On -(y)Xb and -mAmIş Gerundium Suffixes

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 34, 1 - 20, 31.05.2024

Talip Doğan

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1337531

Öz

In the historical Turkic language, the negative of gerundiums with -(X)p(An) is expressed with gerundiums with -mAtI(n) and -mAy(In). It has been reported that in sentences where the subject of gerundiums with -mAtI(n) and -mAy(In) and the subject of the main verb are the same, the action in the gerundiums does not occur. In the sentences where the subject of the gerundiums with -mAtI(n) and -mAy(In) and the subject of the main verb are different, a precedence - recency relationship is formed. Especially after the 13th century, gerundiums with -mAtI(n) became common in Oghuz (Western) Turkic, and gerundiums with -mAy(In) in Kipchak and Karluk (North and East) Turkic.

Gerundium suffixes based on General Turkic -(X)p and -mAtIn or -mAy(In) developed as -(y)Xp and -mAdAn (< -mAdIn) in Oghuz Turkic (except Turkmen and Khorasan Turkic). Today, in the field of Oghuz Turkic, there is another system formed by the -(y)Xb and -mAmIş gerundium suffixes. This system, represented by -(y)Xb and -mAmIş gerundium suffixes, is unique to South Azerbaijani and Qashqai Turkic. -mAmIs gerundium suffix is used in the negative of gerundiums with -(y)Xb suffix. The -mAmIs structure consists of -mA negative suffix and -mIş past tense suffix. The -mIş suffix in the -mAmIş structure has developed as an equivalent of the expressions with the -DX suffix under the influence of Persian. Gerundiums with the -mAmIş suffix, although developed with Persian influences, are compatible with the Turkic system by being used as an infinitive verb. In this context, there is no person or modal compatibility between the gerundiums with -mAmIş and the basic verbs. On the other hand, -mAmXş gerundium suffix also contains data indicating that the -tI element in the gerundium suffix -mAtI(n) is the past tense suffix.

Anahtar Kelimeler

Turkic dialects, South Azerbaijani Turkic, Qashqai Turkic, Gerundium Suffix, Language Contacts.

-(y)Xb ve -mAmIş Zarf-Fiil Ekleri Üzerine

Öz

Tarihî Türk dili alanında -(X)p(An)’lı zarf-fiillerin olumsuzu, -mAtI(n)’lı ve -mAy(In)’lı zarf-fiillerle ifade edilmiştir. -mAtI(n)’lı ve -mAy(In)’lı zarf-fiillerin öznesi ile temel fiilin öznesinin aynı olduğu cümlelerde zarf-fiillerdeki hareketin gerçekleşmediği bildirilmiştir. -mAtI(n)’lı ve -mAy(In)’lı zarf-fiillerin öznesi ile temel fiilin öznesinin farklı olduğu cümlelerde ise öncelik - sonralık ilişkisi oluşmuştur. Özellikle 13. yüzyıldan sonra -mAtI(n)’lı zarf-fiiller Oğuz (Batı) Türkçesinde, -mAy(In)’lı zarf-fiiller ise Kıpçak ve Karluk (Kuzey ve Doğu) Türkçesinde yaygınlaşmıştır.

Genel Türkçe -(X)p ve -mAtIn ya da -mAy(In) temelli zarf-fiil ekleri, Oğuz Türkçesinde (Türkmen ve Horasan Türkçesi hariç) -(y)Xp ve -mAdAn (< -mAdIn) biçiminde gelişmiştir. Bugün Oğuz Türkçesi alanında ayrıca -(y)Xb ve -mAmIş zarf-fiil ekleriyle teşkil edilmiş olan bir başka sistem daha yer almaktadır. -(y)Xb ve -mAmIş zarf-fiil ekleriyle temsil edilen bu sistem, özellikle Güney Azerbaycan ve Kaşkay Türkçesine özgüdür. -mAmIş zarf-fiil eki, -(y)Xb ekli zarf-fiillerin olumsuzunda kullanılmaktadır. -mAmIş yapısı, -mA olumsuzluk eki ile -mIş duyulan geçmiş zaman ekinden oluşmuştur. -mAmIş yapısındaki -mIş eki, Farsçanın etkisiyle -DX ekli anlatımların dengi olarak gelişmiştir. -mAmIş ekli zarf-fiiller, Farsça etkilerle gelişmiş olsa da bitimsiz (çekimsiz) fiil özelliğinde kullanılmak suretiyle Türk dili sistemine uyumlu durumdadır. Bu çerçevede -mAmIş ekli zarf-fiiller ile temel fiiller arasında şahıs ya da kip uygunluğu bulunmamaktadır. Diğer yandan -mAmXş zarf-fiil eki, -mAtI(n) zarf-fiil ekindeki -tI unsurunun görülen geçmiş zaman eki olduğuna dair veriler de barındırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk lehçeleri, Güney Azerbaycan Türkçesi, Kaşkay Türkçesi, Zarf-Fiil Eki, Dil İlişkileri.

