II. ABDÜLHAMİD HİZMETİNDE MISIRLI BİR YAHUDİ: YA‘KÛB SANNÛ‘, İSTANBUL SEYAHATİ VE AVRUPA’DA SULTAN PROPAGANDASI (1891-1908)

Yıl 2024, Cilt: 26 Sayı: 2, 699 - 725, 15.06.2024

İsmail Asoğlu

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1397698

Öz

Bu çalışma, Mısır’daki muhalif hareketin öncülerinden Ya‘kûb Sannû‘nun (1839-1912) Avrupa’da yürüttüğü II. Abdülhamid sözcülüğüne odaklanıyor. Amaç Yahudi bir aktivistin Sultan ile bağını, bürokrasideki hizipleşmeler, Osmanlı hariciye politikaları ve diplomatik süreçler üzerinden anlamaya çalışmaktır. Sannû‘nun Padişah ile görüşmeye başladığı 1891’den II. Meşrutiyet’in ilanına (1908) kadar geçen süre, çalışmanın sınırlılığında belirleyici olmuştur. Ya‘kûb Sannû‘ Mısır’ın İtalyan kökenli Yahudi bir ailesine mensuptur. 1878’de Hidiv İsmail’e yönelttiği eleştiriler, Mısır’dan kovulup Paris’e yerleşmesi ile sonuçlanır. Avrupalı aydın ve siyasiler ile kurduğu temaslar sayesinde Osmanlı Padişah’ı nazarında itibar görür ve uzun yıllar Hazine-i Hassa’dan ödeme alır. Huzura çıktığı 1891 Haziran’ından itibaren Avrupa kamuoyunda Padişah’ın hasarlı imajını düzeltmeye çalışır. Yazı ve söylemleri her ne kadar “Sultan methiyesi” üzerine kurgulanmış olsa da esasında Mısır’ı işgal eden İngilizlere karşı pan-İslamizm siyasetini kullanışlı görmektedir. Kuzey Afrika Müslümanlarına Fransa’yı yüceltir, Sultan huzurunda ise Osmanlı kimliğine bürünür. İngilizlere karşı Osmanlı-Fransız yakınlaşması için çabalasa da bu politikası başarıya ulaşmaz. İttihat ve Terakki yönetimine yanaşmaya çalışır ancak itibar göremeyince aktif siyasetten çekilir. Sannû‘üzerine literatürün pek çoğu onun edebi birikimine eğilirken, politik tutumları üzerine çalışmalar sayıca daha azdır. Sultan ile görüşmeleri tamamıyla Sannû‘nun Fransa dönüşü demeçlerine dayandırılırken, İstanbul nazarındaki yerine ilişkin pek anlatı sunulmaz. Oysa Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivlerindeki Paris Sefareti yazışmaları, gezi ve seyahatlerinin betimlendiği gazete ve kitapçıklar onun İstanbul ile olan rabıtasını detaylandırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, II. Abdülhamid, Mısır, Ya‘kûb Sannû‘

Etik Beyan

Bu çalışma etik kurul onayı gerektiren bir çalışma değildir.

AN EGYPTIAN JEW AT ABDULHAMID II’ SERVICE: YA‘KÛB SANNÛ‘, HIS ISTANBUL TOUR AND SULTAN PROPAGANDA IN EUROPE (1891-1908)

Öz

This study focuses on Ya‘kûb Sannû‘ (1839-1912), one of the pioneers of the opposition in Egypt, who acted as Abdulhamid II’s Spokesman in Europe. The study aims to understand the bond of a Jewish activist with the Sultan through schisms in the bureaucracy, Ottoman foreign policies, and diplomatic processes. The study is limited with a time span form 1891, when Sannû‘ started meeting the Sultan to 1908, the declaration of the Constitutional Monarchy. Ya‘kûb Sannû‘ belonged to an Egyptian Jewish family of Italian origin. His criticisms for Khedive Ismail in 1878 resulted in his being expelled from Egypt and settling in Paris. Thanks to his contacts with European intellectuals and politicians, he was respected by the Ottoman sultan and received payments from the Treasury for many years. He had tried to repair the damaged image of the sultan in Europe since June 1891, when he first appeared in the court. Although his writings and discourses praise the Sultan, he actually used Pan-Islamism politics against the British who occupied Egypt. He spoke to the Sultan as if he had been a real Ottoman. Although he strived for Ottoman-French rapprochement against the British, he did not succeed. He sought to approach the CUP, but could not gain respect, so he withdrew from active politics. Most of the literature on Sannû focuses on his literary knowledge, studies on his political attitudes are fewer. His meetings with the Sultan are based entirely on Sannû‘s statements after his return from France. Not much is presented about his place in the eyes of Istanbul. However, Paris Embassy correspondences in the Presidential Ottoman Archives, newspapers and booklets describing his trips and travels detail his connection with Istanbul.

