Yeryüzündeki Volkanik Aktivitenin Dağılımı ve Türkiye’den Örnekler

Year 2023, Volume: 2 Issue: 1, 5 - 15, 30.06.2023

Taner Ekici

Abstract

Halen lav veya piroklastik veya gelecekte püskürtme olasılığı olan ve Holosen döneminde (yaklaşık son 12.000 yıl) aktivite göstermiş volkanlar, aktif volkan olarak tanımlanmaktadır. Aktif volkanların dağılımı onların büyük ölçüde plaka sınırları ile yakın ilişkili olduklarını göstermekle birlikte plaka içlerinde de aktif volkanlar gözlenmektedir. İçerisinde bulunduğumuz Akdeniz kuşağı ise Dünya’daki tüm volkanların yaklaşık % 20’sine ev sahipliği yapmaktadır. Günümüzde halen aktif olan volkanlardan bazıları şunlardır. Etna (Sicilya-İtalya), Stromboli (Stromboli adası-İtalya), Vezüv (Napoli-İtalya), Fuji (Japonya), Mauna Loa (Hawaii), Kileuea (Hawaii), Tambora (Endonezya), Mayon (Filipinler), Krakatao (Endonezya), İzlanda ve Santorini (Ege Denizi-Yunanistan) volkanlarıdır.
Türkiye, Dünya’da sismik ve aktif volkanik faaliyet açısından önemli iki kuşaktan birisi olan Alp-Himalaya çarpışma kuşağı üzerinde bulunmaktadır. Bu kuşakta 65 milyon yıl önce başlayan, kapanma ve çarpışma şeklinde günümüzde de devam eden jeodinamik olaylar sonucunda jeokimyasal olarak birbirinde farklı birçok volkanizma gelişmiştir. Neotetis’in kuzey kolunun kuzeye doğru Pontid’lerin, güney kolunun ise yine kuzeye doğru Torid/Anatolid’lerin altına dalıp batması ve çarpışması sonucunda yaygın biçimde Anadolu plakacığı üzerinde milyonlarca yıl öncesinden başlayarak tarihsel zamanlara kadar çeşitli evrelerde kabuk içinde yaygın magmatik sokulumlar ve volkanik püskürmeler olmuştur. Senozoyik döneminde oluşan volkanik kayaçların alansal büyüklüğü Türkiye yüzölçümünün yaklaşık %16’sını kaplamaktadır. Anadolu bloğu ile Arap platformunun kıta-kıta çarpışması ile Geç Miyosen’de başlayan neotektonik dönemle birlikte başta Doğu Anadolu bölgesi olmak üzere tüm Türkiye’de Neojen-Kuvaterner’den tarihsel zamanlara kadar uzanan yaygın bir volkanizma dönemi başlamıştır.
Ege-Akdeniz volkanik kuşağında bulunan Kula volkanı bu aktif volkanlardan birisidir. Kula volkanitlerinden elde edilen jeokronolojik yaş verilerine göre en son faaliyeti 4.700±700 yıl öncesine aittir. Orta Anadolu’nun aktif volkanlarından Karapınar volkanı da yaklaşık 10.000 yıl öncesinde, Hasandağ stratovolkanının M.Ö. 6.750-7.550, Erciyes volkanının da M.Ö. 6.880 yılında, Acıgöl volkanının da M.Ö. 4.300-11.000 yılları arasında aktivite gösterdiği saptanmıştır. Doğu Anadolu’nun aktif volkanlarından Nemrut stratovolkanın en son 13 Nisan 1692 yılında, Tendürek volkanının 1855 yılında, Ağrıdağı stratovolkanının ise en son 2 Temmuz 1840 yılında püskürdüğü belirtilmektedir. Tüm bu veriler birlikte değerlendirildiğinde Dünya’da olduğu gibi ülkemiz sınırları içinde de birçok aktif volkan olduğu görülmektedir. Günümüzde sönmüş durumda gözlenen bu volkanlar ve yakın çevresi aynı zamanda önemli jeotermal enerji potansiyeli yüksek olan alanlardır.

