ATATÜRK’ÜN YAKIN ÇEVRESİNE VERDİĞİ SOYADLARININ SEÇİLMİŞ ÖRNEKLER ÜZERİNDEN ETİMOLOJİK ANALİZİ

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 1, 377 - 405

Sümeyra Alan , Mehmed Gökhan Polatoğlu

https://doi.org/10.16953/deusosbil.1615345

Öz

1934’te kabul edilen Soyadı Kanunu, Cumhuriyet Türkiye’sinin kimlik dokusuna atılan kültürel bir mühürdür. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin modernleşme ve millî kimlik oluşturma sürecinin en önemli adımlarından biri olan bu kanun, toplumun her bireyine bir soyadı kazandırarak, kişisel kimliği ulusal bağlamda güçlendirmeyi hedefler. Mustafa Kemal Atatürk’ün bu yasa doğrultusunda yakın çevresine verdiği soyadları Türk Milleti’nin köklerine ve kültürel mirasına işaret eden güçlü semboller olarak belirir. Her bir isim, Türkiye’nin geçmişine olan bağlılığıyla birlikte Cumhuriyet’in modern yapısını ve değerlerini yansıtır. Bu çalışmada, Atatürk’ün seçtiği soyadlarının etimolojik derinlikleri ve tarihsel arka planları incelenmiş; her bir soyadının, o şahsiyetlerin kimlikleriyle uyumu ve Türk Milleti’nin toplumsal hafızasındaki yeri araştırılmıştır. Soyadı Kanunu ile seçilen soyadları, yalnızca bir kimlik göstergesi değil, aynı zamanda Türkiye’nin yeni kimliğini şekillendirmede kullanılan önemli bir araç olarak kabul edilir. Özellikle seçilen adlar, Türk tarihini canlandıran, geçmişin izlerini geleceğe taşıyan anlamlarla yüklüdür. Atatürk’ün bu tercihleri, sadece bireysel kimlikleri değil, aynı zamanda milletin kolektif hafızasını da pekiştirme amacı taşır ve toplumda ortak bir aidiyet duygusu oluşturur. Bu isimlendirme tercihleri, yalnızca kişisel anılar değil, ortak bir geleceğe işlenen kültürel nişaneler olarak değerlendirilmektedir. Böylece, Atatürk’ün soyadı politikaları, Türk dünyasıyla kültürel bağları pekiştirmek ve Türkiye Cumhuriyeti’ne tarihî mirasla güçlendirilmiş bir kimlik kazandırmak için atılan bir adım olarak öne çıkar.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Atatürk, Cumhuriyet, Etimoloji, Soyadı

ETYMOLOGICAL ANALYSIS OF THE SURNAMES GIVEN BY ATATURK TO HIS CLOSE CIRCLE ON SELECTED EXAMPLES

Öz

The Surname Law enacted in 1934 is a cultural seal on the identity fabric of Republican Turkey. This law, which is one of the most important steps in the modernisation and national identity formation process of the newly established Republic of Turkey, aims to strengthen personal identity in a national context by giving each individual of the society a surname. The surnames given by Mustafa Kemal Atatürk to his close circle in line with this law appear as powerful symbols pointing to the roots and cultural heritage of the Turkish nation. Each name reflects the modern structure and values of the Republic along with its attachment to Turkey’s past. In this study, the etymological depths and historical backgrounds of the surnames chosen by Atatürk are examined; the compatibility of each surname with the identities of these personalities and their place in the social memory of the Turkish nation are investigated. The surnames chosen with the Surname Law are considered not only as a sign of identity, but also as an important tool used in shaping Turkey’s new identity. Especially the names chosen are loaded with meanings that revitalise Turkish history and carry the traces of the past to the future. Atatürk’s choices aim to reinforce not only individual identities but also the collective memory of the nation and create a common sense of belonging in society. These naming preferences are considered not only as personal memories but also as cultural tokens inscribed in a common future. Thus, Atatürk’s surname policies stand out as a step taken to reinforce cultural ties with the Turkic world and to give the Republic of Turkey an identity strengthened by historical heritage.

