Molla Zahir Tendûrekî'nin Tasavvufî Kişiliği ve Divânı

Year 2021, , 235 - 250, 31.12.2021

Yusuf Salmazzem

https://doi.org/10.47145/dinbil.1023577

Abstract

Kadim bir tasavvufî geleneğe sahip olan şark bölgesi, muhtelif tasavvufî anlayışlara asırlarca mihmandarlık etmiştir. 19. yüzyıla gelindiğinde tarikatlar içerisinde, Nakşbendiyye tarikatının Hâlidiyye kolunun, bölgede geniş bir alana yayıldığına şahit olunmaktadır. Bu hususta 19. yüzyılın ikinci yarısında Seyyid Sıbgatullah Arvâsî (ö. 1287/1870) ile onun halifelerinden Şeyh Abdurrahman-ı Tağî’nin (ö. 1304/1886) büyük rolleri olmuştur. 20. yüzyılın ilk çeyreğinde ise Şeyh Abdurrahman-ı Tağî’nin oğlu ve Nakşbendiyye tarikatının halifelerinden olan “Hazret” lakaplı Şeyh Muhammed Diyâuddîn’in (ö. 1342/1924) özel bir yeri bulunmaktadır. Hazret, Nurşin Dergâhı’nın postnişini olduğu dönemde, Nakşbendiyye tarikatının Hâlidiyye kolunun karakteristik özelliklerinden olan şeriat ve tarikat insicamını en güzel şekilde icra etmeyi başarmıştır. Esasen Nurşin Dergâhı’ndaki zâhirî ilimler ile bâtınî ilimlerin birbirini tamamlayan iki unsur olduğu yönündeki telakki, Şeyh Abdurrahman-ı Tağî ile başlamış, Şeyh Fethullah Verkânisî (ö. 1317/1899) ve Hazret ile belirgin hale gelmiştir. Şeyh Muhammed Diyâuddîn’den istifade eden ve mezkûr anlayışı layıkıyla temsil eden isimlerden biri de Molla Zahir Tendûrekî (ö. 1385/1966) olmuştur. O, şer‘î ve irfânî ilimlerdeki derin vukufiyyetinin yanı sıra edib niteliğiyle de tanınan bir isimdir. Hazret’in vefatından derinden etkilenen Tendûrekî, şeyhine olan muhabbet ve bağlılığını 105 şiirden müteşekkil bir divanda dile getirmeye çalışmıştır. Edebî olarak oldukça zengin olan bu divan, tasavvufî pek çok unsuru da ihtiva etmektedir. Bu durum müellifin tasavvufî kişiliği hakkında da okuyucuya bir fikir vermektedir. Bu çalışmada, nitel araştırma araçlarından biri olan metin analizi metodu kullanılarak Tendûrekî’nin hayatının yanı sıra ilmî şahsiyeti ve tasavvufî kişiliği irdelenmektedir.

Keywords

Tasavvuf, Molla Zahir Tendûrekî, Şeyh, Mürid, Şeyh Muhammed Diyâuddîn

Supporting Institution

YOK

Project Number

YOK

Thanks

YOK

Molla Zahir Tendureki's Sufistic Personality and His Sufistic Diwan

Abstract

The eastern region, which has an ancient sufistic tradition, has been a host to various sufistic notions for ages. In the 19th century among the sufistic sects, it is witnessed that the Khalidiyya branch of the Naqshbandi sect spread over a wide area in the region. In this regard, especially the second half of the 19th century, Sayyid Sıbgatullah Arvasi and one of his caliphs Sheikh Abdurrahman Tagi played a major role. Concordantly In the first quarter of the 20th century, Sheikh Mohammad Diyauddin (d. 1342/1924), nicknamed "Hazrat", who is the son of Sheikh Abdurrahman Tagi and one of the caliphs of the Naqshbandiyya sect, is also an important figure. When Sheikh Hazrat was the head of the Norshen Lodge, he succeeded in performing the compatibility of sharia and sect, which are characteristic features of the Naqshbandi Khalidiyya. Fundamentally the consideration about “esoteric and external sciences complete each other” began with Sheikh Abdurrahman Tagi in the lodge of Norshen and has become evident with Sheikh Fathallah Warkanisi and Sheikh Hazrat. Molla Zahir Tendureki (d. 1385/1966) was one of the names who benefited from Sheikh Mohammad Diyauddin and adequately represented the aforementioned understanding. He is a name known for his literary quality as well as his deep cognization in the sciences of shar'i and lore. Tendureki, who was deeply affected by the death of his sheikh, tried to express his love and devotion to him in a diwan consisting of 105 poems. This diwan, which is quite rich in terms of literature, also contains many sufistic elements. This situation also gives the reader an idea about the sufistic personality of the author. In this study by using the text analysis method, which is one of the tools of the qualitative research method, in addition to Tendureki’s life, his scientific personality and Sufi personality are examined.

