HİCRÎ IV. VE V. ASIRDAKİ HALKU’L-KUR’ÂN TARTIŞMALARININ BEYHAKĪ’NİN (Ö. 458/1066) ESERLERİNE YANSIMASI

Year 2023, Volume: 59 Issue: 2, 479 - 520, 19.06.2023

Halil İbrahim Doğan

Abstract

Halku’l-Kur’ân meselesi, İslâm düşünce tarihinin öne çıkan tartışma konularından biridir. Hicrî ikinci asırda bireysel olarak başlayan Kur’an’ın mahlûk olup olmadığı hakkındaki ihtilaflar, hicrî üçüncü asırda mihne döneminde Abbâsî Devleti’nin resmî politikası hâline gelerek zirveye ulaşmıştır. Aynı asrın ortalarına doğru halku’l-Kur’ân konusunda konuşmak yasaklanmış olsa da hicrî dördüncü ve beşinci asırlarda gündemde kalmaya devam etmiştir. Bu çalışmada Beyhakī’nin (ö. 458/1066) yaşadığı dönemdeki halku’l-Kur’ân tartışmalarına işaret edilmiş ve konuya yer verdiği eserleri incelenip onun halku’l-Kur’ân’a yaklaşımı belirlenmiştir. Beyhakī, halku’l-Kur’ân meselesini ilâhî sıfatlarla ilişkili olarak ele almış ve Allah’ın ezelî bir kelâm sıfatı olduğunu kabul etmiştir. Kur’an’ın mahlûk olmadığı görüşünde olan Beyhakī, çoğunluğun benimsediği gibi Kur’an’ı okuma, yazma, ezberleme vb. insan fiillerinin yaratılmış olduğunu belirtmiştir. Ancak Beyhakī, mihne döneminde Kur’an’ı mahlûk olarak kabul ettiği için tenkid edilen râvîlerin naklettiği rivayetlere hadis kitaplarında yer vermiştir. Bu yaklaşım hem kelâm hem de hadisle ilgili birçok kitabında halku’l-Kur’ân meselesine değinen Beyhakī’nin mutedil bir yol takip ettiğini göstermektedir.

Keywords

Hadis, Beyhakī, Halku’l-Kur’ân, Mihne, Hicrî IV. ve V. Asır.

The Reflection of the Discussions on the Createdness of the Qur’ān in the Fourth and Fifth Hijrī Centuries on al-Bayhaqī’s (d. 458/1066) Works

Abstract

The createdness of the Qur’ān (Khalq al-Qur’ān) has been one of the major topics of debate in the history of Islamic thought. The disputes about whether the Qur’an was created or not, which started individually in the second century of the Hijrah, reached its peak in the third century of the Hijrah during the Mihna period, becoming the official policy of the Abbasid State. Although it was forbidden to discuss the createdness of the Qur’ān during the middle of the same century, it continued to be on the agenda in the fourth and fifth centuries. In this study, the discussions on the createdness of the Qur’ān in the period when Bayhaqī (d. 458/1066) lived were pointed out, his related Works were examined, and his approach to the createdness of the Qur’ān was investigated. Bayhaqī addressed the issue of the createdness of the Qur’ān from the perspective of the divine attributes and accepted that Allah possesses the eternal attribute of kalām. Bayhaqī, who held the view that the Qur’ān was not created, stated that human actions such as reading, writing, and memorizing the Qurʾān were created, as the majority adopted. However, in his hadīth books, al-Bayhaqī cited the narrations conveyed by the narrators who were criticized in the mihna period as they considered the Qur’ān as a creature. Globally considered, al-Bayhaqī, addressed the createdness of the Qur’ān in many of his books on both kalām and hadīth and followed a moderate path on this issue.

Keywords

Hadīth, al-Bayhaqī, the Createdness of the Qur’ān, Mihna, the fourth and fifth Hijrī Centuries.

