Religious Officials in The Modernization Process of The Ottoman Army: Battalion Imam and Regimental Mufti

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 359 - 381, 31.03.2025

Kamil Çoştu , Kurtuluş Demirkol

https://doi.org/10.33415/daad.1594001

Öz

Religious services, which were carried out by Müzekkir in the Seljuk Empire and Army Sheikh in the Ottoman Empire before 1826, were conducted by officials called Battalion Imam and Regiment Mufti after 1826. In order to ensure that the new system established in 1826 was adopted by the public and to show the value attached to this issue, religious discourse and services were mentioned in the first article of the the Asâkir-i Mansure-i Muhammediye Code. According to the first article of the Code, the duties of the Battalion Imams were stated as ensuring that the soldiers performed their daily prayers in congregation and providing information on religious education and training to the soldiers. The deficiencies and needs noticed regarding this military class were resolved with new regulations in the Code. The work of this military class, which continued until 1945, has been carried out by military personnel called Religious Affairs Officers and/or Morale Officers since 1950. In this research, the place, importance, duties-responsibilities, clothing, social rights and educational materials used by the ‘Battalion Imam’ and ‘Regiment Mufti’ cadres in the military system from 1826 to 1945 are discussed within the framework of the research problem.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Asâkir-i Mansure-i Muhammediye Code, History of Education, Religious Services

Osmanlı Ordusunun Modernleşme Sürecinde Din Görevlileri: Tabur İmamı ve Alay Müftüsü

Öz

Selçuklu Devleti’nde Müzekkir, 1826 öncesi Osmanlı Devleti’nde Ordu Şeyhi tarafından gerçekleştiren dinî hizmetler, 1826 sonrasında Tabur İmamı ve Alay Müftüleri tarafından yapılmıştır. 1826’da Batılı tarzda kurulan yeni sistemi dinî söylem kullanarak halkın benimsemesini sağlamak ve konuya verilen değeri göstermek için Asâkir-i Mansure-i Muhammediye Kanunnamesinin ilk maddesinde bu hizmet anlatılmaktadır. Kanunnamenin ilk maddesine göre Tabur İmamlarının görevleri; neferlerin vakit namazlarını cemaatle kılmalarını sağlamak, askere din eğitimi ve öğretimine dair bilgiler sunmak olarak belirtilmiştir. Askere yönelik din eğitimi ve öğretiminde kullanılmasının gerektiği zikredilen Birgivi Risalesi, İlmihal ve Dürr-i Yektâ kitapları bu tarihten sonra pek çok baskı yapmıştır. Türklerde değişimin ilk önce askerî yapıda başlama anlayışı Osmanlı Devleti’nde de devam etmiştir. Batılı tarzdaki yapılanma eğitim-öğretim başta olmak üzere diğer alanları da etkilemiştir. Bu sebeple Tabur İmamları ve Alay Müftülerini modern dönemin ilk din eğitimcileri, neşredilen kitapları da ilk din eğitimi eserleri olarak değerlendirmek mümkündür. Kanunnamede belirtilen bu asker sınıfı ile ilgili fark edilen eksiklikler ve ihtiyaçlar yeni düzenlemelerin yapılmasını zorunlu kılmıştır. I. Dünya Savaşı’nda pek çok Tabur İmamı ve Alay Müftüsü görev yapmış, verdikleri hizmetler hatıratlara yansımıştır. 1945 yılına kadar devam eden bu asker sınıfının çalışmaları, 1950’den günümüze Din İşleri Subayı ve/veya Moral Subayı tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu araştırmada 1826’dan 1945 yılına kadar askerî sistemde yer alan “Tabur İmamı” ve “Alay Müftüsü” kadrolarının ordu içerisindeki yeri, önemi, görev-sorumlulukları, giyim kuşamları, sosyal hakları ve kullandıkları eğitim materyalleri araştırmanın problemi olarak ele alınmıştır. Böylece 1826 -1945 yılları arası askerî sistemde yer alan tabur imamları ve alay müftülerinin askerî sisteme etkisinin açıklanması amaçlanmıştır. Günümüzde askerî sisteminde yer alan Moral Subaylığı’nın tarihî arka planının aydınlatılması adına önem arz etmektedir. Konu hakkında nicelik ve nitelik itibariyle yeterli akademik çalışmanın bulunmaması araştırmayı önemli kılmaktadır. Temel araştırma kapsamında hazırlanan çalışma, yorumsamacı paradigma çerçevesinde yazılı doküman ve belgelerin betimsel analizler yapılarak incelenmesi ile gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Asâkir-i Mansure-i Muhammediye Kanunnamesi, Eğitim Tarihi, Din Hizmetleri