Anahtar Kelimeler

Ottomans, Abdulhamid II, Egypt

Kaynakça

• Abd-Allah, U. F. (1893). A Muslim in Victorian America: The Life of Alexander Russel Webb. New York: Oxford University Press.
• Allen, R. (2007). Spies, Scandals, and Sultans: Istanbul in the Twilight of the Ottoman Empire. New York: Rowman & Littlefield Publishers.
• Amin, D. (2010). Yaʿqūb Sannū‘. Essays in Arabic Literary Biography 1850-1950. Ed. Roger Allen, (ss. 284-292).Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Armaoğlu, F. (2010). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, 6. Baskı, İstanbul: Alkım Yayınları.
• Ayvazoğlu, B. (2012). Mehmet Akif’in Prens Dostları. Mehmet Akif Ersoy. (ss. 23-34). İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi Kültür Yayınları.
• Badawi, M. M. (1985). The Father of the modern egyptian theatre: Ya’qub Sannu. Journal of Arabic Literature. 16 (1), 132-145.
• Bayly, C. A. (2021). Modern Dünyanın Doğuşu Küresel Bağlantılar ve Karşılaştırmalar 1780-1914. Çev. M. Nevâ Şellâki. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Beinin, J. (1998). The Dispersion of Egyptian Jewry: Culture, Politics, and the Formation of a Modern Diaspora. Colifornia: University of California Press.
• Borrows, J. H. (1893). The World’s Parliament of Relifions Vol. 2. Chicago: The Parliament Publishing Company.
• Caine, B. (2019). Biyografi ve Tarih. Çev. Müge Sözen. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Cachia, P. (2002). Arabic Literature An Overview. New York: Routledge Curzon/Taylor&Francis Group.
• Cole, J. R. I. (1993). Colonialism and Revolution in the Middle East: Social and Cultural Origins of Egypt's Urabi Movement, Princeton University Press.
• Cole, J. R. I. (2000). New Perspectives on Sayyid Jamal al-Din al-Afghani in Egypt. Iran and Beyond: Essays in Middle Eastern History in Honor of Nikki R. Keddie. (ss. 13-34). Ed. Rudolph P. Matthee, Beth Baron, Nikki R. Keddie, Costa Mesa: Mazda Publisher.
• Cuno, M. K. (2015). Modernizing Marriage, Family, Ideology, and Law in Nineteenth - and Early Twentieth-Century Egypt. Syracuse: Syracuse University Press.
• Çetin, A. (2022). Kıbrıslı Kâmil Paşa, 25, 391-393, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• Deringil, S. (2002). İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909). İstanbul: Doğan Kitap.
• Ekinci, İ. (2019). WEBB, Muhammed Alexander Russell, Ek.2. 659-661, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi.
• Emil, B. (1982). Jön Türklere Dair Vesikalar I, Edebiyatçı Jön Türklerin Mektupları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Er, R. (1990). Modern Mısır Tiyatrosu I. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 33 (1-2), 123-140.
• Ettmueller, E. U. (2013). James Sanua’s Ideological Contribution to Pan- Islamism. A History of Jewish-Muslim Relations: From the Origins to the Present Day. Ed. Abdelwahab Meddeb, and Benjamin Stora. (ss. 934-939). Princeton University Press.
• Fahmy, Z. (2008). Francophone Egyptian Nationalists, Anti-British Discourse, and European Public Opinion, 1885- 1910: The Case of Mustafa Kamil and Ya‘qub Sannu‘. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 28 (1), 170-183.
• Gasper, M. E. (2009). The Power of Representation Publics, Peasants, and Islam in Egypt. California: Stanford University Press.
• Gendzier, I. L. (1961). James Sanua and Egyptian Nationalism. Middle East Journal, 15 (1), 16-28.
