The Concept of ‘Ikhtilāf’ (Conflict) in the Qur’ ān and The Problem of Translating into Turkish

Year 2018, , 1273 - 1295, 15.12.2018

Zekeriya Pak Fatih Tiyek

https://doi.org/10.18505/cuid.465347

Cited By: 1

Abstract

There is an inevitable interaction between Arabic and Turkish as word transitions occur in every language. One of the common examples of this exchange between Arabic and Turkish is the word ikhtilāf (conflict).However, it is not possible to say that the bilingual partnership about this word is meaningful. Because this word expresses the meaning of opposition, contradiction, diversity, separation of opinion between two persons or groups, opposing attitude and contradictory attitude in Arabic, all of these meanings are not transferred into Turkish.In other words, the word ikhtilāf’s meaning is narrowed during its transition into Turkish. In fact, the word is almost fixed in Turkish as “the separation of opinion between two persons or groups”. This difference in the meaning of the language between the two languages ​​of the contradiction must not be construed and interpreted as “controversy” or “disagreeing” at every passing moment of the word. Because in some verses this situation can be a wrong choice.Differences in interpretation in tafsir and translation errors are the most obvious indication of this possibility. Therefore, it should be considered that the use and meaning of the word may be changed according to the text. 

Summary

Words and concepts are the most important tools for people to share with their interlocutors both in oral communication and in writing. Because the meaning of the preferred word and concept directly affects the increase or decrease of the power of the message to be given. So, the choice of word and concept are important in the spoken word and the used word. However, despite this importance, people are not entirely free in word selection. This is because there is no vocabulary to express everything separately. So, the words are limited, and the objects named through them are unlimited. This led people use some words that have more than one meaning, which also explains the emergence of the concept of polysemy.

Polysemy is a phenomenon seen in Arabic as well as in many languages. Since the Qur'ān, which contains the messages of Allah to humanity, is in Arabic, there are many words that have two or more meanings. This situation should be taken into account to understand the Qur'ān and its context when determining the meaning of such words. Revealing all potential meanings of qur’ānic expressions is important to convey the intended meaning. In other words, the inability to detect the correct meaning of the word or to ignore the fact that it is very meaningful makes some comprehension problems inevitable.

One of the words in this context that have the problem of understanding is the concept ikhtilāf(Conflict). This concept, which is used 51 times in 45 verses in different ways, does not mean the same meaning wherever it is used. It is used in more than one meaning depending on the context in which it is located. The change and diversity that points to the power of Allah, the conflict, the separation of thought and behaviour between the two groups, and the unilateral opposition attitude of a person or group are the meanings of this concept. There is no significant difference in the tafsirs of these meanings regarding the meanings of change, diversity, and contradiction. The differences seen in the exegesis (tafsīr) are in the way that the same meaning is mostly stated in a different way. This situation in the tafsirs was reflected to Turkish translations of the Qur'ān on the meaning of the concept and it was translated correctly in general. This shows that the context of determining the meaning of the concept is taken into account and that the polysemy of the concept is not an important problem in the meaning of “change,” “diversity” and “contradiction.”

One of the most important meanings of the concept of ikhtilāf(Conflict) is the difference of thought and behaviour between two people or groups. In this sense, the concept has two subjects and refers to the situation of these two subjects against each other. This meaning, which we see more in the use of the concept as verb, refers to the conflict and contradiction of the different thoughts and attitudes that people have to against others they face because of their personal characteristics and ideology. In this sense, ikhtilāf(Conflict) among the sides reflects a negative situation without the possibility of finding the ground and the middle way. In the verses where the concept is used in this sense, there are also elements that indicate the difference of opinion between the two subjects, such as bayna(between) preposition, the believing-disbeliever comparison. The concept has been translated into Turkish with this sense in the Qur'ān. Its meanings of conflict, conflict and conflict are also used in Turkish. Therefore, it is possible to say that this meaning has a common meaning between Arabic and Turkish. Therefore, meanings of the concept such as conflict, disagreement, etc. in Turkish translations of the Qur'an are enough to reflect the meaning of the verses in this context. So, it is possible to say that in meaning of the concept does not have a problem of understanding and interpreting in general.