Keywords

Volkanizma, Aktif Volkanlar, Holosen, Türkiye

Distribution of Volcanic Activity on Earth and Examples from Turkey

Abstract

Volcanoes that are currently lava or pyroclastic or that have the potential to erupt in the future and that have been active during the Holocene (approximately the last 12,000 years) are defined as active volcanoes. The distribution of active volcanoes shows that they are closely related to the plate boundaries, although active volcanoes are also observed within the plate. The Mediterranean belt we live in is home to about 20% of all volcanoes in the world. Some of the volcanoes that are still active today are: Etna (Sicily-Italy), Stromboli (Stromboli Island-Italy), Vesuvius (Naples-Italy), Fuji (Japan), Mauna Loa (Hawaii), Kileuea (Hawaii), Tambora (Indonesia), Mayon (Philippines), Krakatao (Indonesia), Iceland and Santorini (Aegean Sea-Greece) volcanoes.
Turkey is located on the Alpine-Himalayan collision belt, which is one of the two important belts in the world in terms of seismic and active volcanic activity. In this belt, as a result of geodynamic events that started 65 million years ago and continue today in the form of closure and collision, many geochemically different volcanisms have developed. Widespread magmatic intrusions and volcanic eruptions in the crust at various stages from millions of years ago to historical times on the Anatolian platelet, as a result of the subduction and collision of the northern branch of Neotethys to the north under the Pontides and the southern branch to the north again under the Tauride/Anatolides. The areal size of the volcanic rocks formed during the Cenozoic period covers approximately 16% of Turkey's surface area. With the neotectonic period that started in the Late Miocene with the continent-continental collision of the Anatolian bloc and the Arabian platform, a widespread volcanism period starting from the Neogene-Quaternary to historical times began in all of Turkey, especially in the Eastern Anatolia region.
Kula volcano, located in the Aegean-Mediterranean volcanic belt, is one of these active volcanoes. According to the geochronological age data obtained from the Kula volcanics, its last activity belongs to 4,700±700 years ago. Karapınar volcano, which is one of the active volcanoes of Central Anatolia, was founded about 10,000 years ago, when the Hasandağ stratovolcano erupted in BC. 6.750-7.550, Erciyes volcano also BC. In 6,880, Acıgöl volcano was also destroyed in BC. It was determined that it was active between 4,300-11,000 years. It is stated that Nemrut stratovolcano, one of the active volcanoes of Eastern Anatolia, last erupted on April 13, 1692, Tendürek volcano in 1855, and Ağrıdağı stratovolcano on July 2, 1840. When all these data are evaluated together, it is seen that there are many active volcanoes within the borders of our country as well as in the world. These volcanoes, which are now extinct, and their immediate surroundings are also areas with high potential for geothermal energy.

