüslimleri yönetme esaslarını temel almıştır. Bu hukuk sisteminde, dinsel ayrılıklar göz önüne alındığından gayrimüslimler, Müslümanların ibadetleriyle mükellef tutulmamış, onlara yasak olmayan fiiller, İslâm hukuku açısından aykırılık oluşturmamıştır. Osmanlı Devleti, Vidin’de yaşayan gayrimüslim vatandaşlarına İslam Hukuku kurallarını uygulamamış, onları özel hukuk alanında kendi dini ilkelerine tabi tutarak belirli sınırlamalar dâhilinde sosyal ve dini yaşamlarını sürdürmelerine müsaade etmiştir. Uygulanan bu sistem sayesinde Vidin’de yaşayan Müslim ve gayrimüslim vatandaşlar gündelik ilişkilerinde çok ciddi çatışmalar yaşamadan birlikte yaşamayı sürdürebilmişlerdir. 

Bu çalışmanın asıl amacı XVIII. yüzyılın ilk yarısında Vidin şehrinde yaşayan Müslim ve gayrimüslimlerin ne tür konular aracılığıyla birbirileriyle nasıl ilişkilendikleri ve bu ilişkileri hangi dinamikler üzerinden devam ettirdiklerini ortaya koymaktır. Bunun için de sosyal tarih çalışmalarının birinci elden kaynakları olan ve 1700-1750 yılları arasında Vidin Şer‘iyye mahkemesi tarafından tutulmuş olan dava kayıtlarındaki Müslüm-gayrimüslim davaları gözden geçirilmiş bazı tespitler yapılmıştır. Müslim- gayrimüslim ilişkileri ekonomik ve sosyal konular olarak iki ayrı sınıflamaya tabi tutulmuş her konu farklı alt başlıklar şeklinde dava örnekleriyle desteklenerek açıklanmaya çalışılmıştır.

Vidin mahkeme kayıtlarına yansıdığı kadarıyla şehirde yaşayan Müslim-gayrimüslim ilişkilerinin büyük kısmı ekonomik konular temelinde gelişmekteydi. Bu anlamda şehirde varlığını sürdüren esnaf gurupları arasında herhangi bir dini ayrışmanın olmadığı dikkat çekmektedir. Bunun yanı sıra Müslümanlarla gayrimüslimler arasında çok sayıda ev, arsa, dükkân ve bağ satışı gerçekleşmiş, bu konular çoğunlukla tescil amaçlı mahkemeye yansımıştır. Yine Müslümanlarla gayrimüslimler arasında ticari ilişkilerin kurulduğu, tarafların birbirileriyle iş ortaklığı yaptığı, kişiler arası yardımlaşmanın bir örneği olarak değerlendirilebilecek borç alıp verme olaylarının yaşandığı kayıtlardan anlaşılmaktadır. 

İncelenen dönemde Vidin toplumunu oluşturan Müslim ve gayrimüslim halk arasında çok çeşitli sosyal ilişkiler de kurulmuştu. Gayrimüslimler, evlenme ve nikâh işlerini kendi cemaat mahkemelerinde çözebilme hakkına sahip olmalarına rağmen bu işleri için sıklıkla şer‘iyye mahkemelerine başvurmuşlardır. Bu türden davalarda genellikle Müslümanlarla şahitlik noktasında ilişki geliştirmişlerdir.  Gayrimüslimler, Müslümanlarla olan davalarında Müslüman şahit bulma konusunda sıkıntı yaşamamışlar, birçok Müslüman kendi dindaşları aleyhine hiç tereddüt etmeden şahitlik ve kefillik yapmıştır. 

İncelemeye konu olan elli yıllık zaman süresinde Vidin’de birlikte yaşamış Müslümanlarla gayrimüslimler arasında iki yaralama ve az sayıda hırsızlık davası mahkemeye yansımış, her iki grup arasında öldürme olayı gerçekleşmemiştir.  İki gurup arasındaki küçük sayılabilecek münferit bazı olaylar büyük çatışmalara ve ayrışmalara mahal verilmeden kısa sürede şer‘iyye mahkemelerinde  çözüme kavuşturulmuştur. Bütün dava kayıtları göz önüne alındığında Vidin kadısının kendisine müracaat eden gayrimüslimleri Müslümanlardan ayrı tutmadığı, bu anlamda hakkaniyet prensibinden taviz vermediği görülmektedir.