• Georgeon, F. (2016). Sultan Abdülhamid, Çev. Ali Berktay, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gökgöz, T. (2021). Modern Mısır tiyatrosunda Ya‘kûb Sannû‘ (Ebû Nazzâra) ve tiyatrocu kişiliği. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 23, 405-420.
• Gökpınar, Bahar. (2013). Bir Yaratma Biçimi Olarak Biyografi: Bulgudan Kurguya, Mektupları Işığında Ayşe Leman Karaosmanoğlu. Otur Baştan Yaz Beni Oto/biyografiye Taze Bakışlar. Haz. Abdülhamid Kırmızı, (ss. 59-88). İstanbul: Küre Yayınları.
• Hanioğlu, M. Ş. (1991). The Young Turks and the Arabs Before the Revolution of 1908. The Origins of Arab Nationalism. (ss. 31-49). Ed. Rashid Khalidi, Lisa Anderson, vd. New York: Colombia University Press.
• Hatina, Meir. (2010). ‘Ulama’, Politics, and the Publich Sphere An Egyptian Perspective. Salt Lake City: The University of Utah Press.
• Hızlı, K. (2021). Çorluluzâde Salih Münir Bey’in matbuat-ı ecnebiye müdürlüğü (1890-1891). Bellek Uluslararası Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi. 3 (1), 46-56.
• Hızlı, K. (2022). Sultanın Sefiri Salih Münir Paşa II. Abdülhamid, Jön Türkler, Diplomasi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Hussain, A. (2010). Interfaith History in North America, 2, 264-265. Encyclopedia of Muslim-American History. Ed. Edward E. Curtis, ABD: Facts on File, Inc.
• Johnson, K. P. (1995). Initiates of Theosophical Masters. Albany: State University of New York Press.
• Johnson, K. P. (1994). Masters Revealed, The: Madame Blavatsky and the Myth of the Great White Lodge. The United States: State University of New York Press.
• Kara, İ. (2018). Din ile Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri. 6. Baskı. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Kedourie, E. (2008). Afghani and ‛Abduh An Essay on Religious Unbelief and Political Activism in Modern Islam. Landon: Routledge Frank Cass & Co. Ltd.
• Kudsı-Zadeh, A. A. (1972). Afghani And Freemasonry in Egypt. Journal of the American Oriental Society. 92 (1), 25-35.
• Kuneralp, S. (2011). Mısır Osmanlı İmparatorluğu İlişkileri: 1841-1914. Nil Kıyısından Boğaziçi’ne Kavalalı Mehmed Ali Paşa Hanedanı’nın İstanbulda’ki İzleri. (ss. 14-26). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Kurşun, Z. II. (1999). Abdülhamid döneminde batı basınında imaj düzeltme çabaları matbuat-ı ecnebiye müdüriyetinin kurulması ve faaliyetleri. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 1, 101-114.
• Kutluoğlu, M. Hanefi. (2022). Kavalalı Mehmed Ali Paşa, 62-65, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi.
• Lamaitre, A. (1892). Abou Naddara à Stamboul, Paris: Administrative et Commerciale de Lefebvre.
• Landau, J. M. (1952). Abu Naddara, an egyptian jewish nationalist. The Journal of Jewish Studies, 3 (1), 30-44.
• Landau, J. M. (2015). Middle Eastern Themes: Papers in History and Politics. New York and London: Routledge, Taylor & Francis Group.
• Landau, J. M. (1972). Sanū‛, Ya‘qub or James”, Encyclopaedıa Judaıca, 14, (ss. 849-850). Jaruselam: Keter.
• Landau, J. M. (2016). Studies in the Arab Theater and Cinema. New York: Routledge Taylor & Francis Group.
• Lefebvre. G. (1890). Abou Naddara et son voyage en Espagne, Portugal, Maroc, Algérie, Tunisie. Paris: Lefebvre.
• Levy, L. (2013). Partitioned pasts: Arab Jewish intellectuals and the case of Esther Azharī Moyal (1873–1948). The Making of the Arab Intellectual: Empire, Public Sphere and the Colonial Coordinates of Selfhood. Ed. Dyala Hamzah, (ss. 128-163), New York anda London: Routledge, Taylor & Francis Group.