Keywords

Volcanism, Active Volcanoes, Holocene, Turkey

References

• Aydar, E. & Gourgard, A. (1998). The geology of Mount Hasan stratovolcano, central Anatolia, Turkey. Journal of Volcanology and Geothermal Research 85: 129-152.
• Aydar, E., Gourgaud, A., Ulusoy, İ., Digonnet, F., Labazuy, P., Sen, E., Bayhan, H., Kurttas, T., Tolluoglu, A.Ü. (2003). Morphological analysis of active Mount Nemrut stratovolcano, eastern Turkey: evidences and possible impact areas of future eruption, Journal of Volcanology and Geothermal Research, Volume 123, Issues 3–4, Pages 301-312.
• Aydın, A. (2001). Volkanik gazlar ve iklim. Mavi Gezegen Dergisi. Sayı 4: 37.
• Baykal, F. & Tatar, Y. (1970). Erciyes Volkanizmasının Yaşı Hakkında Yeni Gözlemler. Türkiye Jeoloji Bülteni. 13 (2): 19-25.
• Deniel, C., Aydar, E., Gourgaud, A. (1998). The Hasan Dağı stratovolcano-Central Anatolia, Turkey: evolution from calc-alkaline to alkaline magmatism in a collision zone. Journal of Volcanology Geothermal Research, 87:275–302.
• Develle, AL., Williamson, D., Gasse, F., Walter-Simonnet, AV. (2009). Early Holocene volcanic ash fallout in the Yammouneh Lacustrine basin (Lebanon): Tephrochronological implications fort the Near East. Journal of Volcanology Geothermal Research, 186 (2009) 416-425.
• Dewey, JF., Hempton, MR., Kidd, WSF., Şaroğlu, F., Şengör AMC. (1986). Shortening of continental lithosphere: The neotectonics of Eastern Anatolia - A young collision zone, in Coward, M.P., and Ries, A.C., Collision tectonics: Geological Society of London Special Publication 19, p. 3–36.
• Dirik, K. (2001). Neotectonic evolution of the northwestward arched segment of the Central Anatolian Fault Zone, Central Anatolia, Turkey. Geodinamica Acta, Volume 14, Issues 1-3, Pages 147-158.
• Ercan, T., Fujitani, T., Matsuda, JI., Notsu, K., Tokel, S., Ui, T. (1990). Doğu ve Güneydoğu Anadolu Neojen–Kuvaterner volkaniklerine ilişkin yeni jeokimyasal, radyometrik ve izotopik verilerin yorumu. MTA Dergisi, 110: 143–164.
• Ercan, T. (1993). Interpretation of geochemical, radiometric and isotopic data on Kula volcanics (Manisa-western Anatolia). Geol. Bull. Turk. 36 (1): 113e129.
• Ercan, T., Tokel, S., Matsuda, JI., Ui, T., Notsu, K., Fujitani, T. (1994). Erciyes Dağı (Orta Anadolu) Pliyo-Kuvaterner volkanizmasına ilişkin yeni jeokimyasal, izotopik, radyometrik veriler ve jeotermal enerji açısından önemi. Türkiye 6. Enerji Kongresi, Teknik Oturum Tebliği 208-222.
• Erinç, S. (1970). Kula ve Adala arasında genç volkan Reliefi. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Cilt 9 sayı 17, sayfa 7-32, İstanbul
• Fei, J., Zhang, DD. & Lee, HF. (2016). 1600 AD Huaynaputina Eruption (Peru), Abrupt Cooling, and Epidemics in China and Korea. Hindawi Publishing Corporation Advances in Meteorology. Volume 2016, 12 pages.
• Feraud, J. & Özkoçak, O. (1993). Les volcans actifs de Turkey: guide jeologique et itineraires de’excursions. L’Assoc Volc Europeenne (LAVE), 2: 1-82.
• Gerlach, T. (2011). Volcanic versus anthropogenic carbon dioxide. EOS, 92 (24): 201–202.
• Global Volcanism Program. (2013). Volcanoes of the World. Distributed by Smithsonian Institution, compiled by Venzke, E. https://volcano.si.edu/.
• Gürsoy, H., Kürçer, A., Yalçın, HD. (2022). Ege Deniz’inde Bir Denizaltı Volkanı mı Doğuyor? Mavi Gezegen, 30: 31-39.
