OSMANLI KARA TAŞIMACILIĞINDA DEVE VE TÜRKMEN DEVECİLER

Yıl 2019, Cilt: 21 Sayı: 1, 303 - 322, 20.03.2019

Arif Sarı

https://doi.org/10.16953/deusosbil.527854

Cited By: 2

Öz

Osmanlı göçerleri,
yerleşikliğe bütünüyle uzak veya buna muhalif guruplar olarak tarif
edilemezler. Aksine onlar, başta ticaret olmak üzere pek çok alanda şehir ve
kasaba ahalisiyle karşılıklı ve daimî bir münasebet içerisindeydiler. Tacirlerin,
ülke sathında veya uluslararası ölçekte işleyen kervanlar için gerekli yük
hayvanlarını göçerlerden temin etmeleri, yerleşikler ile göçerler arasındaki
ticarî ilişkinin profesyonel kurallara göre işleyen safhasını oluşturuyordu.
Türkmen ve Yörük obaları sahip oldukları çok sayıdaki deve ve ihdas ettikleri
nakliye kurallarıyla Osmanlı ticarî transit taşımacılığında o derece hâkim
durumdaydılar ki; nakliye sektörü neredeyse onların tekellerinde bulunuyordu.

Osmanlı hükûmeti
açısından da göçebeler yalnızca zengin bir vergi kaynağı değildi. Onlar, sair
reaya gibi bulundukları bölgelere ve ihtisaslarına göre merkezî hükûmet
tarafından talep edilen mal ve hizmetleri üretiyorlardı. Bilhassa hükûmet adına
yapılan taşımacılık işlerinde ilk olarak konargöçerlere müracaat edilirdi. Orman,
maden ve tuzla hasılatı, büyük şehirlerin iaşesi için gerekli olan zahire ile
özellikle sefere çıkan ordunun ağırlıklarının onlardan temin edilen develer
olmaksızın taşınması nerdeyse imkânsızdı. Bu itibarla Osmanlı ordusu, lojistik
ve taşıma hizmetleri bakımından göçer devecilere bağlıydı. Resmi nakliye
işlerinin büyük oranda aşiretler vasıtasıyla yürütülmesi, Osmanlı merkezî
hükûmeti ile aşiretler arasındaki münasebetin önemli bir boyutunu
oluşturuyordu.

Bu makalenin ana konusunu konargöçerlerin taşımacılık sahasındaki
faaliyetleri oluşturmaktadır. Göçebelerin, Osmanlı ticarî ve resmi
taşımacılığındaki yerlerini tayin etmeyi amaçlayan bu çalışmada aynı zamanda
yerleşikler ve Osmanlı hükûmetiyle aşiretler arasındaki ilişkinin şekillenmesinde
kara taşımacılığının etkisi değerlendirilmeye gayret edilmektedir. Bu
karşılıklı münasebet, Türkmen devecilerin tüccar sınıfı ve devlet namına
yaptıkları kira karşılığı nakliye hizmetlerindeki benzerlik ve farklılıklar
üzerinden izah edilmeye çalışılmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Taşımacılık, Kervan, Göçebeler, Deveciler, Osmanlı Nakliye Sistemi

CAMEL AND TURKMAN CAMEL DRIVERS IN OTTOMAN LAND TRANSPORTATION

Öz

Ottoman nomads cannot be described as group of
people who were totally stranger to sedentary life style or those against it.
On the contrary, they were in mutual and constant relationship with the
residents of towns and cities, particularly in trading activities. Tradesmen
used to obtain pack animals from the nomads for the caravans operating both
within the empire and in international trade and this formed the professionally
operating part of the relationship between the settled people and nomads. As
Turkman and Yoruk groups had a great number of camels and they created some
transport rules, they dominated the trading transmit transport to such a level
that transportation sector was almost totally in their control.

For the Ottoman government, these nomads were
not only a rich source of tax. Like other subjects of the empire, they also
produced the goods and services demanded by the central government depending on
their location and expertise. Especially in the transportation operations
carried out by the demand of the state, these nomads were the first to be
appealed by the rulers. Without these Turkman camel drivers, it was almost
impossible to carry forest, mineral and salt products, the cereals necessary
for the consumption of city residents, and particularly the military cargo of
the army on expedition. In this respect, Ottoman Army was dependent on the
nomadic cameleers in terms of logistics and transportation services. A great
part of the state transport was conducted by these tribes and this formed the
important part of the relationship between Ottoman Government and tribes.

