XVI YÜZYILDA OSMANLI TAŞRA YÖNETİMİNDE MEHAYİF MÜFETTİŞLERİ

Yıl 2021, Cilt: 23 Sayı: 4, 1521 - 1541, 31.12.2021

Savaş Yılmaz

https://doi.org/10.16953/deusosbil.929247

Cited By: 2

Öz

Osmanlı yönetim sistemi, merkezî yönetim etrafında taşra idarî yapısının zamana ve ihtiyaçlara göre şekillenmesiyle meydana getirilmişti. Mutlak idarenin, meşruîyet kaynağını ise Divân-ı hümâyûn oluşturmuştu. Osmanoğulları mülkî yapılarını; eyalet, sancak, kaza ve karye/köy olarak güçlü, birbirleriyle bağlı ve bağımlı bir şekilde inşaa etmişlerdi. Zincirin halkaları gibi daimî bir bağ ile örülen yönetim sistemi üzerinde merkezî yönetimin varlığı, her zaman aktif ve dinamik olmuştu. Merkezî yönetimin, devletin en ucra köşesine kadar gücünü hissettirmesi; bu dinamik ve güçlü yönetim sisteminin birbiriyle ahenkli çalışmasında etkili olmuştu. İdarî mekanizmaya işlerlik kazandırılmasında ise; teftişin etkin ve etkili kullanılması ön plana çıkmaktaydı. Bunun için taşranın teftişi, değişik şekillerde yapılmıştı. Bunların başında tahrirler yer almaktaydı. XVI. yüzyılda halkın/tebaanın, Divân-ı hümâyûna şikâyet konularının başında ise tahrirlerin kanuna ve deftere uygun yapılmaması gelmekteydi. Bu nedenle taşranın teftişinde; halkın muhtelif konular hakkında ki şikâyetlerinin yanı sıra sabık/önceki idarecilerin de taşra yöneticileri hakkında ki değişik konulara dair arzları da değerlendirilmişti. Böylece merkezî yönetim, taşra idaresini çoklu denetim ve teftiş mekanizmasıyla kontrol edebilmiş. Böylece kurumların işleyişinde ve yöneticilerin suistimallerinde görülen sorunlar, teftiş ile giderilmeye çalışılmıştı. Bu çalışma; XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde, taşra idaresinin denetiminde mühimme defterlerine yansıyan şikâyet konularından oluştuğundan, konunun araştırılmasında mühimme defterleri asıl kaynak olarak belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

XVI. Yüzyıl, Divân-ı Hümâyûn, Taşra Yönetimi, Mehâyif Müfettişleri, Tebaa/Halk

THE INSPECTORS IN PROVINCIAL ORGANIZATION OF OTTOMAN EMPIRE IN SIXTEENTH CENTURY

Öz

The Ottoman administrative system was formed by the provincial administrative structure around the central administration in accordance with time and needs. Divan-ı Hümâyûn (the imperial council) was the legitimate source of absolute administration. The Ottomans have built the administrative structure as states, sanjaks, counties and villages: strongly bound and dependent to each other. Like the rings of a chain, there was an infinite bond between each administrative field, and this has led an active and dynamic style of administration. The central administration was able to reach the most distant parts of the empire with the help of this active and powerful administration system. The existence and progress of such a system was enabled by an auto-control mechanism that employed an effective and wide-range inspection network. The central administration has conducted inspections over the provincial administration in many ways. On top of the list were the cadastral registries. Tahrirs, or registries, were both a source of income and a vital data source for the Ottoman Empire. The main topic of complaints from the national subject to the Imperial Court (Divan-ı Hümâyûn) was that registries were not done according to law and regulations. The central administration have evaluated the complaints of the national subject along with many others including complaints of provincial administrators about their predecessors. Nevertheless, it is understood that the basis for inspection of provincial administration was complaints to the Imperial Court. Provincial administrations, thus, were kept under control by employing a multiple inspections and a wide-range-working mechanism. Thus, the problems seen in the functioning of the institutions and the misconduct of the administrators were tried to be eliminated by inspection. The subject of the current study is the topics of complaints recorded in Judicial Minute Books (Mühimme Defteri) that were presented to judges inspecting over provincial administrations in Ottoman Empire in sixteenth century.

Anahtar Kelimeler

Sixteenth Century, Imperial Court, Provincial Administration, Persecution Inspectors, National Subject