• Haroutiunian, RA. (2006). The historical volcanoes of Armenia and adjacent areas revisited. Journal of Volcanology and Geothermal Research, Volume 155, Issues 3–4, Pages 334-337.
• Innocenti, F., Mazzuoli, R., Pasquarè, G., Radicati di Brozolo, F., Villari, L. (1975). The Neogene calc-alcaline volcanism of Central Anatolia: geochronological data on Kayseri-Niğde area. Geological Magazine 112: 349–360.
• Innocenti, F., Mazzuoli, R., Pasquarè, G., Radicati, F., Villari, L. (1976). Evolution of the volcanism in the area of interaction between the Arabian, Anatolian and Iranian plates (Lake Van, Eastern Turkey). Geologische Rundschau 69/1, 292-323.
• Karakhanian, A., Djrbashian, R., Trifonov, V., Philip, H., Arakelian, S., Avagian, A. (2002). Holocene-historical volcanism and active faults as natural risk foctors for Armenia and adjacent countries. Journal of Volcanology and Geothermal Research. Volume 113, Issues 1-2, Pages 319-344.
• Kayan, İ. (1992). Demirköprü baraj gölü batı kıyısında Çakallar volkanizması ve fosil insan ayak izleri. Ege Coğrafya Dergisi, 6, 1-32.
• Keller, J. (1974). Quaternary maar volcanism near Karapinar in central Anatolia. Bulletin Volcanology, 38: 378-396.
• Keskin, M., Pearce, JA., & Mitchell, JG. (1998). Volcano-stratigraphy and geochemistry of collision-related volcanism on the Erzurum-Kars Plateau, North Eastern Turkey: Journal of Volcanology and Geothermal Research, v. 85, 355–404, doi: 10.1016/S0377-0273(98)00063-8.
• Keskin, M. (2003). Magma generation by slab steepening and breakoff beneath a subduction-accretion complex: An alternative model for collision-related volcanism in Eastern Anatolia, Turkey: Geophysical Research Letters, v. 30, no. 24, p. 8046.
• Keskin, M. (2007). Eastern Anatolia: A hotspot in a collision zone without a mantle plume. Plates, Plumes and Planetary Processes, Volume 430, Special Paper 430, 693–722. Koçyiğit, A. & Beyhan, A. (1998). A new intracontinental transcurrent structure: the Central Anatolian Fault Zone, Turkey. Tectonophysics, cilt 284, ss. 317-336.
• Kursky, T.M. (2008). Volcanoes: eruptions and other volcanic hazards, 166 p.
• Kuzucuoğlu, C., Pastre, JF., Black, S., Ercan, T., Fontugne, M., Guillou, H., Hatte, C., Karabıyıkoğlu, M., Orth, P., Türkecan, A. (1998). Identification and dating of tephra layers from Quaternary sedimentary sequences of Inner Anatolia, Turkey. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 85 (1-4), 153-172.
• Kuzucuoğlu, C., (2019). Geomorphological Landscapes in the Konya Plain and Surroundings, p.353-368 Landscapes and Landforms of Turkey, Eds. C.Kuzucuoğlu, A. Çiner, N. Kazancı, World Geomorphological Landscapes ISBN 978-3-030-03513-6.
• Kuzucuoğlu, C., Gündoğdu Atakay, E., Mouralis, D., Atıcı, G., Guillou, H., Türkecan, A., Pastre, JF. (2020). Geomorphology and tephrochronology review of the Hasandağ volcano (S. Cappadocia, Turkey). Mediterranean Geoscience. Review. 2: 185–215. https://doi.org/10.1007/s42990-019-00017-1.
• Mellaart, J., (1967). Catal Huyuk a Neolithic Town in Anatolia. New York: McGraw Hill, 232 p.
• Milton, S. (1985). Memory Notes of the Armenian Chronicles of the 17th Century, vol. 3, Academia, Yerevan (1985) 1016 pp. (in Armenian).
• Monroe, JS., Wicander, R., (2005). Fiziksel Jeoloji Yeryuvarının Araştırılması. TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları. 5.Baskı (Baskıya hazırlayanlar, Kadir Dirik ve Mehmet Şener) sayfa 642.