The concept of ikhtilāf(Conflict) is also used to counter and oppose to a thought or belief in the Qur’an except for the general meaning of the above. With this meaning we encounter in the usage of ikhtalafaand mukhtalifin this sense, it is not only the mutual attitude of the two sides but the dissident, against and opposing attitude of one side towards the other. As such, the concept reflects an action of "one subject". As in the case of conflict between the two sides, there is a negative and undesirable situation in this usage. Because in the verses where the concept is used in this sense, the contradictions, and attitudes of the unbelievers about the faith revealed by Allah, religion, the book, and the prophet are generally explained. However, this meaning of the concept has not been translated into Turkish. In other words, there is no meaning in the word ikhtilāf(Conflict) used in Turkish. Therefore, there is no exact equivalence between Turkish and Arabic regarding this meaning of the word. For this reason, translations in the form of “conflict,” “dispute” for use in this sense are insufficient to reflect the meaning of it. Because, in these translations, the contraction of the concept which was experienced in the transition from Arabic to Turkish was not observed. This causes the misunderstandings of the verses in which this concept exists.

The concept of ikhtilāf(Conflict) refers to the differences of tafsir in the verses that express the opposing attitude of a person or group as with other polysemy concepts, this concept also points to the need to be careful. Instead of giving the same meaning in every passage of such polysemy concepts, it is necessary to determine the correct meaning according to the context of the unity of the verse and its context. The same sensitivity should be taken into consideration in translating the concept into Turkish. So, while translating the concept passed in Turkish by narrowing, that accepting it is true in both languages and transferring to Turkish according to it is insufficient to reflect the meaning referred in the verse. 

Keywords

Tafsīr, Qur’ān, Conflict, Translate, Meaning

Kur’an’da ‘İhtilaf’ Kavramı ve Türkçeye Çeviri Sorunu

Abstract

Diller arası etkileşim ve kelime geçişleri her dilde olduğu gibi Arapça ile Türkçe arasında da olmuştur. Arapça ile Türkçe arasında ortak kullanıma sahip kelimelerden biri de “ihtilaf” kelimesidir. Ancak bu kelime ile ilgili iki dildeki lafız ortaklığının tamamen söz konusu olduğunu söylemek mümkün değildir. Zira bu kelime, Arapçada zıtlık, çelişki, çeşitlilik, iki kişi ya da grup arasındaki görüş ayrılığı, karşı tavır ve aykırı tavır anlamlarını ifade ederken bu anlamların tamamı Türkçeye geçmemiştir. Yani kelime, Türkçeye geçişte anlam daralmasına maruz kalmıştır. Hatta kelime, Türkçede neredeyse “iki kişi ya da grup arasındaki görüş ayrılığı” anlamına sabitlenmiştir. İhtilaf kelimesinin iki dil arasındaki anlam sahası ile ilgili bu farklılık, kelimenin her geçtiği âyette “ihtilaf etmek”, “ihtilafa düşmek” şeklinde anlaşılmamasını ve bu doğrultuda tercüme edilmemesini gerektirmektedir. Çünkü bazı âyetlerde bu durum, hatalı bir tercih olabilmektedir. Tefsirlerdeki yorum farklılıkları ve meallerdeki tercüme hataları bu ihtimalin en belirgin göstergesidir. Bu yüzden kelimenin anlaşılmasında ve tercümesinde daha hassas davranılmalı ve kelimenin bağlamına göre anlamının değişebileceği göz önünde bulundurulmalıdır. 

Özet

İnsanların ister sözlü olsun ister yazılı olsun muhataplarıyla paylaşımda bulunmada başvurduğu en önemli araç kelimeler ve kavramlardır. Çünkü sözde ve yazıda tercih edilen kelimenin ve kavramın anlamı verilmek istenen mesajın etki gücünün artmasına veya azalmasına doğrudan etki etmektedir. Bu bakımdan söylenen sözde ve kullanılan ifade de kelime ve kavramın seçimi önemlidir. Ancak bu önemine rağmen insan kelime seçiminde sınırsız bir tasarruf yetkisine sahip değildir. Zira insan hayatında her şeyi ayrı ayrı ifade edebilecek bir kelime hazinesi mevcut değildir. Yani kelimeler sınırlı, onlar aracılığıyla adlandırılan nesneler ise sınırsızdır. Bu durum, insanları bazı kelimeleri iki ya da daha fazla anlama gelecek şekilde kullanmaya sevk etmiştir. Bu kullanım da bazı kelimelerin birden çok anlama gelmesine ve çokanlamlılık olgusunun ortaya çıkmasına sebep olmuştur. 

