BİR ÖDÜL-CEZA TEORİSİ OLARAK KESB KURAMI

Yıl 2022, Cilt: XXV Sayı: 2, 468 - 494, 04.01.2023

Bayram Çınar

Öz

İslâm kültür geleneğinde insan eylemlerine ilişkin değerlendirmelerden biri de “kesb” kavramını merkeze alan bir öneridir. Bu öneri, temelde kader inancına ilişkin bir perspektif oluşturmayı amaçlar. “Kesb” kuramı ve onun teolojik yorumu, insan eylemlerini anlamlandırmaya çalışan kuramlardan sadece biridir. İslâm kelâm geleneğinde kökleri çok erken dönemlere uzanan kesb kuramı, Kur’ân’ın kavrama yaptığı vurgu sebebiyle yaygın bir kullanım imkânı elde etmiştir. Fakat bu teolojik tezi, Eş‘arî‘nin yaygınlaştırdığı varsayılır. Eş’arî ekolün “kesb” teorisi bağlamında oluşturduğu teolojik dilde belirleyici öge, onların Allah algısı olduğu söylenir. Kesb kuramının diğer önemli temsilcisi ise Mâtürîdî ekoldür. Bu ekol, Eş‘arî ile aynı dönemde fakat İslâm kültür merkezinin daha taşra sayılabilecek bir bölgesine mensuptur. Mâtürîdî kelâm ekolü kesb kuramına ilişkin geliştirdiği perspektif sonuçta kesb kuramının diğer temsilcisi olan Eş‘arî yorumdan daha özgürlükçü ve insanın sorumluluğu ile insanın ahiretteki konumu arasındaki ilişkiyi daha rasyonel bir zeminde ortaya koymuş görünüyor. Eş’arî ekolün kesb yorumu ise insanın teolojik konumunu ortaya çıkarmaktan uzak görülmüş ve İslâm kelâm geleneğinde eleştirilere muhatap olmuştur. Özellikle insanın yapmaya güç yetiremeyeceği eylemlerden sorumlu olduklarını teolojik açıdan mümkün görmelerinden dolayı, onların kulluğun teolojik gerekçelerini göz ardı ettikleri söylenmiştir. Buna karşın Mâtürîdî kesb yorumu, insanın güç yetirebileceğinden daha fazla bir sorumluluğu olabileceğini varsaymaz. Bu çalışmada Eş‘arî ve Mâtürîdî teoloji geleneklerinin “kesb” kuramına yükledikleri anlam ile insanın ahiretteki konumu arasındaki ilişki ele alınacaktır. Bundaki amacımız bir kuramın ya da ekolün savunusunu yapmak ya da görüşleri sebebiyle birini yermek değil, bir teolojik soruna ilişkin iddialarını ve konuya ilişkin çözüm önerilerini görmektir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Kesb, Allah İradesi, İnsan Eylemi, İnsan İradesi

THE DOCTRINE OF “KASB” AS A PUNISHMENT AND REWARD THEORY

Öz

One of the evaluations of human actions in the Islamic cultural tradition is a proposal that focuses on the concept of “kasb”. This proposal basically aims to create a perspective on belief in destiny. The “kasb” theory and its theological interpretations are just one of the theories that try to make sense of human actions. The theory of kasb, which has its roots very early period in the Islamic theological tradition, has gained an opportunity to use widespread due to the emphasis on the concept of the Qur'an. However, it is assumed that this theological thesis was disseminated by al-Ash’arî. It is said that the determining element in the theological language created by the Ash’arî school in the context of the “kasb” theory is their perception of God. Another important representative of the kasb theory is the Mâturîdî school. This school is in the same period as Ash’arî school but belongs to more provincial region of the Islamic cultural center. The perspective that the Mâturîdî school of kalam developed on the theory of kasb appears to be more liberal than the interpretation of the Ash’arî school, which is the other representative of the theory of kasb, and reveals the relationship between the responsibility of man and his position in the hereafter on a more rational basis. The kasb interpretation of the Ash’arî school was seen as far from revealing the theological position of man and has been criticized in the Islamic theological tradition. They were accused of ignoring the theological grounds of servitude, especially since they saw it theologically possible that they were responsible for actions that man could not afford to do. However, the Mâturîdî interpretation of kasb does not assume that man has more responsibility than he can afford. In this study, the relationship between the meaning that the Ash’arî and Mâturîdî theological traditions attribute to the “kasb” theory and the position of man in the hereafter will be discussed. Our aim in this is not to defend a theory or a school or to criticize it because of its views, but to see its claims and solutions to a theological problem.

