Abū Djafar al-Simnānī’s Criticism of Mutazilism

Year 2024, Volume: 24 Issue: 1, 37 - 66, 31.03.2024

İsa Koç

https://doi.org/10.33415/daad.1389067

Cited By: 1

Abstract

Abū Djafar al-Simnānī (d. 444/1052) was born in Simnān, which is located within the borders of Iran today and received knowledge from many names, especially Abū Bakr al-Bāqillānī. Simnānī, who died while he was a judge in Mosul, draws attention with his adoption of Hanafī in fiqh and Ash‘arī in kalam. The fact that he was a student of al-Bāqillānī, that he was among Abū al-Walīd al-Bājī’s teachers, and most importantly, that his work named al-Bayān ‘an usūl al-īmān has survived to the present day provides a wide range of information about Simnānī's theological personality. Simnānī’s work is remarkable in revealing the author’s view of the Ahl al-Sunnah and giving information about the period he lived in and the approach of geography. The fact that the work was written as a refutation of the Mu‘tazila sect is important in reflecting the period’s climate. Abū Djafar al-Simnānī’s criticism of Mu‘tazila or his perception of Mu‘tazila is the subject of this article. The study, which accepts the method of historical science as a basis, aims to determine the place of Simnānī and his work in the tradition of Islamic thought by deepening the person and the work. It should be stated that the study contributes to the literature under the title of “relationship between sects” and that it provides important information, especially within the framework of the “Ash‘arism-Mu‘tazila struggle”.

Keywords

History of Islamic Sects, Ahl al-Sunna, Ash‘arism, Mu‘tazila, al-Bayān ‘an usūl al-īmān

Ebû Cafer Es-Simnânî’nin Mu‘Tezile Eleştirisi

Abstract

Ebû Cafer es-Simnânî (öl. 444/1052), bugün İran sınırları içerisinde yer alan Simnân’da doğmuş, Bâkıllânî başta olmak üzere birçok isimden ilim tahsil etmiştir. Musul’da kadılık görevindeyken vefat eden Simnânî, fıkıhta Hanefî, itikadî açıdan ise Eş‘arî mezhebini benimsemesiyle dikkat çekmektedir. Bâkıllânî’nin öğrencisi olması, Bâcî’nin hocaları arasında yer alması ve en önemlisi el-Beyân ‘an usûli’l-îmân adını taşıyan eserinin günümüze ulaşması, Simnânî’nin kelamî kişiliği açısından geniş yelpazede bilgi sunmaktadır. Simnânî’nin eseri, yaşadığı zaman dilimi ve coğrafyanın din anlayışıyla ilgili bilgiler vermekle birlikte yazarın Ehl-i Sünnet telakkisini ortaya koyması açısından dikkate değerdir. Eserin Mu‘tezile mezhebine reddiye niteliğinde yazılması, dönemin iklimini yansıtması açısından önemlidir. Bu çerçevede Ebû Cafer es-Simnânî’nin Mu‘tezile eleştirisi ya da Mu‘tezile algısı ve Ehl-i Sünnet telakkisi makalenin konusu olarak belirlenmiştir. Tarih ilmi yöntemini temel kabul eden çalışma, şahıs ve eser üzerinde derinleşerek, Simnânî ve eserinin İslam düşünce geleneğindeki yerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Makalenin sonuç olarak “mezhepler arası ilişki” üst başlığında literatüre katkısının olduğunu ve özellikle “Eş‘arîlik-Mu‘tezile mücadelesi” çerçevesinde önemli bilgiler sunduğunu ifade etmek gerekir.

Keywords

İslâm Mezhepleri Tarihi, Ehl-i Sünnet, Eş‘arîlik, Mu‘tezile, el-Beyân ‘an usûli’l-îmân