Keywords

Tasawwuf, Molla Zahir Tendureki, Sheikh, Murid, Sheikh Mohammad Diyauddin

Project Number

YOK

References

• Adak, Abdurrahman. “Kürtler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2/131-138. Ankara: TDV Yayınları 2019.
• Akpınar, Cemil. “İcâzet” , Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 21/393-400. İstanbul: TDV Yayınları 2000.
• Algar, Hamid. “Tasavvuf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32/335-342. İstanbul: TDV Yayınları 2006.
• Arğun, Şaban. “Tasavvufun Kürtler Arasında Yayılması ve Bulanık’ta Tasavvuf Geleneği”, Bulanık/Kop, ed. İrşad Sami Yuca, 567-586. Konya: Çizgi Kitapevi, 2020.
• Baş, Emrah. "Son Dönem Osmanlı Âlimlerinden Muhammed Zâhid Kevserî’nin Tasavvufun Çeşitli Meselelerine Yaklaşımı". İslam Tetkikleri Dergisi 11 / 2 (Eylül 2021): 861-883.
• Başar, Yeliz. Nakşbendî-Hâlidî Şeyhi Muhammed Ziyâeddîn Nurşînî’nin Hayatı Ve Mektûbât’ındaki Tasavvufî Görüşleri. Çorum: Hitit Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi 2018.
• Biçici, Mehmet Şirin. “Molla Zahirê Tendûrekî’nin Hayatı” (Yusuf Salmazzem, Ses Kaydı, Görüşmeci 22 Şubat 2021).
• Bingöl, Abdulkerim - Salmazzem, Mehmet. “Bölge Medreselerinin Yazılı Edebiyatın Gelişmesindeki Rolü ve Spesifik Olarak Kürtçe Meâl ve Tefsirlere Katkısı”, Ünidap Uluslararası Bölgesel Kalkınma Konferansı Sosyal Kalkınma, ed. Abdullatif Tüzer vd. 2/ 72-84. Muş: Muş Alparslan Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Buğda, Sadrettin. “Molla Zahir Tendürekî ve Arapça Divânı”, Makalelerle Muş, ed. Ercan Çağlayan, 152-168. Muş: Muş Alparslan Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Çağlayan, Mehmet. Şark Uleması, İstanbul: Çağlayan Yayınları, 1996.
• Çakır, M. Saki. Seyyid Taha Hakkari ve Nehrî Dergâhı, İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2017.
• Çiçek, M. Halil. “Molla Hüseyn-i Kiçik Hayatı ve Eserleri” Uluslar Arası Silvan Sempozyumu ed. M. Edib Çağar vd. 436- 458. Silvan: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Çiçek, Mehmet Halil. Şark Medreslerinin Serencâmı, İstanbul: Beyan Yayınları, 2009.
• Fahri, Macit. İslam Felsefesi Kelâmı ve Tasavvufuna Bir Giriş, İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Haydaroğlu, Aladdin. “Molla Zahirê Tendûrekî’nin Hayatı” (Yusuf Salmazzem, Ses Kaydı, Görüşmeci 18 Haziran 2021).
• Karakaya, Rahmetullah “Molla Zahirê Tendûrekî’nin Hayatı” (Yusuf Salmazzem, Ses Kaydı, Görüşmeci 18 Haziran 2021).
• Kavak, Abdulcebbar. Cumhuriyet Döneminde Ağrı’da Tasavvuf, Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2020.
• Kavak, Abdulcebbar. Mevlânâ Hâlid-i Nakşibendî ve Hâlidîlik, İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2016.
• Korkusuz, M. Şefik. Nehri’den Hazne’ye Meşayihi Nakşibendi, İstanbul: Kilim Matbaacılık, 2010.
• Oxînî, Şeyh Muhammed Asım. Birketü’l-Kelimat Menkıbeler Havuzu, İstanbul: Avesta, 2017.
• Salmazzem, Mehmet (ed.). Tarihî ve Kültürel Dokusuyla Koğak, Konya: Çizgi Kitapevi, 2019.
• Salmazzem, Mehmet “Bulanık/Kop’ta Medrese Geleneği ve Tefsir Tedrisatı”, Bulanık/Kop, ed. İrşad Sami Yuca, 531-566. Konya: Çizgi Kitapevi, 2020.
• Salmazzem, Yusuf. “Medrese ve Tasavvuf Geleneğinde Bir Âlim Potresi” Şeyh İbrahim-i Çoğreşî/Melekendî””, Bulanık/Kop, ed. İrşad Sami Yuca, 587-600. Konya: Çizgi Kitapevi, 2020.
• Şener, H. İbrahim - Yıldız, Alim. Türk İslam Edebiyatı, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2008.
• Tayfur, Ömer. Şeyh Muhammed Diyâuddîn’in Hayatı Ve Tasavvufî Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Tek, Ayhan. “Şeyh-Mürid İletişiminin Yazma Geleneğine Katkısı: Molla Zahirê Tendûrekî’nin Dîwan’ı”, DergiPark 18/47 (2018), 83-108.
• Tendûrekî, Molla Zahirê. Diwan, İstanbul: Nûbihar Yayınları, 2007.
• Uludağ, Süleyman. “Hâlidiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15/296-299. İstanbul: TDV Yayınları 1997.
• Yılmaz, H. Kamil. Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Ensar Neşriyat 10. Basım, 2004.
• Yiğit, Mesut. “Mevlânâ Halidi Bağdâdî’den Günümüze Cizre’de Faaliyet Göstermiş Tarikatlar ve Temsilcileri”, Anemon 8/6 (2020), 1901-1910.
• Yiğit, Mesut. “Tasavvuf Kurumsallaşması: Tarikatlar Dönemi” Tasavvuf, ed. Güldane Gündüzöz vd.170-184. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2021.