Tarımlaştırma ve Tarımsızlaştırma: İstanbul’da Bostancılığa Bütünsel Bakış Denemesi

Year 2023, Volume: 21 Issue: 82, 173 - 207, 25.06.2023

Huri Kiraz Özdoğan

Abstract

İstanbul’da bostancılık pratikleri ev bahçelerine kurulan geçimlik bostanlar, ticari maksatla yapılan zanaat bostanları, müşterek alanlar yaratmak üzere organize olunan kolektif bostanlar gibi farklı biçimlerde karşımıza çıkmaktadır. İstanbul’daki bostanlarla ilgili sosyal bilimsel çalışmalar, son yirmi yılda toplumsal hareketlerin etkisiyle artmıştır. Bu literatürde zanaat bostanları ve kolektif bostanlar, başat konuları teşkil etmektedir. Hem akademik literatürde hem de bostanlarla ilgili toplumsal hareketlerde İstanbul’un son altmış yılda bostansızlaştırılması/tarımsızlaştırılması ve sebze yetiştirmenin kent yaşamının normalinden çıkartılması merkezi eleştiri konularıdır. Ancak kentin tarımsızlaştırılması, tek hâkim politika değildir. Ev bahçelerini bostan kurulacak şekilde planlanması, kentin tarımlaştırılmasına yönelik erken örnekleriyse; hobi bostanları ve topraksız tarım uygulamaları daha güncel örnekleridir. Bu makalede İstanbul’daki sebze yetiştirmeye dair pratikler ve söylemler, tarımsızlaştırma/bostansızlaştırma ve tarımlaştırma ekseninde bütünsel olarak incelenmektedir.
Makalenin ilk kısmında etnografik anlatılardan hareketle İstanbul’un hafızasında -hem meslek hem geçimlik- bostanlar ele alınacak ve burada bostanların Cumhuriyet döneminde kentin dokusunun bir parçası olduğuna ve bostancıların kentin failleri olduğuna dikkat çekilecektir. Bostanların ve bostancıların kaybının ise ortak yaralanabilirliğinin konusu olabildiği iddia edilecektir. İkinci kısmında kentte sebze yetiştirmeye yönelik güncel tarımlaştırma politikaları ele alınacaktır. Belediyelerce yürütülen hobi bostanlaştırma projelerinin kolektiflik ve sebze yetiştirme zanaatlarına el koyma aracı olarak yürütüldüğüne ve buradaki vasıfsızlaştırmanın da topraksız tarım uygulamalarına yer açmaya yarayacağına dikkat çekilecektir.

Keywords

İstanbul'da bostancılık, zanaat bostanları, gecekondu bahçeleri, hobi bostanları, topraksız tarım

References

• A Haber (2021), “Yedikule Bahçe’nin Çiftçileri Çocuklar” (16.07) https://www.youtube.com/watch?v=1CcXnCnq9MI
• Ada, O. (2022) “Kır ve Kentin Ötesinde Tarım: Kemalist Türkiye’de Modern İstanbul Tahayyülü ve İnşası”, Adak, Sevgi/Lamprou, Alexandros (Der.), Tek Parti Dönemini Yeniden Düşünmek (İstanbul: Tarih Vakfı): 249-286.
• Akdal, A. N. (2016), “Provisioning The Ottoman Capital/ İstanbul's Market Garden between the seventeenth and Nineteenth Centuries” (Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniv. )(Danş. C. Kırlı).
• Anadolu Agency (26 Ekim 2022), “Tarım 4.0 projesi ile çiftçiler ve girişimciler tarımda yenilikçi uygulamaları keşfediyor” https://www.youtube.com/watch?v=xFBt5v1CkU0.
• Anonim (1942), “Bostanda bir Cinayet” Şehir Haberleri, Vatan Gazetesi (2 Haziran): 2.
• Anonim (1955), “Kartal İntihap Heyeti Başkanlığından” Kartal Postası (28 Ekim): 2-3.
• Anonim (1955), “Kartal’da sebze teşvik Müsabakası” Kartal Postası (18 Şubat): 1-2.
• Aslan, Ş., Şen, B., Kurtuluş, H. (2014), Sözlü Tarih Görüşmeleriyle Kağıthane (İstanbul: Kağıthane Belediyesi).
• Atalık, G./Bölen, F./Ünügör, M./Aksoylu, Y./Özsoy, A./Dener, A./Köksüz, B. (1986), Field Studies in the Squatter Settlement of Istanbul (İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi).