إنتقاد أبو جعفر السمناني للمعتزلة

Abstract

ولد أبو جعفر السمناني (ت 444هـ/1052م) في سمنان التي تقع ضمن حدود إيران اليوم، وتلقى العلم عن أسماء كثيرة، أبرزها أبو بكر الباقلاني. السمناني، الذي توفي وهو قاضي في الموصل، لفت الانتباه باعتماده الحنفي في الفقه والأشعري في الكلام. ومقارنة بهوية السمناني الحنفية، يمكن الكشف عن الهوية الأشعرية بشكل أكثر وضوحا. كونك تلميذًا للباقيلاني، وأحد معلمي أبي الوليد الباجي، والأهم من ذلك، حقيقة أن عمله المسمى البيان عن أصول الإيمان قد بقي، يقدم عن الكلام مجموعة واسعة من المعلومات . ويعد عمل السمناني مميزا من حيث الكشف عن وجهة نظر المؤلف في أهل السنة، فضلا عن تقديم معلومات عن الفترة الزمنية التي عاش فيها ومنهج الجغرافيا. وكون العمل مكتوبًا على أنه رفض لطائفة المعتزلة لا يعني عدم إجراء تقييم للطوائف الأخرى مثل الخوارج والمرجئة والبكرية. وتهدف الدراسة، التي تعتمد منهج العلم التاريخي كأساس، إلى تحديد مكانة السمناني وأعماله في تراث الفكر الإسلامي من خلال التعمق في الشخص والعمل. وتجدر الإشارة إلى أن الدراسة ستساهم في الأدبيات تحت عنوان “العلاقة بين الطوائف” وأنها توفر معلومات مهمة خاصة في إطار “صراع الأشعرية – المعتزلة”.