Anahtar Kelimeler

Republic, Etymology, Surname

Kaynakça

• Atatürk’ün tamim, telgraf ve beyannameleri (1991). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Cumhuriyet arşivi (BCA), 30.0.0.0/124.886.7.
• TBMM albümü-1920-2010 (2010). C. 4, Ankara: TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları.
• Akar, B. & Bingöl, Y. (2023). Köy-kent ayrımında ulusal mekânı sahnelemek: devlet tiyatrosu’nda ulus inşası ve mekân. Journal of Modern Turkish History, 18 (38), 887-924.
• Akçiçek, E. (2006). Sevgili Atatürk ve Mustafa Kemal olmak. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Akdemir, İ. O. & Khakikhoei, J. (2024). Sıfır toplamlı oyun: iran’ın aras vadisi jeopolitikaları. Van İnsani ve Sosyal Bilimler Dergisi, 8, 48-72.
• Aldemir, E. (2007). Kültür (milli eğitim) bakanlarından Saffet Arıkan’ın çalışmaları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul.
• Altay, F. (1970). On yıl savaş ve sonrası (1912-1922). İstanbul: İnsel Yayınları.
• Aras (1953). Türk ansiklopedisi. C. 3, Ankara, 261-262.
• Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig II. (tercüme). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. (→KB)
• Atabay, M. (2005). Soyadı Kanunu ve bu konuda yapılan tartışmalar. Tarih Dergisi, 42, 231-247.
• Ayda, A. (1976). ‘Türk’ kelimesinin menşei hakkında bir nazariye. Belleten, 40 (158), 239-248.
• Aydemir, Ş. S. (1976). İkinci adam. C. 1, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aydın, E. (2013). Uygur kağanlığı yazıtları ile Yenisey yazıtlarında Türk adının kullanımı üzerine. Belleten, 77 (278), 81-88.
• Bars, M. E. (2017). Türk destanlarında mağara kültü üzerine bir değerlendirme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (52), 75-82.
• Baş, M. (2013). Dinlerde ve geleneksel Türk inanışlarında dağ kültü. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13 (1), 165-179.
• Bayat, F. (2002). Oğuz Kağan destanı üzerine yeni düşünceler. Türkler, ed. Hasan Celâl Güzel, C. 3, İstanbul: Yeni Türkiye Yayınları, 520-526.
• Bilgi Sözlüğü (2024). Aras. https://bilgisozlugu.com/detay/aras-isminin-anlami-nedir-2148.html, (Erişim Tarihi: 24.01.2025).
• Bozok, S. & Bozok, C. S. (2019). Atatürk’ün hep yanında: baba oğul Bozoklardan anılar. İstanbul: Atatürk Vakfı Yayınları.
• Büyükboyacı, Ş. (2018). Süleyman Demirel dönemi (1965-1971) eğitim politikaları ve uygulamalarının Türk basınındaki yansımaları. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of prethirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Cumhurbaşkanlığı tarihi 1923-2005 (2005). Ankara: Ajans Türk.
• Çetin, A. (2002). Fahri Sabit Korutürk. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 26, 214-215.
• Çobanoğlu, Ö. (2013). Türk mitolojisinin Orta Asya kökenleri, Türk edebiyatının mitolojik kaynakları. Anadolu Üniversitesi, 32-58.
• Çoker, F. (1995). Türk parlamento tarihi, Millî Mücadele ve T.B.M.M. I. dönem, 1919-1923. C. 3, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları.
• Durmuş, İ. (2017). Türk adının ortaya çıkışı, anlamı ve yayılışı. Gazi Akademik Bakış. 10 (20), 37-47.
• Efe, H. & Kızıl, M. (2018). Osmanlı’nın kuzey ve doğu politikası ve Rusya’nın “sıcak denizlere inme politikası” kapsamında şekillenen doğu sınırları. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9 (17), 297-334.