• Nagao, K., Matsuda, JI., Kita, I., Ercan, T., (1989). Noble gas and carbon isotopic composition in Quaternary volcanic area in Turkey. Jeomorfoloji Dergisi 17: 101–110.
• Notsu, K., Fujitani, T., Ui, T., Matsuda, J., Ercan, T. (1995). Geochemical features of collision related volcanic rocks in Central and Eastern Anatolia, Turkey. Journal of Volcanology and Geothermal Research 64, 171-192.
• Oppenheimer, C. (2003). Climatic, environmental and human consequences of the largest known historic eruption: Tambora volcano (Indonesia) 1815. Progress in Physical Geography: Earth and Environment, 27 (2): 230–259.
• Oswalt, F., (1912). Ermenice Bölgesel Jeoloji El Kitabı. H. 10. Heidelberg.
• Öngür, T. (1976). Fosil insan ayak izlerinin öyküsü (İ. Koçer ile bir söyleşi). Yeryuvarı ve İnsan. C.1, 2: 4-7. Türkiye Jeoloji Kurumu. Ankara.
• Parfitt, EA. & Wilson, L. (2008). Fundamentals of Physical Volcanology. Blackwell Publishing.
• Pearce, JA., Bender, JF., De Long, SE., Kidd, WSF., Low, PJ., Güner, Y., Şaroğlu, F., Yılmaz, Y., Moorbath, S. & Mitchell, JG. (1990). Genesis of collision volcanism in Eastern Anatolia, Turkey: Journal of Volcanology and Geothermal Research, v. 44, p. 189–229.
• Pekman, A. (2000). Geographica XII-XIII-XIV, Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası (Çeviri), Arkeoloji ve Sanat Yayınları kitabı, ISBN:978975538202.
• Richardson Bunbury., JM. (1996). The Kula volcanic field, western Turkey: the development of a Holocene alkali basalt province and the adjacent normal-faulting graben. Geological Magazine: 133, 275– 283.
• Sanver, M. (1968). A palaeomagnetic study of Quaternary volcanic rocks from Turkey. Physics of the Earth and Planetary Interiors 1, 403-421.
• Schmitt, AK., Danisik, M., Aydar, E., Şen, E., Ulusoy, İ., Lovera, OM. (2014). Identifying the Volcanic Eruption Depicted in a Neolithic Painting at Çatalhöyük, Central Anatolia, Turkey. PLoS One 9 (1): e84711.
• Stothers, RB. (1984). The Great Tambora Eruption in 1985 and Its Aftermath. Science. 224 (4654): 1191-1198.
• Şengör, AMC. & Yılmaz, Y. (1981). Tethyan evolution of Turkey: A plate tectonic approach. Tectonophysics, Volume 75, Issues 3-4, 1 June 1981. Pages 181-190, 193-199, 203-241.
• Tekkaya, İ. (1976). İnsanlara ait fosil ayak izleri. Yeryuvarı ve İnsan. C. 1, 2: 8-10. Türkiye Jeoloji Kurumu. Ankara.
• Toprak, V. (1998). Vent distribution and its relation to regional tectonics, Cappadocian Volcanics, Turkey. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 85 (1): 55-67.
• Türkecan, A. (2015). Türkiye’nin Senozoyik Volkanitleri. MTA Özel Yayın Serisi-33, MTA-Ankara.
• Türkecan, A., Acarlar, M., Dönmez, M., Hepşen, N., Bilgin, R. (1998). Kayseri (Bünyan-Develi-Tomarza) yöresinin jeolojisi ve volkanik kayaçların petrolojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Rapor No: 10186, Ankara (yayınlanmamış).
• Ulusoy, İ., Sarıkaya, MA., Schmitt, AK., Şen, E., Danisik, M., Gümüş, E. (2019). Volcanic eruption eye-witnessed and recorded by prehistoric humans. Quaternary Science Reviews, Volume 212, 15 Mayıs 2019, Pages 187-198.
• Wagner, M. (1848). Reise nach dem Ararat und Hochland Armenien. In: Reisen und Landesbesch-ribungen. Widermanna und Hauffa, Stutgart, 35, 230.
• Yılmaz, Y., Güner, Y., Şaroğlu, F. (1998). Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia. Journal of Volcanology and Geothermal Research, Volume 85, Issues 1–4, Pages 173-210.