• Aykan, B./Başyurt, İ. (2019), “‘Yeşil Alan’dan Geleneğe: Somut/Somut Olmayan Kültürel Miras Dikotomisi, Kültürel Peyzaj ve Yedikule Bostancılığını Dünya Mirası Olarak Korumak”, Planlama (Cilt: 29, Sayı.3): 271–287.
• Aytürk Haber (2022), “Trakya’nın En Büyük Topraksız Tarım Tesisi Silivri, Değirmenköy’de”, (8 Kasım) https://www.ayturkhaber.com/haber/trakyanin-en-buyuk-topraksiz-tarim-tesisi-silivri-degirmenkoyde-19923.
• Bahçeci, D. (ed.) (2012), Kent Bahçeleri Deneyimi (İstanbul: Yeryüzü Derneği).
• Baudry, S. (2011), “Les community gardens de New York City : de la désobéissance civile au développement durable » Revue française d’études américaines (129) : 73-86. https://doi.org/10.3917/rfea.129.0073.
• Başaran, S. (1986), “New Settlement Areas: A Case Study” Atalık, Gündüz/Bölen, Fulin/Ünügür, Mete ve diğ., Field Studies: In the Squatter Settlements of Istanbul (İstanbul: Ebru Tanıtım):23-36.
• Baytin, T./Aydoslu, G./Ayverdi, A./Berköz, S. (1964-1965), Kendı̇ Evı̇nı̇ Yapana Yardım Metodu Çekı̇rdek Konut, Bı̇r Gecekondu Bölgesı̇nde Analı̇z (İstanbul: İTÜ Teknik Okulu Mimarlık Şubesi).
• Berger, J. (2017), Hayvanlara Niçin Bakarız (İstanbul: Deli Dolu) (Çev. Cevat Çapan).
• Benjamin, W. (2002), “Tekniğin Olanaklarıyla Yeniden Üretilebildiği Çağda Sanat Yapıtı”, Pasajlar (İstanbul: YKY, 4. Baskı) (Çev. A. Cemal): 50-86.
• Beyond Istanbul (2018), “Alper Can Kılıç Söyleşisi” [A. C. K. ile röportaj] Beyond Istanbul (Sayı: 3): 142-152.
• BigPara Hürriyet (2005) “İstanbul’un Göbeğinde Kadınlarla Doğal Tarım” BigPara Hürriyet, (15.07.) https://bigpara.hurriyet.com.tr/haberler/genel-haberler/istanbul-un-gobeginde-kadinlarla-dogal-tarim_ID528172/
• Bilgin A. (2010), “Osmanlı dönemi İstanbul bostanları (bir giriş denemesi)” Yemek ve Kültür (İstanbul: Çiya Yayınları) (Sayı: 20): 86-97.
• Bilan, S. (2006), Gecekondudan Varoşa Kadının Değişen Statüsü Bayramtepe Örneği İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı, (danş. K. Tuna).
• Butler, J. (2005), Kırılgan Hayat: Yasın ve Şiddetin Gücü (İstanbul: Metis Yay.) (Çev. Başak Ertür).
• Cathelat, B. (2019), Smart Cities, shaping the society of 2030, https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000367762.locale=fr.
• Çeçener, H. B. (2008), Üsküdar Anıları: Eski Üsküdar Yaşantısından Kısıtlar (İstanbul: Kaknüs).
• Descola, P. (2013), Doğa ve Kültürün Ötesinde (İstanbul: Bilgi Üniv. Yay.) (Çev. İsmail Yerguz).
• Cengiz, G. (2018), Boğaz’daki Mutlu Çocukluk, Kuzguncuk (İstanbul: Nail Kitapevi, 4. Baskı).
• Doğan, M.C. (1990), Türkiye’de Gecekondu Meselesi ve Ümraniye Mustafa Kemal Paşa Mahallesi’nde bir saha araştırması (Sosyal Yapı ve Sosyal Değişme Anabilim Dalı İstanbul Üniversitesi) (Danş. E. Öksüz).
• Durgun, B. (2019), “Cultural Politics of Urban Green Spaces: The Production and Reorganization of Istanbul’s Park and Gardens” PhD diss. (George Mason University).
• Ebcim, N. (2005), Üç Dinin ve Ünlülerin Buluştuğu Semt: Kuzguncuk (İstanbul: İleri Yayınları).