Kaynakça

• ARAT, Reşit Rahmeti (1947). Kutadgu Bilig I. Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ATICI, Abdulkadir (2018). Lalecin Türkçesi (Giriş-İnceleme-Metinler). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• ATICI, Abdulkadir (2021). İsa Rahmani (Doğanlı)’nın Kaşkay Türkçesi Tercüme Eseri Kumbuca Paşa (Küçük Prens). Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• BAYRAKTAR, Nesrin (2018). Türkçede Fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• CEMRASİ, Ali Asker (2014a). Tülkü Matalı. Tahran: Tekderaht,
• CEMRASİ, Ali Asker (2014b). Xelec Tili Gıramıri. (Kişisel Yayın), Tahran.
• CEMRASİ, Ali Asker (2015a). Tülkü və Hacıleylək Dastanı. (Kişisel Yayın), Tahran/İran.
• CEMRASİ, Ali Asker (2015b). (çev.) Hz. Süleyman’la Karınça Hakayeti (Süleyman Şah ve Karışka). Azerbaycan ve Halaç Türkçesinde Nağıl, (Kişisel Yayın), Tahran/İran.
• ÇAM, Ahmet (2021). Şahseven Türkçesi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi.
• ÇELİK, Muhittin (2014). Kaşkay Türkçesi Metinleri. Ankara: Gece Kitaplığı.
• DOERFER Gerhard (1978). “Das Chorasantürkische”, TDAY-Belleten 1977, 127-204.
• DOERFER, Gerhard (1988). Grammatik des Chaladsch. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• DOĞAN, Talip (2016). “Halaç Türkçesinde {-DXK} Ekinin Bitimsiz (Çekimsiz) Fiillerde Kullanımları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 56: 723-737.
• DOĞAN, Talip (2017). “Türkiye Türkçesi ve Horasan Türkçesinin Bocnurd Ağzında “ve” Anlamında Sıralamanın Görünümü”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 43, Bahar, 87-105.
• DOĞAN, Talip (2020a). Urmiye Ağzı. Ses ve Biçim Bilgisi (Güney Azerbaycan). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• DOĞAN, Talip (2020b). Kaşkay Türkçesi Üzerine Bir İnceleme. Evezullah Seferi Keşkollu Yettim Yal (Yetim Tepe). Giriş-İnceleme-Metin-Aktarma-Dizin. Konya: NEÜ.
• ECKMANN, János (2003). Çağatayca El Kitabı. (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Akçağ.
• ERASLAN, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• EROL, Safiye (2007). Kadıköylü’nün Romanı. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
• GÖKDAĞ, Bilgehan A. (2012). Halaç Türkçesi Metinleri. Qarşu Baluqqa Selam. Ankara: Vizyon.
• GÖKDAĞ, Bilgehan A. (2014). “Halaç Türkçesinde -mXş Ekinin Zarf-Fiil Eki Olarak Kullanılmasına Dair”, VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi. 30 Eylül - 4 Ekim 2013, Bildiri Kitabı, İstanbul, 631-642.
• GÜLSEVİN, Gürer (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GÜLTEKİN, Mevlüt (2011). “Kırgız Türkçesinde Zarf-Fiiller ve Türkiye Türkçesi Karşılıkları Üzerine Bir Araştırma”, Türklük Bilimi Araştırmaları. XXX: 99-126.
• Güney Azerbaycan Folkloru (2013). I. Kitab, Bakü: Elm ve Tehsil. (= GAF-I)
• GÜZEL, Hasan (2021). Dil İlişkileri Bağlamında Halaçça. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• KASAPOĞLU ÇENGEL, Hülya (2005). Kırgız Türkçesi Grameri. Ankara: Akçağ.
• İLHAN, Nadir ve KABADAYI Ceren (2016). Türk Dilinde Olumsuzluk. İstanbul: Kesit.
• KANAR, Mehmet (1997). Farsça Dilbilgisi-Konuşma-Sözlük. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• KARADOĞAN, Ahmet (2009). Türkiye Türkçesinde Kılınış, Ankara: Divan Kitap.
• KARAHAN, Leyla (2011). “Görülen Geçmiş Zaman Eki -dı/-di’nin Tarz ve Bağlama Fonksiyonuna Dair”, Türk Dili Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ, 186-192.
• KARİNİ, Jahangir (2009). Erdebil İli Ağızları. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KIRAL, Filiz (2000). “Reflections on -miş in Khalaj”. Evidentials (Turkic, Iranian and Neighbouring Languages. Ed. Lars Johanson, Mouton de Gruyter). Berlin, Newyork. 89-101.
• KORKMAZ, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri. Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• MUHAMMED, Ragıp (2021). Memluk Türkçesinde Ekler ve İşlevleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖNER, Mustafa (1999). “-matı Gerindiumu Hakkında”, 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı-1996. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999, 833-840.
• ÖZTÜRK, Rıdvan (2016). Özbek Türkçesi El Kitabı. Konya: Palet.
• REZAEI, Mehdi (2015). İran-Zencan Bölgesi, Kaydar ve Yöresi Ağızları. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• REZAEIAMALEH, Moslem (2023). Kaşkayı Türkçesi Ağızları (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• SARIKAYA, Mahmut (1998). Güney Azerbaycan Türkçesi (Fonetik-Morfoloji-Sentaks). Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TEKİN, Talât (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• Türk Lehçeleri Grameri (2007). (ed. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ.
• TEKİN, Talât (2004). “On the Turkic Gerundial Suffix {-matı(n)}”, Makaleler II-Tarihi Türk Yazı Dilleri. (haz. Emine Yılmaz, Nurettin Demir). Öncü Kitap, Ankara, 2004, 613-624.
• YAGHOOBİ, Valiollah (2011). Bir Kaşkay Türk Şiiri Antolojisi: Ḳaşḳā’i Şiʽri yā Āsār-i Şuʽarā-yi Ḳaşḳā’î. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.