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû ‘Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybanî. Müsnedü’l-imâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şu‘ayb el-Arna’ût vd. 52 Cilt. Beyrût: Mü’essesetü’r-Risâle, 1996-2001.
• Akgül, Mustafa. Hadis Tarihinde Mihne. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Akoğlu, Muharrem. “Mu‘tezile’nin Tarihsel Seyrinde Mihne”. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. ed. Mahfuz Söylemez. 27-71. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Akoğlu, Muharrem. Mihne Döneminde Mu‘tezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Aydınlı, Osman. Akılcı Din Söylemi -Farklı Yönleriyle Mu‘tezile Ekolü-. Çorum: Hitit Kitap Yayınevi, 2010.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu‘tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd. Şerhu’s-sünne. thk. Şu‘ayb el-Arna’ût. 16 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1983.
• Beyhakī, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. el-Câmi‘ li-şu‘abi’l-îmân. thk. ‘Abdul‘alî ‘Abdulhumeyd Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Beyhakī, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. el-Esmâ’ ve’s-sıfât. thk. Sa‘d b. Necdet ‘Ömer. Beyrût: Mü’essesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2013.
• Beyhakī, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. el-İ‘tikâd ve’l-hidâye ilâ sebîli’r-reşâd. thk. Enes Muhammed ‘Adnan eş-Şerfâvî. Dımaşk: Dâru’t-Takvâ, 2018.
• Beyhakī, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. el-Medhal ilâ ‘ilmi’s-sünen. thk. Muhammed ‘Avvâme. Cidde-Medine: Dâru’l-Minhâc-Dâru’l-Yüsr, 2016.
• Beyhakī, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. es-Sünenü’l-kebîr. thk. ‘Abdullah b. ‘Abdülmuhsin et-Türkî vd. 25 Cilt. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kütüb, 2013.
• Beyhakī, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. es-Sünenü’s-sagîr. thk. ‘Abdulmu‘tî Emîn Kal‘acî. 4 Cilt. Karaçi: Câmi‘atu’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1989.
• Beyhakī, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. Ma‘rifetü’s-sünen ve’l-âsâr. thk. ‘Abdulmu‘tî Emîn Kal‘acî. 15 Cilt. Karaçi: Câmi‘atu’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye vd. 1991.
• Beyhakī, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. Menâkıbu’ş-Şâfiî. thk. es-Seyyid Ahmed Sakr. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1970.
• Beyzâvî, Ebû Sa‘îd ‘Abdullah b. ‘Ömer. Tuhfetu’l-ebrâr şerhu Mesâbihi’ssünne. thk. Nûreddîn Tâlib vd. 3 Cilt. Kuveyt: Vizârâtu’l-Evkâf ve’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye, 2012.
• Buhârî, Ebû ‘Abdullah Muhammed b. İsmâîl. Halku ef‘âli’l-‘ibâd ve’r-red ‘ale’l-Cehmiyye ve ashâbi’t-ta‘tîl. thk. Fehd b. Süleyman el-Fehîd. Riyad: Mektebetü Dâri’l-Hicâz, 2014.
• Bulut, Zübeyir. “Karşı Mihne Uygulamaları ve er-Risâletü’l-Kâdiriyye (Kâdirî İtikadı)”. Kelam Araştırmaları Dergisi 15/1 (2017), 75-110.
• Câbirî, Muhammed Âbid. İslâm’da Siyasal Akıl. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997.
• Ced‘an, Fehmî. el-Mihne: Bahsun fî cedeliyyeti’d-dînî ve’s-siyâsî fi’l-İslâm. Amman: y.y., 1989.
• Çelebi, İlyas. “Mu‘tezile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/391-401. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Dârimî, Ebû Muhammed ‘Abdullah b. ‘Abdurrahman. Müsnedü’d-Dârimî (Sünenü’d-Dârimî). thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dâranî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Muğnî, 2000.
• Dârimî, Ebû Sa‘îd ‘Osmân b. Sa‘îd. er-Red ‘ale’l-Cehmiyye. thk. Ebû ‘Âsım el-Eserî. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 2010.
