THE SAM‘ GHAZAL AND ITS USE IN MEVLEVI SEMÂHANE (WHIRLING HALL) INSCRIPTIONS

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 33, 432 - 452, 26.12.2024

Şermin Barihüda Tanrıkorur , Milad Salmani

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1544411

Öz

In the architecture and decoration of mevlevîhanes (dervish lodges of the sufi Mevlevî order) it was noticed that during the 19th century, inscriptions alluding to samâ‘ (the whirling movements of sufi dervishes) began to appear in the calligraphic decoration of some of their major semâhanes (assembly whirling halls). These inscriptions were used to encircle the centralized space in the middle of the semâhane called semâ meydan, which was designated exclusively to the performance of the Mevlevî Âyîn-i Şerif (the sacred ritualistic whirling semâ ceremony of the Mevlevis). Although inscriptions in either Turkish or Persian alluding to samâ‘ were to be found in these architecturally similar 19th century semâ meydans, this study concentrates exclusively on the poetically influential use of the nine Persian couplets popularly attributed to Mawlânâ Jalaluddin Rumi, called the Samâ‘ Ghazal. The couplets of this ghazal each beginning with the question دانی سماع چه بود “Dānī samāʿ che buvad” / “Do you know what samâ‘ is?” were to be found in the calligraphic decoration surrounding the semâ meydans of some of the major mevlevîhanes of Istanbul as well as northwestern Turkey. This study first examines the meaning and origin of the Samâ‘ Ghazal, giving arguments why it could not belong to Rumi, showing that it first entered Mevlevi literature in the 17th century. It then goes on to examine the calligraphy, location and use of the nine couplets of the Samâ‘ Ghazal, in each of the semâ meydans of the Yenikapı, Kütahya, Gelibolu and Bahariye Mevlevîhânes.

Anahtar Kelimeler

Mawlânâ Rumi, Samâ‘ Ghazal, Semâhane, Yenikapı, Kütahya, Gelibolu, Bahariye, Mevlevihane

SEM‘ GAZELİ VE MEVLEVÎ SEMÂHANELERİNDE KULLANIMI

Öz

Duymak ve dinlemek anlamına gelen samâ‘ ayrıca bir dervişin kendi etrafına dönme hareketini de kastetmektedir. Mevlevi tarikatında bu dönme hareketleri belli kurallara bağlanmıştı ve mevlevîhanelerde yapılan bir ritüel haline gelmişti. Mevlevîhanelerin mimarisi ve tezyinatında bakıldığında 19. asırdan itibaren bazı büyük mevlevîhane semâhanelerinde samâ'ya atıfta bulunan kitâbeler görülmeye başlamıştır. Bu kitâbeler, semâhânenin ortasında yer alan ve sadece Mevlevî Âyîn-i Şerif'inin icrasına tahsis edilen semâ meydanı adı verilen merkezî alanı çevrelemek için kullanılıyordu. Bu semahanelerin tüm bir ara asma katına sahip olup merkezî semā meydanları ahşap bir korkuluk ve meydanı örten ahşap kubbe veya aynalı tonozu taşıyan kolonlarla çevirili olduğu göze çarpar. 19. yüzyıla ait mimari açıdan benzer semâ meydanların kuşak yazılarında da semâ'a atıfta bulunan hem Türkçe hem Farsça kitâbeler bulunmasına rağmen, bu çalışma yalnızca Mevlânâ Celaleddin Rumi'ye atfedilen ve Semâ' Gazeli olarak adlandırılan dokuz Farsça beytin şiirsel açıdan etkili kullanımına odaklanmaktadır. Bu gazelin her biri دانی سماع چه بود “Samâ' nedir bilir misin?” sorusuyla başlayan beyitleri, İstanbul'un ve kuzeybatı Türkiye'nin bazı büyük mevlevîhanelerinin semâ meydanlarını çevreleyen kaligrafik süslemelerde bulunur. Bu çalışma ilk olarak Samâ' Gazeli'nin anlamını ve kökenini incelemekte, neden Mevlânâ'ya ait olamayacağına dair argümanlar sunmakta ve Mevlevî edebiyatına ilk olarak 17. yüzyılda girdiğini göstermektedir. Akabinde Samâ' Gazel'in dokuz beytinin Yenikapı, Kütahya, Gelibolu ve Bahariye Mevlevîhâneleri'nin semâ meydanlarındaki fiziki konumu, hat türü ile hattatı ve nasıl kullanıldığı incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ, Semâ‘ Gazeli, Semâhane, Yenikapı, Kütahya, Gelibolu, Bahariye, Mevlevihane.