• Efe, Mercan (2003), Kentsel tarım ve şehir planlamaya entegrasyonu (Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Şehircilik Anabilim Dalı) (Danş. Prof. Dr-Ing. Şenel Ergün).
• Egi, K. (1946-1947), “İstanbul paftasında ekili ve dikili arazinin tesbiti”, İstanbul Üniversitesi (1946-1947 Bitirme Tezi).
• Erden, A. (1959), Kartal'ın Beşeri ve İktisadi Tetkiki (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü (1958-1959 Bitirme Tezi).
• Ernwein, M./Salomon-Cavin, J. (2014), “Au-delà de l’agrarisation de la ville : l’agriculture peut-elle être un outil d’aménagement urbain ? Discussion à partir de l’exemple genevois”, Géocarrefour (Cilt: 89, Sayı.1-2): 31-40. https://doi.org/10.4000/geocarrefour.9380.
• Foucault, M. (2013), Güvenlik, Toprak, Nüfus, Collège de France Dersleri 1977-78 (Çev. Ferhat Taylan) (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları).
• Genoud, A. (2018), “The Politics of Greening the City: The Case of the Bostan of Kuzguncuk, Istanbul”, Nature and Culture (Cilt 13, Sayı. 1): 69–91.
• Gülersoy, Ç. (1994), Beşiktaş Daha Dün (İstanbul: İstanbul Kitaplığı).
• Fatih Belediyesi (2020), “Fatih’te Yedikule Bahçe açıldı” (6 Eylül) https://www.fatih.bel.tr/tr/main/news/fatihte-yedikule-bahce-acildi/323.
• Fautras, A. (2016), “Les nouveaux bostan d’Istanbul : quelle pérennisation pour les jardins de la contestation ?”, European Journal of Turkish Studies (Cilt : 23, Sayı.2): 1-21.
• Felek, B. (1987), Hayal Belde Üsküdar (İstanbul: Felek Yay.).
• Fıstık, F. (2021), “Kadıköy Bostanlarına Kavuştu”, Gazete Kadıköy (18 Eylül)
• https://www.gazetekadikoy.com.tr/cevre/kadiky-bostanlarina-kavustu.
• Fırat, D. (2021), “Bomonti’nin Çok Katmanlı Belleği”, Kovanlıkaya, Ç. vd. (der.) Bomonti: Kentsel Dönüşüm ve Mekânın Belleği (İstanbul: İletişim Yay.).
• Han, A./Shopov, A. (2015), “İstanbul, Beyoğlu, Kasımpaşa: Klâsik Dönem Osmanlı Mimarisinin bir Örneği Olarak Piyale Paşa Cami ve Bostanı”, Ağustos.
• Hannerz, U. (1980), Exploring the City (New York, Columbia University Press).
• Hart, W.M.C. (1969), Zeytinburnu Gecekondu Bölgesi (İstanbul: İTO Yay.).
• Ingold, T. (2000), The Perception of Environment (London ve New York: Routledge).
• İstanbul Kent Bostanları Çalışma Grubu (2021), Tarım Yapan Kent İstanbul: Bugünden Yarına Müşterek Hayatlar (İstanbul Kent Konseyi) https://istanbulkentkonseyi.org.tr/wp-content/uploads/2021/10/Tarim-Yapan-Kent-Istanbul.pdf.
• İstanbul Özel Fransız Saint Joseph Lisesi (2021), “Veda ve Yeni Başlangıç/Adieu et un nouveau départ”
• “Kadıköy 15 Pafta” Pervetitch Haritaları: Kadıköy, Üsküdar, Beşiktaş, Ortaköy, Beyoğlu, Şişli Bölgeleri (22 Eylül). https://photos.google.com/share/AF1QipMwT4VYX6HbZrbb_-z0F_ycpdL3ahpQeiqD-dRzht-_rybABgy6iawSnrxm9ItE5g/photo/AF1QipOApVt7MTjoTRrk1VKB2MYjDbtpId_gXmXc9aE?key=NnhJUXlvX1V6RjY4eWNWR2NnY05zUzItV3FYZzJR
• Kadıköy Belediyesi (2021), “Nedir Bu Kadıköy Bostanları?”, (6 Eylül) https://www.youtube.com/watch?v=1Z70pyLZNlc
• Kafadar, M. S. (2020), “Bostancı Recep Amca’yı kaybettik; 2 milyon lira “bostan cezası” kaldı yadigâr!” T24 Bağımsız İnternet Gazetesi (6 Mayıs) https://t24.com.tr/yazarlar/suna-kafadar/bostanci-recep-amca-yi-kaybettik-2-milyon-lira-bostan-cezasi-kaldi-yadigar,26521.
