Modern Dönem İspat Vasıtası Olarak Kamera Kayıtları ve Şerʻî Açıdan Değerlendirilmesi

Year 2023, Volume: 23 Issue: 2, 449 - 480, 30.09.2023

Ünal Şahin

https://doi.org/10.33415/daad.1307855

Abstract

Modern dönemde teknolojik gelişmeler onlarca alanı etkilediği gibi hukukî zeminde de birçok yenilik meydana getirmiştir. Kamera kayıtları da modern dönemde hayatımızda yer alan ve hukuk açısından ispat değeri taşıyan bir veri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada birçok kurum ve kuruluş tarafından kullanılan kamera kayıtlarının şerʻî ahkâm açısından bağlayıcılığı ve delil özelliği ele alınarak tartışılmıştır. Ayrıca konunun klasik kaynaklarla irtibatı sağlanmış, kamera kayıtlarının İslâm hukuku açısından delil değerine ve hukukî zeminine işaret edilmiştir. Öte yandan klasik dönem şahitlik anlayışı ile kamera kayıtlarının karşılaştırılmasına gidilmiştir. Çalışmada kamera kayıtları “dilsiz şahitler” olarak kabul edilmiş, bu durum doktrindeki “dilsizin işareti”ine benzetilmiş ve iki olgu arasındaki aynı ve farklı yönler ele alınmıştır. Kamera kayıtlarının dilsizin işaretine kıyas edilmesi ve bunun usul açısından imkânı kritize edilmiş, aralarında klasik kıyas formülasyonunun oluşturulmasına gayret gösterilmiştir. Bunlarla birlikte kamera kayıtlarının İslâm ceza hukukundaki had, kısas ve ta‘zîr cezalarındaki fonksiyonu tartışılmıştır. Çalışmada Hanefî kaynakları esas alınmış, yer yer diğer mezhep âlimlerinin de görüşlerine atıfta bulunulmuştur.

Keywords

İslam Hukuku, İspat Yolları, Kamera Kayıtları, Dilsiz, Şahitlik

تسجيلات الكميرا من وسائل إثباتات العصر الحديث وتقييمها من وجهة نظر الشريعة

Abstract

في العصر الحديث، أثرت التطورات التكنولوجية على العديد من المجالات، فضلاً عن العديد من الابتكارات في المجال القانوني. تظهر تسجيلات الكاميرا أيضًا على أنها بيانات تحدث في حياتنا في العصر الحديث ولها قيمة إثبات من حيث القانون. في هذه الدراسة، تمت مناقشة مدى الارتباط والقيمة الإثباتية لتسجيلات الكاميرا المستخدمة من قبل العديد من المؤسسات والمنظمات من حيث الشريعة الإسلامية. بالإضافة إلى ذلك، تم البحث في هذا الموضوع بمصادر قديمة، وتمت الإشارة إلى قيمة الدليل والأساس القانوني لتسجيلات الكاميرا من حيث الشريعة الإسلامية. من ناحية أخرى، تم إجراء مقارنة بين تسجيلات الكاميرا وفهم الشهادة في الفترة الكلاسيكية. في الدراسة، تم قبول تسجيلات الكاميرا كـ "شاهد أخرس"، وتم تشبيه هذا الوضع بـ "إشارة الأخرس" في المذهب ونوقشت الجوانب نفسها والمختلفة بين الحالتين. تم انتقاد مقارنة تسجيلات الكاميرا بعلامة كتم الصوت وإمكانية ذلك من حيث الأسلوب، وبُذلت جهود لإنشاء صيغة مقارنة كلاسيكية بينهما. من ناحية أخرى، تمت مناقشة وظيفة تسجيلات الكاميرا في عقوبات الحد والقصاص والتعزير في القانون الجنائي الإسلامي. أمافي الدراسة، فقد تم أخذ المصادر الحنفية كأساس، كما تمت الإشارة إلى آراء علماء الطوائف الأخرى من وقت لآخر.