Kaynakça

• Altuğ, Orhan. “Mevlevîhanelerde Hat Sanatı ve Gelibolu Mevlevihanesi Yazıları.” Uluslararası Düşünce ve Sanatta Mevlânâ Sempozyum Bildirileri, 545–560.
• Can, Şefik (ed.). Dîvân-ı Kebîr Seçmeler. 4 Volume. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2000.
• Canova, Giovanni. “Le Iscrizioni Della Sama‘khana/ The Inscriptions of the Sama‘khana.” Il Restauro Della Sama‘khana Dei Dervisci Mevlevi al Cairo/ The Restoration of the Mawlawi Sama‘khana in Cairo/ Tarmim Sama’ Khanah al-Darawish al-Mawlawiyah Fi-al-Qahirah. 83–86. Cairo: Centro Italo-Egiziano per il Restauro e L’Archeologia, 2006.
• Ceyhan, Semih. “Sema.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 36/455–457. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2009.
• Derman, M. Uğur. “Mevlevîlik ve Hat San’atı.” Birinci Uluslararası Mevlânâ Mesnevî ve Mevlevîhâneler Sempozyumu Bildirileri (19-21 Aralık 2001 Manisa Mevlevîhânesi). 19–31. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Manisa Yöresi Türk Tarihi ve Toplumu Araştırma ve Uygulama Merkezi, 2002.
• Derman, M. Uğur. “Ölümünün Ellinci Yılında Hattat Hulüsi Efendi.” Lale 7 (1990), 15–20.
• Derman, M. Uğur. “Vefatının 40. Yıldönümü Dolayısıyla Hattat Hulûsî Efendi.” Kubbealtı Akademi Mecmûası IX/1 (1980), 32–54.
• Füruzanfer, Bediüzzaman (ed.). Külliyât-ı Şems Veya Dîvân-ı Kebîr (Mevlânâ Celâleddîn Muhammed Meşhûr Be Mevlevî). 10 Volume. Tahran: İntişarat-ı Emir Kebir, 4th Ed., 1378.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Melamiler ve Melamilik. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• Güler, Semra. “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar.” Ergun Çelebi ve Kütahya Mevleviliği, 141–160.
• Güler, Semra. “Kütahya Ulu Cami’nin Hüsn-i Hat Yazıları.” Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 68 (April 29, 2021), 271–291. https://doi.org/10.51290/dpusbe.841981
• Gündüz, Emrah. “Mevlânâ’ya İzafe Edilen Bir Şiir Şerhi: Abdülmecid Şirvânî’nin Hitâb-I Sihrî Adlı Eseri.” Hikmet - Akademik Edebiyat Dergisi 17 [GÜZ, 2022] (October 31, 2022), 149–187. https://doi.org/10.28981/hikmet.1132831
• Kaya, Bayram Ali - Sezai Küçük (eds.). Defter-i Dervîsân, Yenikapı Mevlevîhânesi Günlükleri. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2011.
• Nayyeri, Mohammad Yousof et al. “Lüzum-ı Tashih-i Dübare-i Gazeliyat-ı Şems.” Şiirpejuhi (Bostan-ı Edeb) Danişgah-ı Şiraz 6/2 (1393), 161–186.
• Olgun, Nilgün. “Restorasyon Süreçi, 2005-2010.” Meşk-i İstanbul: Yenikapı Mevlevîhanesi Restorasyonu 2005-2010. 134–183. İstanbul: Gürsoy Grup, 2015.