Kaynakça

• ATESE, Osmanlı Yunan Harbi (110.9.1.4), Kutu No. 268, Gömlek No. 330, Sıra No. 3, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BCA, Başbakanlık [30.11.1.0], 176.18.16, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BCA, Dışişleri Bakanlığı [130.16.13.2], Kutu No. 484, Gömlek No. 877, Sıra No. 9, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BCA, Başbakanlık [30.11.1.0], Kutu No. 5, Gömlek No. 16, Sıra No. 11, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BCA, Dışişleri Bakanlığı [130.16.13.2], 1038.4170.27, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BCA, Diyanet İşleri Reisliği [51.0.0.0], Kutu No. 7, Gömlek No. 63, Sıra No. 50, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BCA, Başbakanlık [30.10.0.0], Kutu No. 117, Gömlek No. 817, Sıra No. 5, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Hatt-ı Hümâyûn, [HAT], No. 1573, Gömlek No. 29, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Hatt-ı Hümâyûn, [HAT], No. 1418, Gömlek No. 57990, https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Akgündüz, Murat. Osmanlı Döneminde Vaizlik. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2016.
• Başkurt, İrfan. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kürsü Şeyhliği”. İslâm Araştırmaları Dergisi 27 (2012), 117-145.
• Beşikçi, Mehmet. “Askeri Modernleşme, Askeri Disiplin ve Din: Düzenli Kitle Orduları Çağında Osmanlı Ordusunda Tabur İmamları”. Akademik İncelemeler Dergisi 11/1 (2016), 1-33.
• Beydilli, Kemal. “İmam (Osmanlı Devleti’nde İmamlık)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/181-186. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Beydilli, Kemal. Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü. İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.
• Bostan, İdris. Osmanlı Bahriye Teşkilâtı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992.
• Çetin, Nagehan. “Türk Töresinde Askerliğin Yeri ve Türkiye’de Askerliğe Bakış Açısında Meydana Gelen Değişmeler”. Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi I (2018), 161-175.
• Çoştu, Kamil. 1826’dan 1945’e Askerin Din Eğitimi ve Din Dersi Kitapları. Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• Çoştu, Kamil. 1924-1949 Yılları Arasında Din Eğitimine Yönelik Yayınlanan Eserlerin Değerlendirilmesi. Ankara: Gece Akademi, 2019.
• Deniz Kuvvetleri Komutanlığı. Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Tarihi Deniz Arşivi: Islahat, Umumi Evrak, Mektepler, Muhakemat ve Hukuk Müşavirliği Bölüm Kataloğu. Ankara: Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, 1985.
• DiyanetTV. “Çanakkale Cephesinde İmamlar”. 28 Eylül 2023. https://www.youtube.com/watch?v=6trPu1ypAao
• Duman, Abdullah - Er, Hamit. “Sebîlürreşâd ve İctihad Dergilerinin Din Eğitimine Yaklaşımı: Mukayeseli Bir Çalışma”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/2 (2022), 259-282.
• Ekin, Ümit. “Osmanlı Ordusunda Moral Yükseltici Bir Kurum Olarak Ordu Şeyhliği”. Sakarya Üniversitesi Fen Fakültesi Dergisi 10/1 (2008), 167-178.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Osmanlı Ordusunda İmam ve Müftü Subaylar”. Erişim 20 Haziran 2024. https://www.ekrembugraekinci.com/article/?ID=201
• Esad Efendi. Üss-i Zafer. ed. Pertev Paşa. İstanbul: Süleyman Efendi Matbaası, 2. Basım, 1293.
• Geçili, Derya. “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti̇ Donanmasına İmam Tayi̇n Edi̇lmesi̇”. İslam Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/2 (2017), 1-17.
• Gökel, Ömer. Erbaş ve Erlerin Anksiyete Seviyelerinin Belirlenmesi. Lefkoşa: KKTC Yakın Doğu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Hafız Muhammed Esad bin Abdullah. Dürr-i Yekta Şerhi: Dinde Seçme İnciler. çev. A. Faruk Meyan. İstanbul: Bereket Yayınevi, 1971.
• İbn Haldun, Ebu Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. çev. Zakir Kadiri Urgan. 3 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, 1988.
• İnam, Abdulhalim. “Türk Ordusunda İmamlık Müessesi ve Çanakkale Muharebelerindeki Mânevî Rolü”. Maarif Mektepleri Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi 1/2 (2017), 1-14.
• İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı. Nadir Eserler Kütüphanesi. Erişim 17 Temmuz 2024. http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90991---0003.jpg
• İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı. Nadir Eserler Kütüphanesi. Erişim 17 Temmuz 2024. http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/91202---0086.jpg
• Johnson, Lorenzo D. Chaplains of The General Goverment With Objections to Their Employment Considered. New York: Sheldon - Blakemab Co., 1856.
• Kanunname-i Asâkir-i Mansure-i Muhammediye, Kanunname-i Asâkir-i Mansure-i Muhammediye. 1 (24 Ağustos 1253).
• Kara, İsmail. Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Mahmut Şevket. Osmanlı Teşkilatı ve Kıyafet-i Askeriyesi. İstanbul: Mekteb-i Harbiye Matbaası, 1325.
• Mehmed Esad. Mirat-ı Mekteb-i Harbiye. Şirketi Mürettebiye Matbaası, 1310.
• Muslu, Ramazan. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Norton, Herman A. Struggling For The United States Army Chaplaincy (1791 - 1865). Washington: Office of The Cheif of Chaplains Departmant of The Army, 1977.
• Özege, Mehmet Seyfettin. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1977.
• Pakalın, Mehmet Zeki. “Alay İmamı”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. 1. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993.
• Pakalın, Mehmet Zeki. “İmam-ı Hazret-i Ağa”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. 2. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993.
• Pakalın, Mehmet Zeki. “Ocak İmamı”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. 2. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993.
• Sözeri, Mustafa. “Dünya Ordularında Din Terbiyesi ve Teşkilatı”. İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Dergisi 2 (1964), 93-164.
• Turan, Osman. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi: Türk Dünya Nizamının Milli, İslami ve İnsani Esasları. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1994.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilatında Kapıkulu Ocakları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1943.
• Ülker, Mustafa Birol. “Osmanlıdan Cumhuriyete Askerî İmamlar”. Tarih ve Medeniyet Dergisi 6/61 (1999), 60-62.
• Yeniakit Web Sayfası, Akit. “Kore’de İlk Minare”. 28 Eylül 2024. https://www.yeniakit.com.tr/haber/korede-ilk- minare-557093.html
• Yıldız, Gültekin. Neferin Adı Yok. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2009.
• Yılmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: Sûfîler, Devlet ve Ulemâ. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfi, 2001.
• Yücer, Hür Mahmut. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Zengin, Salih Zeki. II. Abdülhamit Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2009.