Keywords

طرق الإثبات, تسجيلات الكاميرا, الشك, البكم, الشهادة

Camera Recordings As A Means Of Proof İn The Modern Era And İts Evaluation From The Shari’ah Perspective

Abstract

Several means detect the crimes committed by individuals. These means were similar in periods of static social structure. However, today, with the development of technological possibilities, the expansion of the means of proof has come to the agenda. In cases between individuals, proof can only be realized through evidence. Based on this evidence, what the law determines as punishment becomes fixed for the other party. The means of evidence in the classical period are referred to as “turuku al-qadā”, “esbāb al-hukm” or “tarīq.” Hanafi jurists handled the means of proof of crime differently in the classical period. Ibn Nujaym (d. 970/1563) points to the historical process of expanding the means of evidence. Pointing to al-Nasafī (d. 710/1310), Ibn Nujaym states that the author identified “turuku al-qadā” [ways of judgment] as three and lists them as “declaration”, “assertion”, and “nukūl” (renouncing an oath). Ibn Abidîn (d. 1252/1836) also cites the parts above as the means of proof in the Shariʻah and cites Ibn Nujaym as his source.
In a society that is transforming with technological possibilities, many other findings such as camera recordings, are a means of proof and provide great convenience, especially in detecting criminal offenses. In this context, findings and data such as swap tests, DNA tests, criminal results, tissue findings, blood tests, fingerprints, ballistic reports, IP numbers, digital data, autopsy results, security cameras, and Mobese records are modern-day means of proof that are taken into account by today’s law and used to prove a crime or any right.
In the classical period, testimony is dealt with in two parts and analyzed under the main headings of “tahammül al-shahadat” and “eda al-shahadat”. Today, it is similar to the classical witness testimony in terms of its use as a means of proof, its acceptance as evidence, and the ruling based on it. In this study, the similarities and dissimilarities will be discussed and the legal grounds of camera recordings as a means of proof will be discussed. When camera recordings are evaluated in terms of the first of the steps of witnessing in the classical period (tahammül al-shahadat), it is possible to say that two of the three conditions are fulfilled in terms of the absence of a mind in the camera, the realization of “seeing” and the recording of this work by the camera itself at the scene of the incident. There are many technical details under the second step regarding witnessing in the classical period. When these conditions are examined in general and compared with the camera recordings, it will be seen that many points are missing.
It should be stated that the camera recording and the sign of the mute have many similar aspects. It is possible to say that the camera recording and the mute’s testimony are identical in terms of “witnessing an event”. However, the most significant difference is that one is a sentient being and the other is a machine. The two aspects, which are similar in terms of witnessing an event, differ from each other in some points. According to the Hanafi scholars of the classical period, there is a consensus that a mute can testify. It is understood that the general acceptance of the testimony of the mute among the Hanafis is based on the verses in the Qur’an. While camera recordings are similar in terms of witnessing an event, they differ from each other in some aspects. Therefore, although there are similar and different aspects, the possibility of comparing these two phenomena comes to the fore. The jurists have used the method of syllogism in the face of limited evidence and unlimited issues, and the problems that arise have been resolved on legal grounds. In this study, the cases of accepting the testimony of the mute and the camera recordings as the same and different were examined and the ruling was determined accordingly. It is not possible to detect all crimes on camera. It should be noted that these crimes, which camera recordings can see, cannot be sentenced to hadd penalties due to “a small amount of suspicion”. Because these images may have been edited or professionally manipulated and this is almost undetectable even by experts, it is necessary to state that hadd penalties cannot be applied to these crimes. Camera recordings may be strong evidence for ta‘zîr crime other than had and qisas. If these are not taken into consideration, it means that it brings many problems for today’s society. In summary, the possibility of manipulation in the camera recordings requires that the punishments of hadd and qisas should not be fixed by these recordings due to the clear meaning of the existing nas (verse or hadith). Since penalties are set by suspicion, it is necessary to state that as long as the originality of the audio and camera recordings is not distorted and manipulated, as long as the experts say that they are not used, they have the status of evidence and will be accepted absolutely.

