Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin “Hâme” Redifli Kasidesi ve Şerhi

Yıl 2023, Cilt: 30 Sayı: 30, 213 - 236, 27.06.2023

Muhammed İkbâl Güler

Öz

Bu çalışmada, özellikle gazel vadisinde yazdığı şiirlerle tanınan, XVII. yüzyılın ve bütün bir dîvân edebiyatının önde gelen isimlerinden olan ve sanatkârlığının yanı sıra başarılı bir devlet adamı olarak da bilinen Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi’nin “hâme” redifli kasidesi konu edilmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin hayatına ve çalışmanın genel planına dair bilgiler verilmiştir. Giriş bölümünden sonra Süleymaniye Kütüphanesi Reşid Efendi Bölümü’nde 857-M yer numarasıyla kayıtlı ve Oğuz İlhan tarafından ilk altmış varağı neşredilen Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde 4966 yer numarasıyla kayıtlı mecmûalarda yer alan ve yirmi iki beyitten oluşan “hâme” redifli kasidenin şâirinin ve memdûhunun kimliği hususunda doğru bilgiye ulaşabilmek için bir tartışma yapılmıştır. Kasidenin memdûhu Hattat Hocazâde Mehmed Enverî hakkında verilen bilgilerin akabinde Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’ye ait “hâme” redifli kaside, Oğuz İlhan neşri ile Süleymaniye Kütüphanesi’nde yer alan mecmûadaki hâli tenkitli metin neşri yoluyla karşılaştırılarak yeniden kurulmuş ve şerh edilmiştir. Kasidenin memdûhu Hocazâde Mehmed Enverî’nin hattatlık mesleğinden dolayı Şeyhülislâm Yahyâ Efendi tarafından tercih edildiği düşünülen “hâme” redifi etrafında şekillenmiş şiirde, inceleme neticesinde “kalem” başta olmak üzere hüsn-i hat sanatında kullanılan “mürekkep, kâğıt, hokka, rîg, makta” gibi malzemelere de yer verildiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mecmûa, dîvân şiiri, hüsn-i hat, kalem, Enverî