• Ekici, M. (2016). Türk kültüründe ‘al’ renk. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 16 (2), 103-107.
• Fotoğraflarla Atatürk: doğumundan Cumhuriyetin ilanına kadar (1964). İstanbul: Tifdruk Matbaacılık Sanayii A.Ş. Basımevi.
• Gömeç, S. Y. (2018). Tarihi Türk coğrafyasının genel hatları. Türk Dünyası Araştırmaları, 120 (237), 103-114.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesi’ndeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I-II. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Gülten, S. (2019). Osmanlı Anadolu’sunda bir iskân hikâyesi: Bozok Sancağı’nda aşiretler, köylüler ve celâlîler (16-19. Yüzyıllar). History Studies, 11 (1), 128-154.
• Güncel Türkçe Sözlük (2022). Korumak. https://sozluk.gov.tr/, (Erişim Tarihi: 27.01. 2025).
• Gündüz, T. (2020). Bozoklar. Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. Ek-1, 208-209.
• Gürbüz, K. (2023). Atatürk döneminde Sadabat Paktı çerçevesinde Türkiye’nin Ortadoğu Ülkeleri ile ilişkileri. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (3), 330-349.
• İğdemir, U. (1975). Ölümünün birinci yıldönümünde orgeneral Fahrettin Altay’ı anıyoruz. Belleten, 39 (156), 775-780.
• İlgen, A. (2005). Bozkır göçebelerinde sosyo-ekonomik yapı. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 49, 817-840.
• İnönü öldü: eski Cumhurbaşkanı 90 yaşındaydı. (1973). Cumhuriyet, 26 Aralık.
• İsmet İnönü (1987). haz. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• İsmet İnönü: Atatürk saygın başbakanımıza bu soyadını verdi. (1934). Hâkimiyeti Milliye, 26 İkinci Teşrin.
• İsmet Paşa: İnönü. (1934). Akşam, 27 Teşrinisani.
• Kafesoğlu, İ. (1966). Tarihte ‘Türk’ adı. Reşid Rahmeti Arat İçin. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Karabacak, S. (2024). Kabile bölgesinde etnogenezi: Türklerin ortaya çıkışı. Gaziantep Üniversitesi Ayıntab Araştırmaları Dergisi, 7 (2), 153-189.
• Karatay, O. (2011). Türklerin kökeni. Ankara: Kripto Kitaplar.
• Koçak Macun, B. & Kurtlu, Y. (2018). Kutadgu Bilig’e göre yönetici ve nitelikleri. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28, 60-96.
• Korkmaz, C. B. (2020). Millî kimlik inşasında dilin önemi. Ülkü Ocakları, 27 (203), 39-46.
• Kuşat, A. (2003). Bir değerler sistemi olarak “kimlik” duygusu ve Atatürk. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (15), 45-61.
• Kutay, C. (1947). Celâl Bayar: bir Türk’ün biyografisi. Giresun: Onan Matbaası.
• Küçük, E. (2018). Türkiye’nin arabulucu rolü: İran-Afganistan sınır hakemliği. Tarih Okulu Dergisi, 11 (34), 807-833.
• Küçük, S. (2010). Eski Türk kültüründe renk kavramı. Bilig, 54, 185-210.
• Nergiz, A. (2017). Türk siyasal hayatında Celâl Bayar’ın söylemsel açıdan rolü ve etkisi (1946-1960). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
• Nişanyan Sözlük (2024). Ön. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/%C3%B6n, (Erişim Tarihi: 26.01.2025).
• Okuyucu, A. & Erol, F. (2018). Savaş alanları turizmine yönelik motivasyon, duygu ve deneyimler: Metristepe ve İnönü şehitlikleri-Bozüyük örneği. Coğrafi Bilimler Dergisi, 16 (1), 135-151.
• Ögel, B. (2014). Türk mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öz, E. & Erdoğan, H. (2024). Türkiye’de Soyadı Kanunu’nun kabulü, 1926 İtalya soyadı düzenlemesi ve uygulamalar bağlamında kıyaslanması. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XXIV (48), 151-177.