The main subject of this article is the
activities of the nomads in the field of transportation. In this study, which
aims to determine the role of Turkman nomads in Ottoman trading and formal
transport, the effects of land transport on the shaping of the relationship
between settled people, nomads and Ottoman government were tried to be
evaluated. This mutual relationship was tried to be explained on the basis of
similarities and differences in transport services conducted by the nomads for
tradesmen and the government in return for money.

Anahtar Kelimeler

Transport, Caravan, Nomads, Camel Drivers, Ottoman Transportation System

Kaynakça

• Yayınlanmamış Arşiv Vesikaları
• Adana ŞS., (Şer’iyye Sicilleri), nr. 6, 17, 30, 65, 129.
• Ankara ŞS., (Şer’iyye Sicilleri), nr. 13.
• BOA, MD., (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Mühimme Defteri), nr. 9, 21, 29, 36, 59, 66, 86.
• BOA, MAD., (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Maliyeden Müdevver Defterler), nr. 679, 6022.
• Yayınlanmış Eserler
• Altınay, A. (1989). Anadolu'da Türk aşiretleri (966-1200). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Akyıldız, A. (2001). Kadınefendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt XXIV, ss. 94-96). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• As, E. (2013). Cumhuriyet dönemi ulaşım politikaları (1923-1960). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1943). XV ve XVI’ıncı asırlarda Osmanlı imparatorluğunda ziraî ekonominin hukukî ve malî esasları, I, kanunlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Bozkurt, N., & Yüksel, A. (2002). Kervan. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 25, ss. 298-299). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Broquiére, B. d. (2000). Bertrandon de la Broquiére’nin denizaşırı seyahati. C. Schefer (Haz.). İ. Arda, (Çev.) İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Bulliet, R. W. (1975). The camel and the wheel. New York: Columbia University Press.
• Busbecq, O. G. (2011). Türk mektupları, Kanuni döneminde Avrupalı bir elçinin gözlemleri (1555-1560). D. Türkömer, (Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Cahen, C. (2012). Osmanlılardan önce Anadolu. E. Üyepazarcı, (Çev.) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Çakar, E. (2006). 17. Yüzyılda Haleb eyaleti ve Türkmenleri. Elazığ: Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Demir, A. (2012). XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Anadolu'da Bozdoğan Yörükleri. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Dernschwam, H. (1992). İstanbul ve Anadolu’ya seyahat günlüğü. Y. Önen, (Çev.) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Efe, A. (2002). XIX. yüzyılda Eskişehir'e demiryolunun gelişi. Anadolu'da Tarihi Yollar ve Şehirler Semineri (21 Mayıs 2001) Bildiriler. İstanbul: Globus Dünya Basımevi.
• Ekin, Ü. (2004). Osmanlı İmparatorluğu’nda nakliye hayvanlarının bakımı ve masrafları. Kebikeç, (17), 327-340.
• Ekin, Ü. (2017). Klasik dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda karayolu ulaşımı ve nakliyatı etkileyen faktörler (1500–1800). Belleten, LXXXI (291), 387-418.
• Emecen, F. (2013). XVI. yüzyılda Manisa kazâsı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eröz, M. (1991). Yörükler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Ertaş, M. (2007a). İstanbul-Şam hac güzergâhındaki menzil külliyelerinin bakım ve onarımı (1729-1732). Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi. (S.15), 1-24.
• Ertaş, M. (2007b). Sultanın ordusu (Mora fethi örneği 1714-1716). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Ertaş, M. (2011). Savaşlarda şekillenen yollar; Osmanlı Devleti'nde yol sistemi. CIEPO 6. Ara Dönem Sempozyumu, 1, s. 625-652. İzmir.
• Faroqhi, S. (1982, November). Camels, wagons, and the Ottoman state in the sixteenth and seventeenth centuries. International Journal of Middle East Studies, 14(4), 523-539.
• Faroqhi, S. (1995). Hacılar ve sultanlar (1517-1638). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Faroqhi, S. (2000). Osmanlı'da kentler ve kentliler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Faroqhi, S. (2004). Krizler ve değişim 1590-1699. Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi. (Cilt II). H. İnalcık, & D. Quartert (Haz) içinde, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Güçer, L. (1964). XVI.-XVII. asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda hububat meselesi ve hububattan Alınan Vergiler. İstanbul.