• Demirci, Muhsin. Kur’an Tarihi. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Demirel, Serdar. Hadis Tasnifinin Altın Çağında Halku’l-Kur’ân Meselesi ve Hadis Kaynaklarına Etkisi. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Doğan, Halil İbrahim. Hadis İlmi Açısından Beyhakī’nin (ö. 458/1066) es-Sünenü’l-Kebîr’i. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Doğan, Mehmet Halife. Beyhakī’nin “Şuabü’l-İman” Adlı Eserinin Kelâm İlmi Açısından Tetkîki. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistanî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şu‘ayb el-Arna’ût-Muhammed Kâmil Karâbellî. 7 Cilt. Beyrût: Mü’essesetü’r-Risâle, 2009.
• Ebû Gudde, ‘Abdulfettâh. “Halk-ı Kur’an Meselesi: Raviler, Muhaddisler, Cerh ve Ta‘dîl Kitaplarına Tesiri”. çev. Mücteba Uğur. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (1975), 307-321.
• Ebû Tâlib el-Mekkî, Muhammed b. ‘Alî. Kûtu’l-kulûb fî mu‘âmeleti’l-mahbûb ve vasfi tarîki’l-mürîd ilâ makâmi’t-tevhîd. thk. Muhammed İbrâhîm Muhammed er-Radvanî. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 2001.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. ‘Alî el-Mevsılî. Müsnedü Ebî Ya‘lâ el-Mevsılî. thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dâranî. 16 Cilt. Dımaşk: Dâru’s-Sekâfeti’l-‘Arabiyye, 1992.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen ‘Alî b. İsmâ‘îl el-Basrî. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’lmusallîn (İlk Dönem İslâm Mezhepleri). çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: YEK Yayınları, 2019.
• Güneş, Kamil. İslâmî Düşüncenin Şekillenişinde Akıl ve Nass -Bâkıllanî ve Kâdî Abdulcebbâr’da Kelâmullah Meselesi Örneği-. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Hanbel b. İshâk, Ebû ‘Alî eş-Şeybanî. Kitâbu’l-Mihne. thk. Mustafa b. Muhammed el-Hanbelî. Suudi Arabistan: Merkezü Meliki’l-Faysal, 2019.
• Hansu, Hüseyin. “Mihne Sürecinin Hadis İlimleri Üzerindeki Etkisi”. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. ed. Mahfuz Söylemez. 175-189. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Hatîb Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. ‘Alî. el-Kifâye fî ‘ilmi’r-rivâye. thk. Hasen ‘Abdülmun‘im Şilbî. Beyrût: Mü’essesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2013.
• İbn ‘Abdülberr, Ebû ‘Ömer Yûsuf b. ‘Abdullah en-Nemerî. el-İntikâ’ fî fezâ’ili’l-e’immeti’s-selâseti’l-fukahâ’. thk. ‘Abdulfettâh Ebû Gudde. Halep: el-Mektebetü’l-Matbû‘ati’l-İslâmiyye, 1997.
• İbn ‘Adî, Ebû Ahmed ‘Abdullah el-Cürcanî. el-Kâmil fî du‘afâ’i’r-ricâl. thk. Mâzin es-Sersâvî. 10 Cilt. Beyrût: Mektebetü’r-Rüşd, 2012.
• İbn ‘Asâkir, Ebü’l-Kâsım ‘Alî b. el-Hasen ed-Dımaşkî. Tebyînu kizbi’l-müfterî fî mâ nusibe ile’l-imâm Ebü’l-Hasen el-Eş‘arî -Muhammed Zâhid el-Kevserî’nin Mukaddime ve Ta‘likât’ı ile birlikte-. thk. Enes Muhammed ‘Adnan eş-Şerfâvî. Dımaşk: Daru’t-Takvâ, 2018.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed ‘Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. Tefsîru’l-Kur’ani’l-‘azîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. 16 Cilt. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed ‘Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. Kitâbu’l-Cerh ve’t-ta‘dîl. thk. ‘Abdurrahman b. Yahyâ el-Mu‘allimî el-Yemanî. 9 Cilt. Haydarâbâd: Matba‘atu Meclisi Dâ’ireti’l-Ma‘ârifi’l-‘Osmâniyye, 1941-1953.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. ‘Alî el-‘Askalanî. Hedyü’s-sârî li-mukaddimeti Fethu’l-bârî. thk. Şu‘ayb el-Arna’ût-‘Âdil Mürşid. 2 Cilt. Beyrût: er-Risâletü’l-‘Âlemiyye, 2013.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. ‘Alî el-‘Askalanî. Lisânu’l-mîzân. thk. ‘Abdulfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâ’iri’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed ‘Alî b. Ahmed el-Endelüsî. el-Fasl (Dinler ve Mezhepler Tarihi). çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: YEK Yayınları, 2017.