Çokanlamlılık birçok dilde olduğu gibi Arapçada da görülen bir olgudur. Allah’ın insanlığa mesajlarını içeren Kur’an’ın Arapça olması sebebiyle onda da iki ya da daha fazla anlama gelen kelimeler bulunmaktadır. Bu durum Kur’an’ı anlamaya yönelik girişimlerde gözetilmeli ve bu türden kelimeler ile ilgili anlam tespitinde bağlamı dikkate alınmalıdır. Doğru anlama ulaşma ve yanlış anlamadan kurtulma adına bu hassasiyet önemli bir seviyedir. Anlama ve yorumlama çabalarında bu seviyenin yakalanmaması ise anlama problemlerine yol açabilmektedir. Yani kelimenin doğru anlamının tespit edilememesi ya da çokanlamlı olduğunun göz ardı edilmesi bazı anlama problemlerini kaçınılmaz kılmaktadır. 

Bu kapsama girip hakkında anlama problemi olan kelimelerden biri de “ihtilaf” kavramıdır. Farklı türevleriyle 45 âyette 51 defa kullanılan bu kavram, kullanıldığı her yerde aynı anlamı ifade etmemektedir. İçinde bulunduğu bağlama göre birden çok anlamda kullanılmaktadır. Allah’ın gücüne işaret eden değişim ve çeşitlilik, çelişki, iki grup arasındaki düşünce ve davranış ayrılığı ve bir kişi ya da grubun tek taraflı muhalif tavrı bu kavramın ifade ettiği anlamlardandır. Bunlardan değişim, çeşitlilik ve çelişki anlamları ile ilgili tefsirlerde çok ciddi bir farklılık bulunmamaktadır. Tefsirlerde görülen farklılıklar, daha çok aynı anlamın farklı şekilde ifade edilmesi şeklindedir. Kavramın anlamı ile ilgili tefsirlerdeki bu durum meallere de yansımış ve genel olarak doğru bir şekilde tercüme edilmiştir.  Bu da kavramın anlamının belirlenmesinde onun içinde bulunduğu bağlamın dikkate alındığını ve kavram ile ilgili çokanlamlılığın “değişim”, “çeşitlilik” ve “çelişki” anlamlarında önemli bir problem olmadığını göstermektedir.

“İhtilaf ” kavramının Kur’an’da kullanıldığı en önemli anlamlardan biri de iki kişi ya da grup arasındaki düşünce ve davranış farklılığıdır. Bu anlamıyla kavram iki öznelidir ve bu iki öznenin birbirine karşı durumunu ifade etmektedir. Kavramın daha çok fiil olarak kullanımında gördüğümüz bu anlam, insanların kişisel özellikleri ve ideolojisi sebebiyle karşısında yer alanlara karşı tuttuğu farklı düşünce ve tavrın çatışma ve zıtlaşmaya varmasını ifade etmektedir.  Bu anlamıyla ihtilaf, taraflar arasındaki anlaşma zemini ve orta yolu bulma imkanı olmayan olumsuz bir durumu yansıtmaktadır. Kavramın bu anlamda kullanıldığı âyetlerde “بين” edatı, mümin-kafir mukayesesi gibi onun birden fazla özne arasındaki görüş ayrılığına işaret ettiğini gösterir unsurlar da bulunmaktadır. Kavram, Kur’an’daki bu anlamıyla Türkçeye de geçmiştir. İhtilaf, ihtilaf etmek, ihtilafa düşmek anlamlarıyla Türkçede de kullanılmaktadır. Bu yüzden bu anlamın Arapça ile Türkçe arasında ortak anlam olduğunu söylemek mümkündür. Bu yüzden de meallerde kavrama verilen “ihtilafa düşmek, görüş ayrılığına düşmek” gibi anlamlar, bu kapsamdaki âyetlerin anlamını yansıtmakta yeterli olmaktadır. Bu yüzden kavramın bu anlamıyla ilgili de genel olarak bir anlama ve tercüme etme probleminin olmadığını söylemek mümkündür.