• Mestyan, A. (2014). Arabic theater in early khedivıal culture,1868–72: James Sanua revisited. International Journal of Middle East Studies, 46 (1), 117-137.
• McHugo, J. (2013). A Concise History of the Arabs. New York: The New Press.
• Moosa, M. (1974). Yaʿqūb Sannū‘ and the rise of arab drama in Egypt. International Journal of Middle East Studies, 5 (4), 401- 433.
• Poli, D. B. (2022). Italians, freemasons and the dawn of egyptian nationalism. The Journal of North African Studies, 27 (4), 786-813.
• Ramıç, Yusuf. (2006). Müveyhlihi Ailesi, 32, 231-232, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• Reid, D. M. (1998). The Urabi revolution and the British conquest, 1879-1882. The Cambridge History of Egypt, Vol. 2, Ed. M. W. Daly. (ss. 217-238). Great Britain: Cambridge University Press.
• Sedgwick, M. (2004). Against the Modern World: Traditionalism and the Secret Intellectual History of the Twentieth Century. New York: Oxford University Press.
• Selma, O. A. B. (2018). Yaʿqûb Ṣannûʿ, du théâtre au journalisme: L’écriture théâtrale dans Abû Naẓẓâra. (Thèse doctorale). Soutenue á la Sorbonne, Paris.
• Snir, R. (2017). Modern Arabic Literatıre A Theorretical Framework. Edinburg: Edinburg University Press.
• Servet-i Fünûn, 12 Eylül 1307.
• Starkey, P. (1998). Modern Egyptian Culture in the Arab World. The Cambridge History of Egypt, Vol. 2. Ed. M. W. Daly. (ss. 394-426). Great Britain: Cambridge University Press.
• Süreyya, M. (1996). Sicill-i Osmanî. 5. Haz. Nuri Akbayar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tapper, A. J. H. (2016). Judaisms: A Twenty-First-Century Introduction to Jews and Jewish Identities. California: University of California Press.
• Tercüman-ı Hakikat, 14 Zilkade 1308.
• The Carrol Herald, 1885, 17 (26).
• Toledanos, E. R. (1998). Social and Economic Change in the “Long Nineteenth Century”. The Cambridge History of Egypt, Vol. 2, Ed. M. W. Daly. (ss. 252-284). Great Britain: Cambridge University Press.
• Zürcher, E. J. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. 4. Basım. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Hariciye Nezareti- Siyasi (HR.SYS): 60/31, 749/2-28, 749/2-16.
• Hariciye Nezareti- Tercüme Odası (HR.TO): 68/73.
• Hariciye Nezareti- Londra Sefareti (HR.SFR.3): 513/22.
• Hariciye Nezareti- Paris Sefareti (HR.SFR.4): 481/15, 481/17, 481/19, 481/23, 481/46, 481/47, 481/48.
• Dahiliye- Şifre Kalemi (DH.ŞFR): 125/1, 125/2.
• İrade- Taltifat (İ.TAL): 167/58.
• Maarif Nezareti- Mektubi Kalemi (MF.MKT): 388/70.
• Topkapı Sarayı- Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e): 242/19.
• Yıldız- Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ): 42/62.
• Yıldız- Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK): 9/34.
• Yıldız- Esas Evrak (Y.EE): 104/5, 125/30.
• Yıldız- Elçilik, Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA): 11/18-4, 11/96.
• Yıldız – Hususi Maruzat (Y.A.HUS): 240/14, 271/40-6, 282/108-6, 327/75.
• Yıldız- Kâmil Paşa Evrakı (Y. EE.KP): 41/4115-1.
• Yıldız – Mabeyn Müşiriyeti (Y.PRK.MM): 1/72.
• Yıldız- Serkurenalık Evrakı (Y.PRK.SRN): 3/12.
• Yıldız- Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM): 24/4, 21/48, 21/49, 21/28, 23/21, 23/50.
• Yıldız- Teşrifat-ı Umumiye Dairesi (Y.PRK.TŞF): 6/32.
• Yıldız- Zabtiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ZB): 29/61-1.