• İbn Hibban, Ebû Hâtim Muhammed el-Büstî. el-İhsan fî takrîbi Sahîhi İbn Hibban. thk. Şu‘ayb el-Arna’ût. 18 Cilt. Beyrût: Mü’essesetü’r-Risâle, 1988.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû ‘Abdullah Muhammed b. Ebû Bekir el-Hanbelî. el-Menâru’l-münîf fi’s-sahîh ve’z-za‘îf. thk. ‘Abdulfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1970.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâ‘îl b. ‘Ömer ed-Dımaşkî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. ‘Abdullah b. ‘Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Gize: Dâru Hicr, 1998.
• İbn Mâce, Ebû ‘Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şu‘ayb el-Arna’ût vd. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem el-Mısrî. Lisanu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Yûsuf el-Atâbekî. en-Nücûmu’z-zâhire fi’l-mülûki’l-Mısır ve’l-Kâhire. thk. Muhammed ‘Abdülkâdir Hâtim. 16 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kütüb, 1963.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-‘Abbâs Ahmed b. ‘Abdülhalîm el-Harranî. Minhâcu’ssünneti’n-nebeviyye fî nakdi kelâmi’l-Şî‘ati’l-Kaderiyye. thk. Muhammed Râşid Sâlim. 9 Cilt. Riyad: Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1986.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-‘Abbâs Ahmed b. ‘Abdülhalîm el-Harranî. Der‘u te‘âruzi’l-‘akl ve’n-nakl. thk. Muhammed Râşid Sâlim. Riyad: Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su’ûd el-İslâmiyye, 1991.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec ‘Abdurrahman b. ‘Alî el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed ‘Abdülkâdir ‘Atâ’-Mustafâ ‘Abdülkâdir ‘Atâ’. 18 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1995.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec ‘Abdurrahman b. ‘Alî el-Bağdâdî. Menâkıbu’limâm Ahmed b. Hanbel. thk. Abdullah b. ‘Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru Hicr, 1409.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec ‘Abdurrahman b. ‘Alî el-Bağdâdî. Kitâbu’d-Du‘afâ’ ve’l-metrukîn. thk. Ebü’l-Fidâ’ ‘Abdullah el-Kâdî. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1986.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen ‘Alî b. Muhammed el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebü’l-Fidâ’ ‘Abdullah el-Kâdî. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1987.
• Kâdî ‘Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen ‘Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedanî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl (Halku’l-Kur’ân). thk. Tâhâ Hüseyin vd. Kahire: eş-Şerîketü’l-Mısrıyye, ts.
• Kâdî ‘Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen ‘Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedanî. Şerhu’l-usûli’l-hamse (Mu‘tezile’nin Beş İlkesi). çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: YEK Yayınları, 2013.
• Kara, Seyfullah. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Bişr b. Gıyâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/220-221. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Ehl-i Sünnetin Kurucu Ataları -Ashabu’l-Hadise Göre Allah’ın Sıfatları Meselesi-. Ankara: Otto Yayınları, 2011.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. “Allah’ın Kelâm’ı Olması Açısından Kur’an’ın Mâhiyeti ile İlgili İhtilaflar ve İbn Qudâme el-Maqdisî’nin “Kitâbu’l-Burhan fî Beyâni Haqîqati’l-Qur’an’ı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (1986), 427-444.
• Kırış, Şemsettin. “Bir ‘Eş‘arîlik’ Müdafaası Örneği: Beyhakī’nin Kündürî’ye Mektubu”. V. Uluslararası Şeyh Şa‘ban-ı Velî Sempozyumu (Eş‘arîlik). ed. Mustafa Aykaç vd. 559-564. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Koçyiğit, Talat. Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Kâdir-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/127-128. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Lâlekâ’î, Ebü’l-Kâsım Hibetullah b. el-Hasen. Şerhu usûli i‘tikâdı Ehli’s-sünne ve’l-cemâ‘a. thk. Neş’et b. Kemâl el-Mısrî. İskenderiye: Mektebetü Dâri’l-Basîre, 2001.