Kaynakça

• BOA, MD (A. DVNS. MHM. d), 23, 24, 26, 27, 32, 34, 69, 71, 72, 73, 74.
• 3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560) Özet Transkripsiyon, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 1993.
• 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1572) Özet Transkripsiyon, C. I, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 1996.
• Ahmet Lütfi (1979). Osmanlı Adalet Düzeni, (Sadeleştiren: Erdinç Beylem), İstanbul: Fatih Yayınevi.
• Matrakçı Nasuh (2019). Rüstem Paşa Tarihi Olarak Bilinen Târîh-i Âl-i Osmân (Osmanlı Tarihi 699-968/1299-1561), Hazırlayan: Göker İnan, Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Mustafa Nuri Paşa (1992). Netayic ül Vukuat Kurumlarıyla Ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, C. I-II, (sadeleştiren: Neşet Çağatay), III. Baskı, Ankara: TTK Yayınları.
• Akyılmaz, B. (1998). Osmanlı Yönetiminde Merkezden Yönetimin Taşra İdaresi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, IV, 127-156.
• Barkan, Ö. L. (2001). XV ve XVI ıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları Kanunlar, Hazırlayan: Hüseyin Özdeğer, C. I, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (2000). Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Tetkikler-Makaleler, C. II, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Barkey, K. (2011). Eşkıyalar ve Devlet (Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi), Çeviren: Zeynep Altok, II. Baskı, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Cezar, M. (1965). Osmanlı Tarihinde Levendler, İstanbul: İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları.
• Çakmak, B. (2019). Taşra İdaresinde Osmanlı Merkeziyetçiliği Gediz’de Kaza İdaresi ve Sorunları, Ankara: Hitabevi Yayınları.
• Ekinci, E. B. (2017). Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk, V. Baskı, İstanbul: Arı Sanat Yayınları.
• Emecen, F. M. (2002). Osmanlı Devleti’nin Kuruluşundan Fetret Dönemine, Türkler Ansiklopedisi, C. IX, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 24-55.
• Emecen, F. M. (2009). Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Emecen, F. M. (2018). Osmanlı Klasik Çağında Devlet ve Toplum, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Gökbilgin, M. T. (1977). Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı Ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (2003). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, V. Baskı, Ankara: TTK Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (2002). Klasik Dönemde Osmanlı Devlet Teşkilatı, Türkler Ansiklopedisi, C. IX, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1462-1548.
• Hassan, Ümit (1998). İbn Haldun’un Metodu Ve Siyaset Teorisi, II. Baskı, İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Hütteroth, W. D. (2002). Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihi Coğrafyası, Türkler Ansiklopedisi, C. IX, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 80-94.
• İnalcık, H. (1965). Adâletnameler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, II, (3-4), 49-142.
• İnalcık, H. (1966). Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, Reşit Rahmet Arat için, Ankara, 268-269 (b.2033).
• İnalcık, H. (2005). Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet, II. Baskı, İstanbul: Eren Yayınları.
• İnalcık, H. (2010). Osmanlılar Fütuhat, İmparatorluk, Avrupa ile İlişkiler, III. Baskı, İstanbul: Timaş Yayınları.
• İnalcık, H. (2015). Adâlet Kitabı, II. Baskı, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• İpşirli, M. (2002). Osmanlı Esas Yapısının Bozulması Ve Islahı Çalışmaları Üzerine Bazı Gözlemler, Türkler Ansiklopedisi, C. IX, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1462-1548.
• Imber, C. (2006). Osmanlı İmparatorluğu (1300-1650), (çev. Şiar Yalçın), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Karamursal, Z. (1989). Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler, II. Baskı, Ankara: TTK Yayınları.
• Köprülü, F. (2004). Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, II. Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kritovulos. (2020). Kritovulos Tarihi (1451-1467), IV. Baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Lybyer, A. H. (2011). Kanuni Sultan Süleyman Döneminde Osmanlı İmparatorluğunun Yönetimi, (çev. Seçkin Cılızoğlu), İstanbul: Sarmal Yayınları.
• Mumcu, A. (2007a). Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl, III. Baskı, İstanbul: Phonenix Yayınları.
• Mumcu, A. (2007b). Osmanlı Hukukunda Zulüm Kavramı, Ankara: Phonenix Yayınları.
• Özçelik, İ. (2016). Devlet-i Aliyye’nin Taşra Yönetimi Sancak Kanunnâmelerinden Örnekler (Rodos, Prizrin, İskenderiye, Çemişgezek, Antep, Kütahya ve Tarsus Kanunnâmeleri), Ankara: Gazi Kitabevi.
• Ortaylı, İ. (2016). Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, II. Baskı, İstanbul: Kronik Yayınları.
• Pıtcher, D. E. (2019). Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası, Çev.: Bahar Tırnakçı, V. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Taneri, A. (2019a). Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Vezîriâzamlık (1299-1453), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Taneri, A. (2019b). Osmanlı Kara ve Deniz Kuvvetleri (Kuruluş Devri), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Turan, O. (2003). Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, XX. Baskı, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Ünal, M. A. (2012). Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Ünal, M. A. (2012). Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, İstanbul: Paradigma Yayıncılık. Ünal, M. A. (2011).
• Paradigma Osmanlı Tarihi ve Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı, III. Baskı, Ankara: TTK Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2011b). Osmanlı Tarihi, C. I., Ankara, TTK Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2011c). Osmanlı Tarihi, C. III/II, VII. Baskı, Ankara, TTK Yayınları.
• Yazıcı, M. (2019). Şam Vilâyeti Mehâyif Teftişi (H. 956/M. 1549), Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 26, 447-472. Yılmaz, S. (2017). III. Murat Döneminde Divân-ı Hümâyûn Gündeminde Osmanlı Köyü ve Köylüsü, (Yayınlamamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Yılmaz, S. (2018) III. Murat Döneminde Anadolu Ve Rumeli Eyaletlerindeki Kadı Ve Naiplerin Değerlendirilmesi, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, V, (18), 420-441.
• Yılmaz, S. (2019). XVI. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Eşkıyalık Bağlamında Bürokratik Kaos, Ahi Evran Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi (AEÜ. İİBFD), 3 (2), 108-128.
• Yılmaz, S. (2021). Osmanlı Devleti’nde Bürokrasi Ve Tebaa (Kuruluştan XVI. Yüzyıla Kadar), Ankara, Sonçağ Akademi Yayınları.