Anahtar Kelimeler

Theology, Kasb, God Will, Human Action, Human Will

Kaynakça

• Kaynakça Abrahamov, Bunyamin. “Kitâbü’l-Lüm‘a’ya Göre Eşarî’nin Kesb Teorisinin Yeniden İncelenmesi. çev. Hayrettin Güdekli.” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40/ (2011), 187–200.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Tarifât. ed. Gustavus Flugel. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1985.
• Cüveynî, Ebu’l-Me‘âlî. El-‘Akîdetü’n-Nizâmiyye Fi’l-Erkâni’l-İslâmiyye. thk. Muhammed Zâhid Kevserî. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1992.
• Cuveynî, Ebu’l-Meâlî. el-Burhan fî Usûli’l-Fıkh thk. Abdülazim ed-Di'b 2 Cilt. Câmiatu Katar, 1978.
• Cüveynî, Ebu’l-Me’âlî Abdülmelik. Eş-Şâmil Fî Usûli’d-Dîn-Şerhu’l-Kitabu’l-Luma’ Li Kâdî Bâkıllânî-. nşr. R.M Frank. Tahran: Müessese-i Mutaleat-ı İslâmî Danişgah-ı Mc Gill Şube-i Tahran, 1981. Çetin, Rabiye. “Gazalî’de İnsan Özgürlüğü”. Dini Araştırmalar 14/39 (2011), 70 - 86.
• Çınar, Bayram. “‘Bu Ümmetin Mecusileri Kaderiyedir’ Hadisinin Mu’tezilî Yorumu Bir Eş’arî Apologysi mi?” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45/ (2020), 86-101.
• Çınar, Bayram. “İnsanın Ceza Ve Mükâfatı Hak Etmesi Bağlamında Eş ‘arî’nin Kesb Kuramı.” Danişname 2 (2021), 127–138.
• Çınar, Bayram. “İslam Kelam Ekollerinde İnsan Fiilleri ve İnsanın Sorumluluğu İlişkisi.” Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 10/21 (2020), 31–44.
• Çınar, Bayram. “Kelam Geleneğinde Kesb Teorisi.” Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/15 (2021), 129–148.
• Çınar, Bayram. “İnsanın Ceza ve Mükâfatı Hak Ettiği Kuramının Teolojik Analizi: Mu‘tezile’nin ‘İstihkak’ Teorisi”. UMDE Dini Tetkikler Dergisi 4/1 (2021), 39-76.
• Ebu Hanife, Nu’man b. Sabit. “El-Fıkhu’l-Ekber thk. Muhammed Zahid El-Kevserî.” El-Âlim ve’l-Müteallim, El-Fıkhu’l-Ebsat, El-Fıkhu’l-Ekber, Risâletü Ebî Hanîfe, El-Vasıyye. 62–67. Kahire: Mektebetu’l-Ezheriye li’t-Turas, 2001.
• Ebu Hanife, Nu’man b. Sabit. El Fıkhu’l-Ekber. Haydarabad: Meclisu’d- Dairetu Me’arif el Osmaniye, 1979.
• el-Ensârî, Ebu’l-Kâsım. El-Ğunye Fi’l-Kelâm thk. Mustafa Hasaneyn Abdülhadî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2010.
• eş- Şevkânî, Muhammed b. Abdullah. Fethu’l-Kadîr 6 Cilt. Dimeşk-Beyrut: Dâr İbn Kesir, 1414.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan. Kitâbu’l-Lum’a Fi’r-Reddi Alâ Ehl-i’z-Zeyğ ve’l-Bid’a. nşr. Hammûde Zeki Gurâbe. Kahire: Matbaatu Mısr Şeriketi Musaheme Mısriye, 1955.
• Gazzalî, Ebu Hamid. El-İktisad Fi’l İtikad. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Gazzalî, Ebu Hamid. “Madnun Bihi Alâ Gayri Ehlihi”. Mecmuatu Resail. thk. İbrahim Emin Muhammed.Kahire: Mektebetu’t -Tevfikiyye, ts.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. Kitabu’l-Erbain Fi Usuli’d-Din. nşr. Abdulhâmid El- Urvânî. Dimeşk-Beyrut: Dâru’l- Kalem-Daru’ş-Şâmiye, 2003. Gazzâlî, Ebu Hamid. Tehâfutu’l-Felâsife: Filozofların Tutarsızlığı. çev. Mahmut Kaya- Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014. Griffel, Frank. Gazâli’nin Felsefi Kelamı. çev. İbrahim Halil Üçer ve Muhammed Fatih Kılıç. Klasik Yayınları, 2012.
• İbn Fûrek, Ebu Bekr. Mücerradu Makâlâti’ş-Şeyh Ebî’l-Hasan El-Eş’arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1987.
• İbn Rûşd, Ebu Velid. El-Keşf an Menahici’l-Edille Fi Akaidi’l-Mille. ed. Mahmud Kâsım. Beyrut: Dâru’l- Kutubu’l-İlmiye, 1964.
• İnal, İbrahim Hakkı. “İslam’da Kesb Doktrininin Kökeni”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 9/1 (2016), 99-121.
• İsfehanî, Ragıb. Mufredâti’l-Elfazi’l-Kur’an. thk. Safvan Adnan Davudî. Dimeşk: Daru’l-Kalem, 2009.
• Kâdî Abdulcebbâr, el Hâmedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. çev. İlyas Çelebi 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Koloğlu, Orhan Ş. Cubbâilerin Kelam Sistemi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur el-. Kitâbu’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İsam Yayınları, 2014.
• Nesefî, Ebu’l-Mûin. Tabsiratu’l Edille Fi Usuli’d Din. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Şahin, İskender. “Kur’ân’da Kesb Kavramının Anlam Çerçevesi”. Amasya İlahiyat Dergisi 13/ (2019), 79-113.
• Uysal, Ekrem. “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile’ye göre kesb nazariyesi”. Batman Üniversitesi İslami İlimler Hakemli Dergisi 2/1 (2018), 39-51.
• Ünverdi, Veysi. “Eș’arî ve Ebu’l-Muîn En-Nesefî’de Kesb Teorisi.” Diyanet İlmi Dergi 51/1 (2015), 71–100.
• Ünverdi, Veysi. “Mâtürîdî’de İnsanın Sorumluluğu.” Usul İslâm Araştırmaları Dergisi 20/1 (2013), 47–80.
• Van Ess, Josef. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra “A History of Religious Thought in Early Islam”. çev. Gwendolin Goldbloom. Leiden-Boston: Brill, 2019.
• Watt, W. Montgomery. “The Origin of the Islamic Doctrine of Acquisition”. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 2 (1943), 234-247.
• Wensinck, Arent Jan. The Muslim Creed. London: Cambridge University Press, 1932.
• Yazıcıoğlu, M. Sait. Mâturidî ve Nesefi’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı. Ankara: Akid Yayıncılık, 1988.