• Makdisî, Ebû ‘Abdullah Muhammed b. Ahmed eş-Şâmî. Kitâbu Ahseni’ttekâsîm fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. thk. Michael Jan de Goeje. Beyrût: Dâru Sâdır, 1991.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyin en-Neysâbûrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fu’âd ‘Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1991.
• Nesâ’î, Ebû ‘Abdurrahman Ahmed b. Şu‘ayb. Kitâbu’s-Süneni’l-kübrâ. thk. Hasen ‘Abdülmun‘im Şilbî. 12 Cilt. Beyrût: Mü’essesetü’r-Risâle, 2001.
• Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arkaplanı. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Özçelik, Fikret. “Râvilerin Cerh ve Ta‘dîlinde Dönemsel Farklılıklar: Halku’l-Kur’ân Örneği”. Din Bilimleri: Klasik Sorunlar-Güncel Tartışmalar. ed. M. Nesim Doru - Ömer Bozkurt. 225-244. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Özen, Şükrü. “Müzenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/246-250. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özkan, Halit. “Ehl-i Hadis ve Cehmiyye’nin Kur’an-Sünnet Anlayışı -Halku’l-Kur’ân Tartışmaları Bağlamında Bir Değerlendirme-”. İslam Geleneğinde ve Modern Dönemde Hadis ve Sünnet. ed. Bünyamin Erul. 159-191. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Patton, Walter M. Ahmed Ibn Hanbel and The Mihne. Leide: E. J. Brill, 1897.
• Safedî, Ebû Sa‘îd Halîl b. Aybeg. Kitâbu’l-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arna’ût-Türkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâ’i’t-Turasi’l-‘Arabî, 2000.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. ‘Abdurrahman. el-Makâsıdu’l-hasene fî beyâni kesîr mine’l-ehâdîsi’l-müştehire ‘ale’l-elsine. thk. Muhammed ‘Osmân el-Huşt. Beyrût: Dâru’l-Küttâbi’l-‘Arabî, 2008.
• Sübkî, Ebû Nasr ‘Abdülvehhâb b. ‘Alî. Tabakâtu’ş-şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. ‘Abdulfettâh Muhammed el-Hulv-Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâ’i’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1964.
• Şahyar, Ataullah. “Bid’at Ehlinden Hadis Rivayeti Kapsamında Mihne Sürecinin Cerh ve Ta’dile Etkisi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/24 (2013), 29-57.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. ‘Abdülkerîm. el-Milel ve’n-nihâl (Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi). çev. Mustafa Öz. İstanbul: YEK Yayınları, 2015.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-evsat. thk. Târık b. ‘Avdullah b. Muhammed-‘Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Hüseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1995.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî (Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk). thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 1960.
• Tok, Fatih. “Ebû Hanîfe Hakkında İki İddia/İtham: Mürciîlik ve Halku’l-Kur’ân”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 245-267.
• Ya‘kûbî, Ebü’l-‘Abbâs Ahmed b. İshâk. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. ‘Abdülemir Mühennâ. 2 Cilt. Beyrût: Şirketü’l-A‘lemî li’l-Matbû‘ât, 2010.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ahmed b. Hanbel (Akaid Konularına Dair Görüşleri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/82-87. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/371-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Ebû Duâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/430-431. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yekdeş, M. Emin. Ebubekir el-Beyhaki’nin Kelam Sisteminde Allah’ın İsim ve Sıfatları. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Yiğit, Eyüp. İmam Beyhakī’nin Hayatı ve İtikadi Görüşleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Zehebî, Ebû ‘Abdullah Muhammed b. Ahmed. Mîzanu’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Muhammed Rıdvan ‘Arkûsî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 2009.
• Zehebî, Ebû ‘Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şu‘ayb el-Arna’ût vd. 25 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1984.