• Gülten, S. (2016). Atayurttan anayurda Yörükler. Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları.
• Gündüz, T. (2005). XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Danişmendli Türkmenleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Gündüz, T. (2007). Anadolu’da Türkmen aşiretleri Bozulus Türkmenleri 1540–1640. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Güngör, K. (1941). Cenubi Anadolu Yörüklerinin etno-Antropolojik tedkiki. Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• İnalcık, H. (1986). Harir (The Ottoman Empire). The Encyclopedia of Islam. içinde (Cilt III, ss. 211-218). London: Brill.
• İnalcık, H. (1998). Essays in Ottoman history. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• İnalcık, H. (2000). Osmanlı İmparatorluğu'nın ekonomik ve sosyal tarihi 1300-1600 (Cilt 1). H. Berktay, (Çev.) İstanbul: Eren Yayıncılık.
• İşbilir, Ö. (2003). Mekkâre. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. içinde (Cilt 28, ss. 554-555). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• İşbilir, Ö. (2007). Savaş ve bölgesel ekonomi: İran savaşlarında Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu. OTAM Dergisi (21), 19-40.
• İşbilir, Ö. (2013). Yük. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. içinde (Cilt 44, ss. 46-48). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Khazanov, A. M. (2015). Göçebe ve dış dünya. Ö. Suveren, (Çev.) İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Miroğlu, İ. (1995-1997). Osmanlı yol sistemine dâir. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi Prof.Dr. Münir Aktepe'ye Armağan (15), 241-252.
• Moltke, H. V. (1969). Moltke’nin Türkiye mektupları. H. Örs, (Çev.) İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Orhanlu, C. (1984). Kervan ve Kervan Yolları. Osmanlı'da şehircilik ve ulaşım üzerine araştırmalar. içinde (ss. 140-147). İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Orhonlu, C. (1984). Dicle ve Fırat nehirlerinde nakliyat. Osmanlı imparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar. içinde (ss. 116-139). İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Orhonlu, C. (1987). Osmanlı İmparatorluğu’nda aşiretlerin iskânı. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Ortaylı, İ. (1973). Devenin taşıma maliyeti eğrisi üzerine bir deneme. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 28(1), 181-190.
• Ögel, B. (1971). Türk mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar (Cilt II). Ankara: Selçuklu Tarihi ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları.
• Ögel, B. (2003). İslamiyetten önce Türk kültür tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Önkol, A., & Bozkurt, N. (1994). Deve. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 9, ss. 222-223). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özcan, A. (1996). Hac (Osmanlı Döneminde). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. içinde (Cilt 14, s. 400-408.). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Polonyalı Simeon. (2007). Polonyalı bir seyyahın gözünden 16. asır Türkiyesi. (H. D. Andreasyan, Çev.) İstanbul: Kesit Yayınları.
• Quartert, D. (2004). 19. yüzyıla genel bakış: ıslahatlar devri 1812-1914. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Cilt II) içinde. H. İnalcık, & D. Quartert (Haz.) İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Sahillioğlu, H. (1968). Bir tüccar kervanı. Belgelerle Türk Tarihi, 63-69.
• Sarı, A. (2018). XVI. yüzyılda Dulkadirli Türkmenleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Schweigger, S. (2014). Sultanlar kentine yolculuk (1578-1581). T. Noyan, (Çev.) İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Su, K. (1938). Balıkesir ve civarında Yürük ve Türkmenler. İstanbul: Balıkesir Halkevi Yayınları.
• Şahin, İ. (1982). 1638 Bağdat seferinde zahire nakline memur edilen Yeni-il ve Halep Türkmenleri. Tarih Dergisi (33), 227-236.
• Şahin, İ. (2006). Osmanlı döneminde konar-göçerler. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Tavernier, J.-B. (2006). Tavernier seyahatnamesi. S. Yerasimos (Haz.). T. Tunçdoğan (Çev.) İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Tebly, K. (1988). Dersaadet'te Avusturya sefirleri. S. Ünlü, (Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Thevenot, J. (2014). Thevenot seyahatnamesi. A. Berktay, (Çev.) İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Topçular Kâtibi. (2003). Topçular Kâtibi Abdülkâdir (Kadrî) Efendi Tarihi. Z. Yılmazer, (Haz.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.