• Olgun, Nilgün. “Zeytinburnu Yenikapı Mevlevihanesi Restorasyonu 2005-2007.” Restorasyon ve Konservasyon Çalışmaları Dergisi 17 (December 1, 2016), 23–35.
• Özcan, Ali Rıza. “Mevlevîhanenin Tarihçesi.” Meşk-i İstanbul: Yenikapı Mevlevîhanesi Restorasyonu 2005-2010. 106–107. İstanbul: Gürsoy Grup, 2015.
• Pınar, Zeki. “Bursada Mevlevilik Tarihine Ait Notlar.” Türkün: Bursa Halkevi Dergisi [Uludağ] 35 (1941), 30–31.
• Rûmî, Jalaluddin. The Mathnawi. ed. Reynold Nicholson. Konya: Konya Metropolitan Municipality, 5th Ed., 2017.
• Rûmî, Mevlânâ Celâleddin. Mesnevî-i Ma’nevî. ed. Muhammed Ali Muvahhid. Tahran: Hermes, 2018.
• Rusuhi-i Ankaravi, İsmail. Minhacü’l-Fukara: Mevlevi Adab ve Erkanı Tasavvuf Istılahları. ed. Safi Arpaguş. İstanbul: Vefa Yayınları, 2008.
• Salmani, Milad. Sarı Abdullah Efendi’nin Cevahir-i Behahir-i Mesnevi’si I. Cilt (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler İnstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Şemsüddin Muhammed-i Tebrizi. Makalat-ı Şems-i Tebrizi. ed. Muhammed Ali Muvahhid. Tahran: İntişarat-ı Harezmi, 4th Ed., 1391.
• Serin, Muhittin. Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2010.
• Serin, Muhittin. “Mehmet Hulusi Yazgan.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 43/357–357. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2013.
• Tanman, M. Baha. “Bahariye Mevlevîhanesi’nin Yerleşim Düzeni ve Mimari Özellikleri.” Mevlevî Dünyasında Bahariye Mevlevîhanesi. 87–125. İstanbul: Girişimci İşadamları Vakfı – İlim Sanat Tarih Edebiyat Vakfı, 2013.
• Tanman, M. Baha. “Mevlevîhanenin Konumu, Yerleşim Düzeni ve Mimarî Özellikleri.” Meşk-i İstanbul: Yenikapı Mevlevîhanesi Restorasyonu 2005-2010. 58–81. İstanbul: Gürsoy Grup, 2015.
• Tanman, M. Baha. “Mevlevîhanenin Tarihçesi.” Meşk-i İstanbul: Yenikapı Mevlevîhanesi Restorasyonu 2005-2010. 16–29. İstanbul: Gürsoy Grup, 2015.
• Tanrıkorur, Şermin Barihüda. “Mısır Mevlevîhânesi.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/586–588. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2004.
• Tanrıkorur, Şermin Barihüda. Türkiye Mevlevihanelerinin Mimari Özellikleri (C. 2). Sosyal Bilimler Enstitüsü: Selçuk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2000.
• Yazıcı, Gülgün. Gelibolu Mevlevîhanesi ve Gelibolu’da Mevlevîlik. Çanakkale: Çanakkale Kitaplığı, 2009. Yılmaz, Ozan (ed.). Şeyh Galip Divanı. İstanbul: Kapı Yayınları, 2023.
• Zamani, Karim. Şerh-i Cami-i Mesnevi-i Manevi. 6 Volume. Tahran: İntişarat-i İttilaat, 1393.
• Ziya, Mehmed. Merâkiz-i Mühimme-i Mevlevîyeden Yenikapu Mevlevîhanesi. ed. Yavuz Senemoğlu. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi, 1989.