“İhtilaf” kavramı Kur’an’da yukarıda dikkat çekilen genel anlamının dışında “bir düşünceye ya da inanca muhalefet etmek ve karşı çıkmak” anlamında da kullanılmaktadır. “İhtelefe” ve “muhtelif” şeklindeki kullanımlarında karşılaştığımız bu anlam ile iki tarafın karşılıklı tavrı değil sadece bir tarafın diğerine karşı muhalif, aykırı ve karşı tutumu anlatılmaktadır. Bu haliyle kavram, "tek özneli" bir eylemi yansıtmaktadır. İki tarafın birbirine karşı çatışma durumunda olduğu gibi bu kullanımda da olumsuz ve istenmeyen bir durum söz konusudur. Çünkü kavramın bu anlamda kullanıldığı âyetlerde genellikle inkârcıların Allah’ın bildirdiği inanç, din, kitap ve peygamber hakkındaki muhalif düşünceleri ve davranışları anlatılmaktadır. Ancak kavramın bu anlamı Türkçeye geçmemiştir. Yani Türkçede kullanılan “ihtilaf” kelimesinde bu anlam bulunmamaktadır. Dolayısıyla kelimenin bu anlamı ile ilgili Türkçe ile Arapça arasında tam bir eşdeğerlilik bulunmamaktadır. Bu yüzden de bu anlamdaki kullanımlar için yapılan “ihtilaf etmek”, “ihtilafa düşmek” şeklindeki tercümeler kastedilen anlamı yansıtmakta yetersiz kalmaktadır. Çünkü yapılan bu tercümelerde kavramın Arapçadan Türkçeye geçişte uğradığı anlam daralması gözetilmemiştir. Bu da bu kavramın içinde bulunduğu âyetlerin yanlış anlaşılmasına sebep olmaktadır. 

“İhtilaf” kavramının bir kişinin ya da grubun karşı ve muhalif tavrını ifade eden âyetlerdeki tefsir farklılıkları diğer çokanlamlı kavramlarda olduğu gibi bu kavramda da dikkatli olunması gerektiğine işaret etmektedir. Bu türden çokanlamlı kavramlara her geçtiği âyette aynı anlamı vermek yerine içinde bulunduğu âyet bütünlüğü ve bağlam çerçevesinde doğru anlamı tespit etmek gerekmektedir. Aynı hassasiyet kavramın Türkçeye tercümesinde de gözetilmelidir. Zira anlamı daralarak Türkçeye geçen kavramı tercüme ederken iki dilde de ortak anlamda kabul edip o doğrultuda Türkçeye aktarmak âyette kastedilen anlamı yansıtmakta yetersiz kalmaktadır. 