• Kafadar, M. S. (2019), "Environmental Imaginary of Istanbul in early twentieth century” (Yüksek Lisans Tezi, BOUN) (Danş. M. Ersoy).
• Kaldjian, P. J. (2000), “Urban Food Security and Contemporary Istabul: Gardens, bazaars and the countryside” (Doktora Tezi Arizona Üniversitesi) (Danş. M. E. Bonine).
• Kaya Ç. (2005), “Urban agriculture in Istanbul, Turkey” Urban Agriculture Magazine RUAF Pays-Bas (Sayı.14): 41-42. UR https://ruaf.org/assets/2019/12/Urban-Agriculture-Magazine-no.-14-Urban-Aquatic-Production.pdf
• Kaynar, H. (2012), Projesiz Modernleşme: Cumhuriyet İstanbul’undan Gündelik Fragmanlar (İstanbul: İstanbul Araştırmalar Enstitüsü).
• Kıran, İ. (2019), “İstanbul Kara Surları Dünya Miras Alanındaki Tarihi Bostanların Kültürel Peyzaj Kapsamında Değerlendirilmesi” (Yüksek Lisans Tezi MSGSÜ) (Danş. S.D. Yücel Kap).
• Kıray M. (1972), “Gecekondu Azgelişmiş ülkelerde hızla topraktan kopma ve kentle bütünleşememe”, SBF Dergisi (Cilt:27, Sayı.3): 561-573.
• Koca, A. (2014), “Yedikule Bostanları Yaşatılabilir!” (18 Şubat) Yapı.com.tr http://www.yapi.com.tr/haberler/yedikule-bostanlari-yasatilabilir_116113.html?showAll=1.
• Kocagöz, U. (2021), “Türkiye’de nasıl bir agroekoloji hareketine ihtiyacımız var”, T. Özkaya/ M. Y. Yıldız/ F. Özden/ U. Kocagöz (Haz.) Agroekoloji: Başka bir Tarım Mümkün (İstanbul: Metis): 288-297.
• Koder, J. (1995), “Fresh vegetables for the capital” Mango, Cyril / Dagron, Gilbert / Greatrex, Geoffrey (Der.) Constantinople and its hinterland (Aldershot: Ashgate): 49-56.
• Kovanlıkaya, Ç./Fırat, D./Yılgür, E./Aslan, Ş./Özarslan, A. D. (2021), Bomonti: Kentsel Dönüşüm ve Mekânın Belleği (İstanbul: İletişim Yay.).
• Kutup Architecture (t.y.),“Yedikule Kapı ile Belgrad Kapı Arası Kara Surları İç Koruma Alanı Rekreasyon Projesi” http://kutupmimarlik.com/en/gallery/kule-meydani-yedikule-kapi-ile-belgrad-kapi-arasi-kara-surlari-ic-koruma-alani-mimari-muhendislik-ve-rekreasyon-alani-uygulama-projesi/
• Kümbetoğlu, B (1996), “Women in Squatter Settlements and their living space”, (Yay. Haz E. Komut) Housing Question of the “Others” (Ankara: Mimarlar Odası Yay): 86-95.
• McClintock, N. (2014), “Radical, reformist, and garden-variety neoliberal: Coming to terms with urban agriculture's contradictions” Local Environment (Cilt 19, Sayı.2): 147–171. http://doi.org/10.1080/13549839.2012.752797.
• Milbourne, Paul (2020), “Everday (in) justices and ordinary environmentalism: Community Gardining in Disadvantaged urban neighborhood” Tornaghi, Chiara/Certomà, Chiara (Der.) Urban Gardening as Politics (Londra ve New York: Routledge): 12-31.
• Mills, A. (2014), Hafızanın Sokakları: İstanbul’da Peyzaj, Hoşgörü ve Ulusal Kimlik (İstanbul: Koç Yay) (Çev. Cem Soydemir).
• Ontasarım (2017), "Tarihi Yedikule Bostanları Rehabilitasyonu ve Tarım Parkı". https://www.ontasarim.com.tr/tr/project/tarihi-yedikule-bostanlari-rehabilitasyonu-ve-tarim-parki-39.html,
• Özdoğan, K. (öngörülen yayın tarihi 2023) “Tarımın Kente Otoriter Dönüşü” Kafadar, Suna (Ed.) Beyond İstanbul (Sayı:14).