Kaynakça

• AKSOYAK, İsmail Hakkı (2014), “Lütfî, Lütfullâh, Hoca-zâde”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü TEİS, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/lutfi-lutfullah-hocazade (3.02.2023).
• ALPARSLAN, Ali (1993), “Celî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/celi (16.02.2023).
• AYÇİÇEĞİ, Bünyamin (2016), “Nuruosmaniye Kütüphanesi Türkçe Şiir Mecmû‘aları: İnceleme-Dizin”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 16, 227-367.
• AYÇİÇEĞİ, Bünyamin (2021), “Mecmû’a-i Ra’nâ (Nuruosmaniye Kütüphanesi, 4966)”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü TEES, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/mecmua-i-rana-nuruosmaniye-kutuphanesi-49660 (15.02.2023).
• BANKIR, Mehmet Malik (2020), “Dil Felsefesi Bağlamında Fuzûlî’de Üç Kelime: “Kalem Olsun, Kil ve Kâl”, Temaşa Felsefe Dergisi, 14, 99-109.
• BANKIR, Mehmet Malik (2022), “Dîvân Şiirinde Kullanılan Üç Kelimeye (Kalem, Kîl ve Kâl) Hermeneutik Yaklaşım” Temaşa Felsefe Dergisi, 17, 216-242.
• CEYLAN, Ömür (2005), “Taşranın Altın Çiçeği Safran”, Osmanlı Araştırmaları-Prof. Dr. Mehmed Çavuşoğlu’na Armağan-II, 26, 147-162.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2017), Arap Asıllı Türk Alfabesiyle Yazılmış Türkçenin Söz Varlığı-Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ÇAPAN, Pervin (2005) (Haz.), Mustafa Safâyî Efendi-Tezkire-i Safâyî, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• DERMAN, M. Uğur (1994), “Divit”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/divit (16.02.2023).
• DERMAN, M. Uğur (1998), “Hokka”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hokka (16.02.2023).
• DERMAN, Uğur (2017), “Hat San’atının Büyük İsimleri 7-Hâfız Osman Efendi”, https://www.fikriyat.com/yazarlar/ugur-derman/2017/10/20/hat-sanatinin-buyuk-isimleri-7 (3.02.2023).
• DERMAN, Uğur (2020), “Hat San’atının Büyük İsimleri 66-Hocazade Mehmed ‘Enveri’ Efendi”, https://www.fikriyat.com/yazarlar/ugur-derman/2020/06/26/hocazade-mehmed-enveri-efendi (6.02.2023).
• DOĞAN, Muhammet Nur (2008), “Fuzûlî’nin Kasîde-i Kalemiyye’sinin Şerhi”, Prof. Dr. Abdülkadir Karahan’ın Anısına Uluslararası Divan Edebiyatı Sempozyumu, İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, ss. 119-130. EKİNCİ, Ramazan (2018), Vekâyi˘u’l-Fuzalâ-Şeyhî’nin Şakâˇik Zeyli, (I. cilt), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• ELİAÇIK, Muhittin (2017), “Şeyhülislâm Hocazâde Muhammed Efendi’nin Manzum Fetvâları”, Tarih Okulu Dergisi TOD, 10/XXXI, 71-82.
• ERGUN, Sadeddin Nüzhet (1936), Türk Şairleri, (III. cilt), İstanbul: Bozkurt Basımevi.
• GACEK, Adam (2020), Arapça El Yazmaları İçin Rehber, Ali Benli ve M. Cüneyt Kaya (ter.), İstanbul: Klasik Yayınları.
• İLHAN, Oğuz (2015), Nuruosmaniye Kütüphanesi 4966 Numarada Kayıtlı Şiir Mecmuası (vr. 1b-60b) (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• İPŞİRLİ, Mehmet (2003), “Mehmed Efendi, Hocazâde”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-efendi-hocazade (8.02.2023).
• KARADAĞ, Emine (2015), Nuruosmaniye Kütüphanesi 4966 Numarada Kayıtlı Şiir Mecmuası (Vr. 150b-200b) (İnceleme-Metin), İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• KAVRUK, Hasan (2014), “Şeyhülislâm Yahyâ”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü TEİS, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyhulislam-yahya (10.02.2023).
• KAVRUK, Hasan (t.y.), Şeyhülislam Yahyâ Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78405/seyhulislam-yahya-divani.html (10.02.2023).
• KAYA, Bayram Ali (2013), “Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/yahya-efendi-zekeriyyazade (10.02.2023).
• KAYA, Bülent (2020), “Klâsik Türk Şiirinde Kalemle İlgili Benzetmeler ve Şiirlerde Kullanımı Üzerine”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 3/1, 90-112.
• KAYA, Hasan (2010), “Azmizâde Hâletî Divanı’nda Âdet ve Gelenekler”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 5, 133-183.
• KOCAASLAN, Hava (2009), Tuhfe-i Nâilî Metin ve Muhteva 1. Cilt S.1-233, Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KOÇ, Mustafa (2014) (Haz.), Tuhfe-i Hattâtîn-Müstakîmzâde, İstanbul: Klasik Yayınları.