Keywords

Tefsir, Kur’an, İhtilaf, Tercüme, Anlam

References

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. Mu’cemu’l-müfehres li elfâzı’l-Kur’ân. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1982.
• Akalın, Şükrü Halûk v. dğr. Türk Dil Kurumu Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2011.
• Akdemir, Salih. Son Çağrı Kur’an. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Aksan, Doğan. Anlambilim ve Türk Anlambilimi. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1987.
• Aldemir, Halil. Kur’an’ı Kerim’e Göre İhtilâf. İstanbul: Kitâbî Yayınevi, 2010.
• Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer. Kur’an- Kerim Meali. Ankara: DİB Yayınları, 2011.
• el-Beydâvî, el-Kâdî Nasıruddîn. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 2 Cilt. Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Bilgiz, Musa. “Kur’an’da İhtilaf, Tefrika ve Hizip İfadeleri”. Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri Sempozyumu Bildirileri (Karaman, 25-27 Mart 2016). Ed. Halit Çalış, Ali Bayer ve Duran Ali Yıldırım. 33-51. Konya: y.y., 2016.
• el-Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tacü’l-luga ve sıhâhi’l-Arabiyye. Thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1990/1408.
• Çantay, Hasan Basri. Kur’an-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. İstanbul: Risale Yayınları, 1993.
• Muhsin Demirci. Kurân Tefsirinde Farklı Yorumlar. 3 Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2017.
• Ebu’s-Su’ûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-kitâbi’l-kerîm. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Azim Dağıtım, ts.
• el-Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed. Tehzibü'l-luga. Thk. Muhammed ‘Avad Mur’ıb. 8 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî 2001.
• el-Fîrûzâbâdî, Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Kāmûsü'l-muhît. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1426/2005.
• Güven, Şahin. Kur’an’ın anlaşılması ve Yorumlanmasında Çokanlamlılık Sorunu. İstanbul: Denge Yayınları, 2005.
• İbn Atiyye, Ebu Muhammed Abdulhak b. Galib. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. Thk. Abdu’s-Selâm eş-Şâfî. 6 Cilt. Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fida’ İsmâil. Tefsîru’l-Kur’ani’l-azîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-Takvâ, 2006.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mükrim. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1414/1994.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zadü'l-mesir fî ilmi't-tefsîr. 9 Cilt. Beyrût: el-Mektebü’l-İslamî, 1404/1984.
• İşler, Emrullah. “‘Secde’ Kelimesi ve Türkçe’ye Çeviri Sorunu”. İslamiyat 1/3 (Temmuz Eylül 1998): 105-115.
• İşler, Emrullah. “Çokanlamlılık, Anlam Daralması ve Kur’an’ın Türkçe Çevirilerinde Yapılan Yanlışlar”. Kur’an ve Dil : Dilbilim ve Hermenötik. 385-397, Erzurum: Yüzüncü Yıl İlahiyat Fakültesi, 2001.
• Karaman, Hayreddin – Özek, Ali – Dönmez, İbrahim Kafi – Çağrıcı, Mustafa – Gümüş, Sadreddin – Turgut, Ali. Kur’an-ı Kerim Açıklamalı Meali. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Karaman, Hayreddin – Çağrıcı, Mustafa – Dönmez, İbrahim Kafi - Gümüş, Sadreddin. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2014.
• Kırca, Celal. Hayatın İçinde Hayatla Birlikte Kur’ân’ı Anlama. İstanbul: Marifet Yayınları, 2010.
• el-Kurtûbî, Ebû Abdilah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’an. 22 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1414/1994.
• el-Mahallî, Celâlaluddîn ve es-Suyûtî, Celâluddîn. Tefsîru’l-celâleyn. İstanbul: Pamuk Yayınevi, ts.
• el-Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-‘uyûn. Nşr. Seyyîd b. Abdilmaksûd b. Abdirrahîm. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. Mevdûdî, Ebu’l-A’lâ. Tefhîmu’l-Kur’an. Trc: Muhammed Han Kayanî v.dğr. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1988.
• en-Nesefi, Ebü'l-Berekât Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmud en-Nesefî. Medârikü't-tenzîl ve hakâikü't-te'vîl. Thk. Yusuf Ali Büdeyvi. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Okumuş, Mesut. “Kur’an Yorumunda Çokanlamlı Lafızlara Yaklaşımlar”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2003/1): 27-62. Özen, Şükrü. “İhtilaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21: 565-568. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an’ı Kerim Meali. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.
• Pak, Zekeriya. “Kur’an’daki Kelimelerin Türkçe’ye Geçiş Sürecinde Uğradıkları Anlam Değişmeleri”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2004): 91-111.
• Pak, Zekeriya. “Kur’an’da Aynı Anlamı İçeren Mükerrer İfade Kalıplarının Farklı Tercümesi”. İslâmî Araştırmalar 17/1 (2004): 27-39.
• Pak, Zekeriya Pak. “30. Cüz’ün Çevirisi ve Çeviri Üzerine Bazı Notlar”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (2006): 29-68.
• er-Râğıb el-Huseyn b. Muhammed el-Isfâhânî. Müfredâtu elfâzı’l-Kur’an. Şam/Beyrût: Daru’l-Kalem/Daru’ş-Şamiye, 1435/2014.
• er-Râzî, Fahruddîn. Tefsîru’l-kebîr -Mefâtîhu’l-gayb. Thk: Seyyid İmrân. 16 Cilt. Kahire: Daru’l-Hadîs, 1433/2012.
• es-Sâbûnî, Muhammed. Safvetü’t-tefâsîr, 3 Cilt. İstanbul: Derseadet, ts.
• es-Semîm, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Yusuf b. Abdiddaim el-Halebî. Umdetü'l-huffâz fî tefsiri eşrefi'l-elfaz. Thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûn es-Sûd. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• Serinsu, Ahmet Nedim v. dğr. Dini Terimler Sözlüğü. Ankara: MEB Yayınları, 2009.
• Şener, Abdulkadir – Sofuoğlu M. Cemal – Yıldırım, Mustafa. Yüce Kur’an. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2011.
• et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhamnmed b. Cerîr. Câmiu’l-beyan an te’vîli âyi’l-Kur’an. 15 Cilt. Beyrût/Amman: Daru İbni Hazm ve Dâru’l-A’lâm, 1423/2002.
• Yüksel, Muhammed Bahaeddin. Kur’an’ı Farklı Anlama ve Nedenleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• ez-Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed Murtedâ el-Huseyn. Tâcu’l-arûs min cevâhri’l-kâmus. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatu Hükûmeti’l-Kuveyt, 1406/1986.
• ez-Zemahşerî, Cârullah Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâikı gavâmidı’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Tsh. Muhammed Abdu’s-Selâm Şâhîn. 4 Cilt. Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.