Vidin’de gerek ekonomik gerek sosyal temelli sürdürdükleri ilişkilerde hem Müslümanlar hem gayrimüslimler gerilimsiz bir ortamda birlikte yaşamayı becerebilmişlerdir. Günümüzde ulaşılan eğitim ve kültür seviyesinde bile dünyanın birçok yerinde yaşanılan din temelli çatışmaları düşündüğümüzde XVIII. yüzyılın ilk yarısında Vidin’de yaşayan insanların barış içerisinde yaşamayı başarmış olmaları manidardır.

Keywords

İslâm Hukuku, Osmanlı Devleti, Şer‘iyye Sicilleri, Vidin, Gayrimüslim

References

• Oriental Department of National Library of Bulgaria (NLB), Vidin S 8, Vidin S 9, Vidin S 10, Vidin S 14, Vidin S 38, Vidin S 40, Vidin S 42, Vidin S 43, Vidin S 54, Vidin S 57, Vidin S 60, Vidin S 81, Vidin S 160a, Vidin S 161a, Vidin S 305.
• Adıyeke, A. Nükhet. “XVII. Yüzyıl Girit (Resmo) Kadı Sicillerinde Zımmi Davaları”. Pax Ottomana-Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç. Ed. Kemal Çiçek. 77-95. Haarlem-Ankara: SO-TA-Yeni Türkiye Yayınları, 2001.
• Akça, Gürsoy. “Osmanlı Millet Sisteminin Dönüşümü”. Fırat Üniversitesi Doğu Anadolu Bölgesi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 6/1 (2007): 57-65.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri. 7 Cilt. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı. 1990-1994.
• Akyılmaz, Gül. “Tanzimat’tan Önce ve Sonra Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Hukuki Statüsü”. Yeni Türkiye Dergisi (Ermeni Özel Sayısı 2) 38 (2001): 671-686.
• Akyol, Taha. Medine’den Lozan’a. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1997.
• Amedoski, Dragana. “Osmanska žena na Centralnom Balkanu između stereotipa i stvarnosti (16-18. vek)”. Glasnik Etnografskog Instituta SANU 66/1 (2018): 119-137.
• Apaydın, H. Yunus. “Karz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14: 520-525. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Avşin Güneş, Gülcan. “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslimlere Bakışı ve Klasik Dönem Millet Sistemi”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi 1/2 (2015): 1-30.
• Aydın, M. Akif. “Deyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9: 266-268. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Aydın, M. Akif. “Mehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 389-391. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Aydın, M. Akif. “Osmanlıda Hukuk”. Osmanlı Devleti Tarihi. Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. 375-438. İstanbul: y.y., 1999.
• Bardakoğlu, Ali. “Hırsızlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17: 384-396. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Bardakoğlu, Ali. “Hidane”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43: 66-70. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Bozkurt, Gülnihal. Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914). Ankara: TTK Yayınları, 1996.
• Canbakal, Hülya. 17. Yüzyılda Ayntâb Osmanlı Kentinde Toplum ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Cin, Halil- Akyılmaz, Gül. Türk Hukuk Tarihi. Konya: y.y., 2003.
• Çakır, İbrahim Etem. “Zimmî Kadınlar Kadı Mahkemesinde: Sofya XVII. Yüzyıl”. Hacettepe Üniver-sitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 21(2014): 41-66.
• Demirtaş, Mehmet. Osmanlıda Fırıncılık (On yedinci Yüzyıl İstanbul Örneği). Ankara: Atıf Yayınları, 2014.
• Ercan, Yavuz. Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları. Ankara: Turhan Kitabevi, 2001.
• Erdem, Hüseyin. “İslâm-Osmanlı Aile Hukukunda Gayrimüslimler”. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi 7/24 (2016): 639-661.
• Eryılmaz, Bilal. Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi. İstanbul: Timaş Yayınları, 1996.
• Gradeva, Rossitsa. “Orthodox Christians in the Kadi Courts: The Practice of the Sofia Sheriat Court, Seventeenth Century”. Islamic Law and Society 4/1(1997): 37-69.
• Güneş, Ahmet. “İslam Hukukunda Gayrimüslimlerin Vatandaşlık Statüleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 11 (2008): 255-268.
• Güneş, Mehmet. “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslim Tebaaya Yaklaşımında Dönemsel Değişimler”. Tarih ve Gelecek Dergisi 3/3 (2017): 12-26.