Keywords

تاريخ المذاهب الاسلامية, اهل السنة, اشعرية, معتزلة, البيان عن اصول الايمان

References

• Abdülazîz b. Reşîd el-Eyyûb. “Mukaddime”. 1-28. el-Beyân ‘an usûli’l-îmân ve’l-keşf ‘an temvîhâti ehli’t-tuğyân. mlf. Ebû Ca῾fer Muhammed b. Ahmed b. Muhammed es-Simnânî. Kuveyt: Dâru’z-Ziyâ, 1435/2014.
• Akın, Murat. “Basra ve Bağdat Mu’tezile Ekollerinin Ayrılmasına Etki Eden Sebepler”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2013), 271-295.
• Akın, Murat. “Mu’tezile’ye Göre Kabir Azâbı”. Diyanet İlmî Dergi 53/4 (2017), 151-177.
• Akoğlu, Muharrem. “Entelektüel Mu’tezile’de Bedevî Etki”. Bilimname 20/1 (2011), 7-24.
• Akpınar, Ömer Faruk. “Ebû Zer el-Herevî’nin Hayatı ve İlmî Kişiliği”. Bilimname: Düşünce Platformu 37/1 (2019), 725-757.
• Alimoğlu Sürmeli, Zeynep - Bağlıoğlu, Ahmet. “Eşarî Gelenekte Kerrâmiyye Tenkidi: İbn Fûrek, Bağdâdî ve İsferâyînî Örneği”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2017), 183-211.
• Ansari, Hassan. “Mu‘tezilîliğin Şiî Alımlanması (I): Zeydîler”. çev. Orhan Şener Koloğlu. 255-272. Başlangıçtan Gününmüze İslâm Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke. İstanbul: Küre Yayınları, 2022.
• Aydınlı, Osman. Akılcı Din Söylemi Farklı Yönleriyle Mu’tezile Ekolü. ed. Halil İbrahim Şimşek – Hasan Yücel Başdemir. Çorum: Hititkitap Yayınevi, 2010.
• Aydınlı, Osman. İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci Mu’tezile’nin Oluşumu ve Ebû’l-Hüzeyl el-Allaf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Ayğan, Fadıl. “Eş’arî Kelâmının Sistemleşmesine Katkıları Bakımından Ebû İshâk el-İsferâyinî”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2012), 7-28.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tahir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Ali Beydûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1971.
• Bağdadî, Abdülkadir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Barlak, Muzaffer. “Mu‘tezile’de Ma‘dûm Anlayışı: Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî Örneğinde Bir İnceleme”. Eskiyeni 41 (Eylül 2020), 653-678.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-‘arabî. thk. Abdülhalîm en-Neccâr - Ramazan Abdü’t-Tevvâb. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1977.
• Bulut, Erkan. “Mu‘tezile ve Filozofların Allah’ın Sıfatları Hakkındaki Görüşlerinin Mukayesesi”. Turkish Research Journal of Academic Social Science 5/1 (2022), 1-16.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. “Risâle fi’n-nâbite”. Resâilü’l-Câhız. mlf. Ebû Osman Amr b. Bahr el-Câhız. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1384/1964.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. “Kitâbü Halki’l-Kur’ân”. Cedelü’t-tenzîl mea kitâbi halki’l-Kur’ân li’l-Câhız. mlf. Reşîd el-Hayyûn. Köln, Menşûrâti’l-Cümel, 2000.
• Çelebi, İlyas. “Mu’tezile’nin Klasik İslâm Düşüncesindeki Yeri ve Modern Döneme Etkileri”. Kelam Araştırmaları Dergisi 2/2 (2004), 3-24.
• Dalkılıç, Mehmet. “Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Seneviyye ve Ekolleri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2013), 159-180.
• Demir, Abdullah. “Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği”. 1/643-658. Kastamonu Üniversitesi Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu-Hanefîlik-Mâturîdîlik-. ed. Cengiz Çuhadar vd. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Doğan, Hüseyin. “Mezhebî Taklit ve Taassubiyetin Dinî Nassları Anlama ve Yorumlamaya Etkisi-Eş῾arîlerin, Kerrâmiyye’ye Yönelik Eleştirilerinin Bir Analizi-”. 1/497-518. İslam ve Yorum III. ed. Abdullah Ünlüsoy - Serkan Demir. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Durguti, Abdylkader. “Mezheplerarası İletişimden Kaynaklanan Sorunlar: Kerrâmiyye ve Eş’ariyye Tartışması Örneği”. 554-562. I. Uluslararası Din ve İnsan Sempozyumu “Din, Dil ve İletişim”. ed. Yunus Arad vd. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. thk. Ma‘n Ziyâde – Rıdvân es- Seyyid. Trablus: Ma‘hedü’l-Enmâi’l-Arabî, 1979.
• Ebü’l-Hasan et-Taberî, Ali b. Muhammed b. Mehdi. İlk Dönemlerde Tevil Sorunu, çev. Necla Bodur - Osman Bodur. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Ebü’l-Mu‘în en-Nesefî, Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Eş῾arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Makâlâtü’l-islâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. thk. Ahmed Câd. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1430/2009.
• Geylani, Mahfuz. Mu’tezile’nin Basra ve Bağdat Ekollerine Ayrılış Süreci. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2018.
• Gimaret, Daniel. “al-Simnani”. Encyclopaedia of Islam. ed. C. E. Bosworth vd. 9/614. Leiden: Brill, 2. Basım, 1997.
• Gölcük, Şerafettin. “Hayyât, Ebü’l-Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/103-105. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1349/1931.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin Abdaurrahman b. Muhammed b. Osman. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-red alâ İbni’r-Ravendî el-mülhid. thk. H. S. Nyberg. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1344/1925.
• İbiş, Fatih. “Temânu‘ Dışında Alternatif Bir Tevhit Delili: Mekânsızlıkta İki Mekânsız Tanrı”. Kader 21/2 (2023), 826-833.
• İbn Asâkir, Ali b. el-Hasan b. Hibetillah b. Abdullah b. Hüseyin. Tebyînü kezibi’l-müfterî fî mâ nüsıbe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasan el-Eş῾arî. thk. Hüsamuddîn el-Kudsî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1399.
• İbn Asâkir, Ali b. el-Hasan b. Hibetillah b. Abdullah b. Hüseyin. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddîn Ebû Saîd. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed Saîd b. Hazm. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrahim Nasr - Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1416/1996.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyüddin. Der‘u te‘âruzi’l-akl ve’n-nakl, thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 11 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991.