• Öz, E. & Haşim, E. (2024). Türkiye’de soyadı kanunu’nun kabulü, 1926 İtalya soyadı düzenlemesi ve uygulamalar bağlamında kıyaslanması. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 24 (48), 151-177.
• Özel, M. (1993). Lozan’ın 70. yıldönümünde İsmet İnönü. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özey, R. (2011). Türk dünyası coğrafyası. İstanbul: Aktif Yayınevi.
• Özgen, İ. F. (2003). Millî Mücadele’de Gâlip hoca Celâl Bayar, İstanbul: İnsanlık Vakfı Yayınları.
• Öztürk, K. (1995). Türk parlamento tarihi, TBMM-II. dönem, 1923-1927. C. 3, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları.
• Park, H. (2023). Türk ve Kore kültüründe mağara ve mitolojik ana ilişkilendirmesi üzerine bir inceleme. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11 (36), 508-517.
• Sarı, Y. & Atanlar, A. (2019). İnönü ilçesinin hüzün turizmi kapsamında incelenmesi. II. Uluslararası Coğrafya Eğitim Kongresi (3-5 Ekim 2019) Bildirileri içinde (ss. 57-67). Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi Yayınevi.
• Seli, T. (1996). Kavimler köprüsü Aras. Bilig. 92-95.
• Sertkaya, O. F. (2010). Kelime dağarcığımızdan (11): bay, bayan, bayın ve sayın kelimeleri üzerine. Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, 99 (705), 195-203.
• Soyadı kanunu (1934). T.C. Resmî Gazete, 2 Temmuz.
• Şahin, H. H. (2018). Türk adı ve İslamiyet öncesi Türk tarihinin panoraması. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5 (18), 512-532.
• Şahin, S. (2020). Türk tarihi açısından Altay-Tanrı dağlarında yer alan balbal-mezar anıtların önemi ve özelliklerinin araştırılması. Journal of Universal History Studies, 3 (2), 275-292.
• Şark Hududumuzda pürüzler kalmadı. (1932). Milliyet, 23 Kanunusani.
• Şaşmaz, E. (2019). Siyasal iletişim süreçlerinde lider imajı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Tosik Dinç, F. (2022). Yakın dönem Türk Tarihinde bir devre damgasını vuran bir hariciyeci: Tevfik Rüştü Aras. Ankara: Asos Yayınları.
• Turan, Z. (2004). Türk kelimesinin aslı. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Ankara 20-26 Eylül 2004, Bildiriler, ed. Kolektif, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2953-2972.
• Türkiye ile İran arasında hudut hattının tayinine dair itilâfname (1932). T.C. Resmî Gazete, 23 Haziran.
• Türkmen, F. (2011). Oğuzların idari yapı ve boy teşkilatlarında teşkilatlarında dikotomik özellik. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 11 (1), 11-14.
• Unat, F. R. (1945). İsmet İnönü: biyografi. Ankara: Maarif Matbaası.
• Vámbéry, H. (1879). Die Primitive Cultur des Türko-Tatarischen Volkes, F. A. Leipzig: Brockhaus.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch–Deutsch–Türkisch). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yasak, Ü. & Özdemir, H. M. (2021). Türk mitolojisinde coğrafi izler. Turkish Studies – Language, 16 (3), 1745-1764.
• Yıldız, D. (2017). Transkafkasya’nın sınıraşan su sorunları. World Water Diplomacy & Science News, 1 (1-4), 1-25.
• Yund, K. (1967). Atatürk’ün ad verme yanı. Türk Dili, 17 (194), 159-161.
• Yurtta millî matem ilân edildi: İsmet İnönü’yü kaybettik. (1973). Hürriyet, 26 Aralık.
• Yurtta sulh, cihanda sulh için çalışıyoruz (1932). Muhit, 10 Şubat.