• KUFACI, Osman (2020), “Teşbihler Dünyasında Nef´inin Gözünden Kalem”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Cemal Aksu Armağanı, Müslüm Yılmaz ve Ayşe Aksu (ed.), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 815-846, http://isamveri.org/pdfdrg/G00845/2020/2020_KUFACIO.pdf (13.02.2023).
• MACİT, Muhsin (2016) (Haz.), Nedîm Dîvânı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• ÖZ, Mustafa (2013), “Zülfikar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/zulfikar#1 (16.02.2023).
• ÖZGERİŞ, Mutlu Melis (2014), “XVIII. Yüzyıl Divan Şiirinde Hat Malzemeleri”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3/2, 167-193.
• PALA, İskender (2015), Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları.
• PİŞKİN, H. Nazlı (2019), “Kına”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kina (16.02.2023).
• SAĞMAN, Şengül (2001), Müstakîmzâde’nin ‘Mecmûa-i İlâhiyyât’ Adlı Güfte Mecmuası I, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• SEFERCİOĞLU, Mustafa Nejat (2017), “Yazı ve Yazı ile İlgili Unsurların Dîvan Şiirinde Kullanılışı”, Dîvan Şiiri İncelemeleri ve Hocam Âmil Çelebioğlu İçin Yazdıklarım, İstanbul: Hiperyayın, 121-164.
• SOYDAŞ, M. Emin (2001), XVIII. Yüzyıla Ait Bir Elyazması Mecmuada Dinî Mûsikî Güfteleri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• SUNGURHAN, Aysun (2011), “Nâbî ve Sâbit Divanı’nda Kalem”, Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi, 4/17, 147-159.
• ŞENGÜL, Emin (2019), Divan Şiirinde Kalem, Yüksek Lisans Tezi, Hatay: Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ŞENGÜN, Necdet (2008), “Klasik Türk Şiirinde Kalem Kasideleri (Kalemiyyeler)”, Turkish Studies, 3/4, 730-758. Tarama Sözlüğü (2009), (IV. cilt), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEMİZ, Ömer (2018), Nuruosmaniye Kütüphanesi 4966 Numarada Kayıtlı Şiir Mecmuası (60b-118a) (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• TOK, Eda (2019), “Osman Nevres Dîvânı’nda Yazıya Dair Unsurlar”, Türkiyat Mecmuası, 29/1, 179-198.
• TOPAL, Ahmet (2008), “Klasik Türk Şiirinde Kalemiyye”, Türkoloji Kültürü, 1/1, 35-50.
• ULUDAĞ, Süleyman (1994), “Delâilü’l-hayrât”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/delailul-hayrat (6.02.2023).
• VARIŞOĞLU, Mehmet Celal (2008), “Divan Şiirinde Bir Metafor Olarak Kalem ve Bu Bağlamda Kırımlı Rahmî’nin ‘Seyf ü Kalem’ Redifli Kasidesi”, Uluslararası II. Türkoloji Kongresi Bildiriler 22-24 Mayıs 2008 Kırım-Ukrayna, 257-261, https://www.researchgate.net/publication/329681642_Divan_Siirinde_Bir_Metafor_Olarak_Kalem_ve_Bu_Baglamda_Kirimli_Rahmi'nin_Seyf_u_Kalem_Redifli_Kasidesi (13.02.2023).
• YAMAN, Ayşe Peyman (2003), Hat Sanatı İçin Kaynak Devhatü’l-Küttâb İncelemeli Metin Çevirisi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YAZIR, Mahmud Bedreddin (1974), Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzel, (II. cilt), Uğur Derman (haz.), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• YILDIZ, Ayşe (2017), “Sevgilinin Boyunun Benzetilenleri Bağlamında Nârveni Yeniden Düşünmek”, Journal of Turkish Language and Literature, 3/1, 330-336.
• “En˘âm”, Kubbealtı Lugati, http://lugatim.com/s/enam (6.02.2023).
• “Fıstık çamı”, Vikipedia, https://tr.wikipedia.org/wiki/F%C4%B1st%C4%B1k_%C3%A7am%C4%B1 (13.02.2023).
• “Huy”, Kubbealtı Lugati, http://lugatim.com/s/huy (14.02.2023).
• “Huy-Hoy”, Kubbealtı Lugati, http://lugatim.com/s/huy (14.02.2023).
• “İcrâ”, Kubbealtı Lugati, http://lugatim.com/s/icra (16.02.2023).
• “Kāide”, Kubbealtı Lugati, http://lugatim.com/s/kaide (16.02.2023).
• “Katı”, Tarama Sözlüğü,
• “Mıstar”, Kubbealtı Lugati, http://lugatim.com/s/m%C4%B1star (16.02.2023).
• “Müsahhar”, Kubbealtı Lugati, http://lugatim.com/s/M%C3%9CSAHHAR (13.02.2023).
• “Müsahhar-Musahhar”, Kubbealtı Lugati, http://lugatim.com/s/M%C3%9CSAHHAR (13.02.2023).
• “Rîk-Rîg”, Kubbealtı Lugati, http://lugatim.com/s/R%C3%8EK (16.02.2023).
• “Sanavber-Sanevber”, Kubbealtı Lugati, http://lugatim.com/s/SANAVBER (13.02.2023).
• hattatlarimiz.blogspot.com/2015/11/hocazade-mehmed-enveri.html (15.02.2023).
• www.alifart.com/iki-adet-sulus-nesih-kita_89222/ (15.02.2023).
• www.ketebe.org/sanatkar/hasan-turkmen-3275#lg=1&slide=0 (15.02.2023).
• www.ketebe.org/sanatkar/hocazade-mehmed-enveri-383 (15.02.2023).
• www.lexiqamus.com/tr (15.02.2023).
• www.orientalartauctions.com/object/art3003875-an-ottoman-quran-signed-hocazade-mehmed-enveri-ottoman-turkey-dated-1102-ah-1690-ad (15.02.2023).