Keywords

Islamic Law, Ways of Proof, Camera Records, Mute, Testimony

References

• Aclân, Abdullah b. Süleyman b. Muhammed. el-Kazâu bi’l-karâini’l-muâsıra. Riyad: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 2006.
• Ak, Muhammed Emin. İslâm Ceza Muhâkemesi Usûlünde İspat Vâsıtaları ve Değişim. Tokat: Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Ali Haydar Efendi, Emin Efendizâde Küçük. Dürerü’l-hükkâm fi şerhi Mecelleti’l-ahkâm. Kostantiniyye: Matbaa-i Ebüzziya, 1330.
• Arslan, Çetin. “Dijital Delil ve İletişimin Denetlenmesi (Digital Evidence and Supervision of Communication)”. Journal of Penal Law and Criminology 3/2 (2015), 253-266.
• Atilgan, Metin - Samet, Refik. “Güvenlik Kamera Görüntülerindeki Tarih ve Zaman Sayacı Üzerinde Yapılan Manipülasyonların Tespit Edilebilirliği”. Bilişim Teknolojileri Dergisi 11/4 (2018), 333-347.
• Aydın, M. Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Basım Yayım, 2010.
• Aykul, Abdulmuid. İslam Ceza Hukukunda Tazir “Suç ve Ceza Belirleme Siyaseti”. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2022.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa. el-Binâye fi şerhi’l-Hidâye. Beyrut: Darü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Bâbertî, Ekmeleddîn Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. el-İnâye. Daru’l-Fikr, ts.
• Bağdâdî, Ebû Muhammed Gıyaseddin Ganim b Muhammed Ganim. Mecmaü’d-damânât fî mezhebi’l- İmami’l-A’zam Ebî Hanife en-Nu’mân. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Baktır, Mustafa. “el-Eşbâh ve’n-Nezâir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/458. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Bardakoğlu, Ali. “İsbat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/492-495. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Başoğlu, Tuncay. “Ta‘zîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/198-202. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Behnesî, Ahmed Fethî. Nazariyyetü’l-isbât fi’l-fıkhi’l-cinâiyyi’l-İslâmî. Beyrut: Dârü’ş-Şürûk, 1983.
• Beroje, Sahip. İslam Muhakemesi Hukuku Açısından İslam İspat Hukuku. Ankara: Fecr Yayınevi, 2007.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Bilmen, Ömer Nasûhî. Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1967.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr. Dersaâdet: Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniye, 1308.
• Buhârî, Burhânüddîn (Burhânü’ş-Şerîa) Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz. el-Muhîtü’l-burhânî fî’l-fıkhi’n- Nu’mânî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Centel, Nur Başar - Zafer, Hamide. Ceza Muhakemesi Hukuku. İstanbul: Beta, 21. Basım, 2022.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. Beyrut-Medine: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye - Dârü’s-Sirac, 2010.
• Çelebî, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah Kâtib. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyai’t-turâsi’l-Arabî, 1941.
• Çelebî, Hacı Halife Mustafa b Abdullah Kâtib. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. İstanbul: IRCICA, 2010.
• Demir, Bayram. İslam Ceza Hukukunda Kanunilik İlkesi. İstanbul: Hiperyayın, 2018.
• Dinçer, Buşra. İslam Muhakeme Hukukunda Yeni İspat Vasıtaları. Düzce: Düzce Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Ebû Yûsuf, İbrahim b. Ya’kub. Kitâbü’l-Harâc. Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, ts.
• Erbay, Celal. İslam Ceza Muhakemesi Hukukunda İspat Vasıtaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV) Yayınları, 1999.
• Erturhan, Sabri. “Fıkhi Açıdan Nitelikli Cinsel Saldırı (Irza Geçme)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVI/2 (2012), 21-71.
• Erturhan, Sabri. Temel Fıkıh Bilgileri. Hikmetevi Yayınları, 2017.
• Esen, Hüseyin. “Zina”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/440-444. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Göksoy, Resul. Ceza Muhakemesinde Dijital Delillerin Elde Edilmesi ve Güvenilirliğinin Sağlanması. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2017.
• Göksu, Mustafa. Hukuk Yargılamasında Elektronik Delil. Ankara Üniversitesi: Ankara Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Gün, Ali. İslam Muhakeme Hukukunda Bir İspat Vasıtası Olarak DNA İncelemesi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Hafnâvî, Mansûr Muhammed Mansûr. eş-Şübühât ve eseruha fi’l-ukûbeti’l-cinâiyye. yy.: Dâru’l-emâne, 1986.
• Hamevî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Muhammed. Gamzu uyûni’l-besâir: şerhu Kitâbi’l-Eşbâh ve’n- nezâir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Haraşî, Muhammed b. Abdullah. Şerhu Muhtasari Halîl li’l-Haraşî. Beyrut: Dârü’l-fikr, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut- İstanbul: Daru’l-Fikr-Kahraman Yayınları, 1992.