• Ivanova, Svetlana. “Hristiyan Rumeli Kadınları Evlilik Sorunları ve Kadı Sicilleri (17. ve 18. Yüzyıl-lar)”. Osmanlı Döneminde Balkan Kadınları Toplumsal Cinsiyet, Kültür, Tarih. Der. A. Buturovic- C. Shick. 163-209. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 1999.
• Ivanova, Svetlana. “Muslım and Chrıstıan Women Before the Kadı Court in Eıghteenth Century Rumelı: Marrıage Problems”. Oriente Moderno 18/79 (1999): 161-176.
• Karagöz, Hakan. “Kuruluşundan Osmanlı Hâkimiyetine Bir Serhad Şehri: Vidin”. Doğu Batı Dü-şünce Dergisi 68 (2014): 181-207.
• Karagöz, Hakan. “Venedik (1716) ve Habsburg (1716-1717) Seferlerinde Vidin Şehrinin Askeri ve Lojistik Önemi”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 30/2 (Aralık 2013): 83-116.
• Kayapınar, Ayşe. “Bulgaristan’da Osmanlı Hâkimiyetinin Kurulması: Dönemlendirme Sorunu ve İskân”. Türk Tarihinde Balkanlar. Ed. Zeynep İskefyeli - M. Bilal Çelik - Serkan Yazıcı. 313-333. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Balkan Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2013.
• Kayapınar, Ayşe. “Bulgaristan’da Osmanlı Hâkimiyetinin Kurulması”. Yeni Türkiye Rumeli-Balkanlar Özel Sayısı 1/66 (Mart- Haziran 2015): 619-635.
• Kayapınar, Ayşe. “İki Balkan Şehri Tırnova ve Vidin’de Türkler (Bulgar Çarlığından Osmanlı İmparatorluğuna)”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2/9 (2004): 117-141.
• Kayapınar, Ayşe. “Ortaçağ ve Osmanlı Döneminde Vidin”. Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi 1/1 (2015): 67-144.
• Kenanoğlu M. Macit. Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Kiel, Machıel. “Vidin”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 43: 103-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Konukçu, Enver. “Osmanlılar ve Millet-i Sâdıkadan Ermeniler”. Osmanlı. Ed. Güler Eren. 4: 326-333. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Küçük, Cevdet. “Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi”. Osmanlı. Ed. Güler Eren. 4: 208-216. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Küçük, Cevdet. “Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler ve Millet Sistemi”. II. Osmanlı Sempozyumu (Söğüt 1985). 61-68. Ankara: y.y., 1986.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlı Aile Hukukunda Gelenek Şeriat ve Örf”. Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi. 2: 456-467. Ankara: Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, 1992.
• Özcoşar, İbrahim. “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Hukuki Durumu ve Millet Sistemi”. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 7 (2003): 124-139.
• Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: MEB Yayınevi, 1993.
• Selçuk, Hava. “Şer‘iyye Sicillerine Göre Vidin, Silistre ve Sofya’da İhtida Hareketleri (XVIII ve XIX. Yüzyıl)”. The Journal of Academic Social Science Studies 25/1(2014): 51-61.
• Selçuk, Hava. “Vidin’de Toplumsal Hayat: 13 Numaralı Şer’iyye Siciline Göre (1698-1699)”. Karade-niz Sosyal Bilimler Dergisi 4/14 (2012): 27-46.
• Selçuk, Hava. Tuna Boyunda Bir Osmanlı Kenti Vidin (XIX Yüzyıl). Konya: Çizgi Kitapevi, 2013.
• Shaw, Stanford. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Yahudi Milleti”. Osmanlı. Ed. Güler Eren. 4: 307-321. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Shmuelevitz, Aryeh. “Millet Sistemi ve Musevi Cemaati”. Osmanlı. Ed. Güler Eren. 4: 322-325. Anka-ra: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Soykan, T. Tankut. Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler. İstanbul: Ütopta Yayınları, 1999.
• Taş, Hülya. “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki “Şühûdü’l-Hâl” Nasıl Değerlendirilebilir?”. bilig 44 (Kış/2008): 25-44.
• Ûdeh, Abdülkâdir. İslâm Ceza Hukuku ve Beşerî Hukuk. Çev. Akif Nuri. 2 Cilt. İstanbul: İhya Yayınları, 1977.
• V. Herbert, William. The Chronicles of a Virgin Fortress Being Some Unrecorded Chapters of Turkish and Bulgarian History. London: y.y., 1896.
• Yücel, Yaşar- Pulaha, Selami. I. Selim Kânûnnâmeleri (1512-1520). Ankara: TTK Yayınları, 1995.
• Zuhayli, Vehbe. İslâm Fıkhı Ansiklopedisi. Çev. Ahmet Efe-Beşir Eryarsoy-Fehmi Ulus-Abdürrahim Ural-Yunus Vehbi Yavuz-Nurettin Yıldız. 8 Cilt. İstanbul: y.y., 1994.