• İbn Teymiyye, Takıyüddin. Kitâbü’n-Nübüvvât. thk. Abdülaziz b. Salih et-Tavyân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü Edvâi’s-Selef, 1420/2000.
• İbn Teymiyye, Takıyüddin. Mecmû‘u fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. 37 Cilt. Medine: Mücemme‘u Melik Fahd, 1425/2004.
• İbrahimoğlu, Yunus. Ebu’l-Hüseyin el-Hayyât ve Mu‘tezilî Düşüncenin Savunusu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2023.
• İsmail Paşa el-Bağdâdî. Hediyyetü’l-‘ârifin. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: fi’l-imâme. thk. Mahmud Muhammed Kasım. 20 Cilt. Kahire: y.y., 1962-1965.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan. Şerhu usûli’l-hamse, thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1416/1996.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan. Fazlü’l-i‘tizâl ve tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 1439/2017.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kalaycı, Mehmet. “Osmanlı Sünniliğinin Beslenme Kaynakları: Hadisçi Hanefilik ve Osmanlı’ya İntikali”. 4/1111- 1134. XVII. Türk Tarih Kongresi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Kalaycı, Mehmet. Ehl-i Sünnetin Reislerinden İmam-ı Eş’arî ve Eş’ârîlik. Ankara: Anadolu Ay Yayınları, 2019.
• Kalaycı, Mehmet. “Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâat”. 215-229. İslâm Mezhepleri Tarihi. ed. Mehmet Saffet Sarıkaya - Mehmet Ümit. Ankara: Nobel Yayınları, 2020.
• Karaağaç, Hilmi. “Kaderiyye/Mu’tezile’nin Mecûsîlikle İthamının Teolojik Arka Planı”. Kelam Araştırmaları Dergisi 13/1 (2015), 191-212.
• Karadaş, Cağfer. “Mu’tezile Kelâm Okulunun Oluşum ve Gelişim Süreci”. Marife 3/3 (2003), 7-26.
• Kâsımî, Muhammed Cemalüddin. Tefsîru’l-Kâsımî. thk. Muhammed Bâsıl Uyûn es-Sevd. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-Ilmiyye, 1424/2002.
• Koç, İsa. “Haşviyye Zihniyeti”. 215-231. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı- IV. ed. Hümeyra Dinçer - Ümit Güneş. İstanbul: İlmi Etüdler Derneği (İLEM), 2015.
• Koç, İsa. Mezhepler Arası Mücadele Hanbelîlik-Eş῾arîlik İlişkisi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2022.
• Koç, İsa. “Hanefî-Eş῾arî Ebû Cafer es-Simnânî ve Kendisine Yönelik İthamlar”. İslam Tetkikleri Dergisi 13/2 (Eylül 2023), 785-807.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İsam Yayınları, 2017. Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Cîze: Dâru Hicr, 1413/1993.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İsam Yayınları, 2014.
• Mehâ Saîd Hamîd. “Kâdî el-Mûsul Ebû Ca‘fer es-Simnânî: Dirâsetün fî Sîretihi ve Neşâtihi’l-Ilmiyyi”. Mecelletün Dirâsâtün Mûsıliyyetün 12/39 (2013), 44-66.
• Önal, Recep. “İman ve Mahiyeti Konusunda Mu’tezile ile Ehl-i Sünnet Polemiği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2015), 121-146.
• Özaykal, Kayhan. “Üç Kardeş Meselesi ve İlâhî Adaletin İmkânı”. Din ve Felsefe Araştırmaları 4/8 (2021), 158- 188.
• Pakiş, Ömer. “Rü’yetullah ile İlişkilendirilen Âyetlerin Mu’tezilî Okuma Biçimi (Kâdî Abdülcebbâr ve Zemahşerî Örneği)”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (2001), 55-79.
• Simnânî, Ebû Ca῾fer Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. el-Beyân ‘an usûli’l-îmân ve’l-keşf ‘an temvîhâti ehli’t-tuğyân. thk. ‘Abdülazîz b. Reşîd el-Eyyûb. Kuveyt: Dâru’z-Ziyâ, 1435/2014.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Seneviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/521-522. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddin Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfi῾iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî - Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1383/1964.
• Şehristânî, Tâcüddin Muhammed b. Abdülkerim b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Abdülkadir el-Fâdılî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1426/2006.
• Taşdelen, Mehmet. “Mu’tezile’de Şefaat Anlayışı”. Sosyal Bilimler Dergisi 5/10 (2015), 81-101.
• Thiele, Jan. “Between Cordoba and Nīsābūr The Emergence and Consolidation of Ash‘arism (Fourth- Fifth/Tenth-Eleventh Century)”. 225-241. The Oxford Handbook of Islamic Theology. ed. Sabine Schmidtke. Oxford: Oxford University Press, 2016.
• Timür, İhsan. “Ehl-i Sünnet’e İnhisarcı Yaklaşım: Çağdaş Selefî Çevrelerde Mâtürîdîlik Karşıtlığı”. 385-430. Ehl-i Sünnet. ed. Mustafa Aykaç. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Türcan, Galip. “Mu’tezile’nin Ortaya Çıkışı Bağlamında Dinî ve Sosyo-Kültürel Çevre”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42/1 (2019), 43-74.
• Uysal, Ekrem. “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile’ye Göre Kabir Azabı”. Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Hakemli Dergisi 1/2 (2017), 68-79.
• Yavuz, Abdullah Ömer. “Eş‘arîliğin Şam Bölgesinde Yayılma Süreci”. Bilimname 45/2 2021, 523-548.
• Yavuz, Abdullah Ömer. “Seydüddîn el-Âmidî’nin Mu‘tezile’ye Yönelik Eleştirileri”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 15/1 (Bahar 2022), 157-192.
• Yekta, Abdullah. İbn-i Hazm’ın İtîkâdî Mezhepleri Tasnif ve Tenkit Metodu. İstanbul: Kitap Dünyası, 2022.
• Yıldırım, Ömer Ali. “Ma‘dum ve Mümkün: Mûtezile’nin “Ma‘dum ve İbn Sînâ’nın “Mümkün” Kavramı Üzerine Değerlendirmeler”. İslâm Araştırmaları Dergisi, 30 (2013), 81-107.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a῾lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût - Hüseyin el-Esed. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Ziriklî, Hayruddin b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Fâris. el-A‘lâm kamûsü terâcim, 8. Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyin, 2002.