• İbn Âbidînzâde, Alâuddîn Muhammed b. Muhammed Emin b. Ömer ed-Dımaşkî. Kurretu uyûni’l-ahyâr li- tekmileti Reddi’l-muhtâr ala li-Dürri’l-muhtâr (Reddü’l-muhtâr’ın Sonunda). Beyrut: Dârü’l-fikr, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed el-Endülüsî. el-Muhallâ bi’l-âsâr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Mübârek, Muhammed Cemil. et-Tevsik ve’l-isbât bi’l-kitâbe fî’l-fıkhi’l-İslâmî ve’l-kânûni’l-vaz’î. Mağrib: Dârülbeyzâ: Matbaatü’n-Necahi’l-Cedide, 2000.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. Dâru’l-kitabi’l- islâmî, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed el-Mısri el-Hanefî. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddin Ahmed b. Ali el-Bağdadî. Bedîʿu’n-nizâm (Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl). Câmiatü Ümmü’l-Kura, 1985.
• Karaman, Hayreddin. Anahatlarıyla İslam Hukuku: Giriş ve Amme Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. et-Tecrîd. Kahire: Dârü’s-Selam, 2004.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenat Muhammed Abdülhay b. Muhammed. ʿUmdetü’r-riʿâye fî halli Şerhi’l-Vikāye. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Mahbûbî, Sadrüşşerîa Ubeydullah b. Mes’ud b. Mahmûd el-Buhari. et-Tavzîh fî halli gavâmizi’t-tenkîh. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts. Merdâvî, Ebü’l-Hasan Alaeddin Ali b. Süleyman b. Ahmed. el-İnsâf fî maʿrifeti’r-râcih mine’l-hilâf. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1957.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996.
• Meydânî, Abdülganî b. Talib b. Hammade ed-Dımaşkî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. Beyrut: el-Mektebetü’l- İlmiyye, ty.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Dürerü’l- hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphanesi, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en-. Kenzü’d-dekâik. Beyrut#Medine: Darü’l- Beşair #Darü’s-Sirac, 2011.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref b Nuri. el-Mecmûʿ Şerhu’l-Mühezzeb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Okur, Hüseyin. “Kıyas İşleminde İllet Birliğinin Sağlanamaması Hali: Kıyâs Ma’a’l-Fârık”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 36 (2020), 17-48.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Öztürk, Bahri. “Ses ve/veya Görüntü Kaydeden Araçlarla Yapılan Tespitlerin Ceza Muhakemesi Hukukundaki Değeri”. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (Prof. Dr. Seyfullah Ediz’e Armağan) (2000), 219-233. Erişim linki (22.09.2023): (https://hukuk.deu.edu.tr/prof-dr-seyfullah-edise-armagan/)
• Pekdemir, Şevket. “Hırsızlık ve Cinayet Suçlarında Parmak İzinin İspat Değeri”. Hitit Üniversitesi (Gazi Üniversitesi) Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi XV/30 (2016), 449-473.
• Pekdemir, Şevket. İslam Ceza Hukukuna Göre Adli Tıp ve Maddi Delil. Ankara: Nobel Bilimsel Yayınları, 2018.
• Pleyer, Klemens - Kuru, Baki. “Alman Hukuk Usulünde Ses Alma Cihazları ile Tespit Edilen Seslerin İspat Vasıtası Olarak Kullanılması”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 16/1-4 (1959), 321-338.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1414.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. Beyrut: Daru’l-Marife, ts.
• Suğdî, Ebü’l-Hasan Ali b Hüseyin b Muhammed el-Hanefi. en-Nütef fi’l-fetâvâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas. el-Üm. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• Şen, Yusuf. İslâm Muhakeme Hukukunda Bir İspat Vasıtası Olarak Karine. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen eş-. el-Asl. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2012.
• Şeyhîzâde, Damad Abdurrahman Gelibolulu. Mecmaʿu’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Türcan, Talip (ed.). İslam Hukuku El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Udeh, Abdülkadir. et-Teşrîʿu’l-cinâʾiyyü’l-İslâmî. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-Arabî, ts.
• Yaman, Ahmet - Çalış, Halit. İslam Hukukuna Giriş. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 5. Basım, 2013.
• Yaylalı, Davut. “Karîne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/492-493. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yıldız, Kemal. “İbnü’l-Gars”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/49. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yılmaz, Taha. Çağdaş Türk Hukukundaki İspat Vasıtalarının İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Zerkâ, Ahmed ez-. Şerhu’l-kavâʿidi’l-fıkhiyye. Beyrut: Dârü’l-kalem, 1989.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali b. Mihcen. Tebyînü’l-hakâik fî şerhi Kenzi’d-dekâik. Bulak: el-Matbaatü’l- Kübra’l-Emiriyye, 1314.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A’lâm: kâmûsu teracimi li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arabi’l-mübta’ribîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 1984.
• Zühaylî, Muhammed Mustafa. Vesâilü’l-isbât fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Beyrut: Mektebetü Dârü’l-beyân, 1982.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhü’l-İslâmî ve edilletuhu. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1985.