• Özdoğan, K./ Tatari, F./ Bilgin, A. (2021), “Giriş” Özdoğan, Kiraz/Tatari, Fatih/Bilgin,Ali (der.), İnsan, Hayvan ve Ötesi (İstanbul: Kolektif Kitap): 9-34.
• Özdoğan, K. H. (2016), “Kolektif Ekotarım Deneyimleri Üzerinden Topluluklar”, Toplum ve Bilim (Sayı: 138/139): 179-188.
• Ricci, A. (2008), “İstanbul’da Manevi Kültürel Miras: Kara Surlarının Bizans Bahçeleri” 3. Uluslararası Tarihi Yarımada Sempozyumu Tebliğler Kitabı (İstanbul: İBB): 66-67.
• Robert-Boeuf, C. (2019), “Les jardins familiaux franciliens entre urbanisation, végétalisation et agrarisation” EchoGéo 50:1-14.
• Robin, C. (2011), La possibilité d’une agriculture: Les maraîchers des murailles à Istanbul, (Yüksek Lisans Tezi_, Paris-est Créteil. (Danş. Franck Dorso), http://oui.hypotheses.org/2265
• Ocak, H. (2020) “Bir değer yok ediliyor” Cumhuriyet, 27 Nisan https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/bir-deger-yok-ediliyor-1735326.
• Saint-Josephliler Derneği, https://www.sjd.org.tr/post/vedaveyenibaslangic.
• Sennett, R. (2012), Beraber (İstanbul: Ayrıntı) (Çev. İlkay Özküralpli).
• Sennett, R. (2013), Zanaatkâr (İstanbul: Ayrıntı, 2. Basım) (Çev.Melik Pekdemir)
• Sennett, R. (2006), The Culture of the New Capitalism (New Haven ve Londra: Yale Univ. Press).
• Shopov, A./Han, A. (2013), “Osmanlı İstanbul`unda Kent İçi Tarımsal Toprak Kullanımı ve Dönüşümleri: Yedikule Bostanları”, Toplumsal Tarih Dergisi (Sayı: 236): 34- 38.
• Shopov, A. (2021), “Irrigating and Weeding the Bostan in Sixteenth-Century Ottoman Turkish Literature” Oppermann, Serpil / Akıllı, Sinan (Der.) Turkish Ecocritism: From Neolitic to Contemporary Timescapes (Lanham, Boulder, New York, London: Lexington Books): 69-86.
• Shopov, A. (2022), “Chapter 11: When Istanbul was a City of Bostāns: Urban Agriculture and Agriculturists” Hamadeh, Shirine/ Kafescioğlu ,Çiğdem (Der.), A Companion to Early Modern Istanbul (Leiden and Bostan: Brill): 279-306.
• Tanoğlu, A. T. (1947), Mesken ve Gecekondu, (İÜ Coğrafya Bitirme Tezi).
• Tan, D. (2022), Home Gardens in Kuleli (Yeditepe Üniversitesi Antropoloji Bölümü Bitirme Tezi) (Danş. Kiraz Özdoğan).
• T.C Silivri Belediyesi (2019), “TÜRAM’da Topraksız Tarım Uygulamaları Başladı”, (18 Kasım) https://www.silivri.bel.tr/haber/turamda_topraksiz_tarim_uygulamalari_basladi/4562.
• Tenik, L. (1949), 1/800.000 Ölçekli İstanbul paftasının E yarısında ekili ve dikili arazi (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Bitirme Tezi).
• Tekeli, İ. (1994), The Development of the Istanbul Metropol (İstanbul: IULA-EMME).
• Turan, E (2015), “Gardens of Resistance: Urban Agriculture in the Yedikule Market Gardens.” (Yüksek Lisans Tezi, Bilgi University).
• Tornaghi, C./Dehaene, M. (Ed.) (2021), Resourcing an Agroecological Urbanism (London ve New York: Routledge).
• Torun, A. (2020), “Topraksız Tarımda Üretim ve Pazarlama” Dalgalı Fatih / Çelik, Sezgin (Ed.) Beykoz Tarım Çalıştayı (Beykoz Belediyesi. 3-4 Ocak): 117-142.
• Tsing A. (2014), “More-than-Human Sociality: A Call for Critical Description” Hastrup, Kirsten (Der.) Anthropology and Nature (London and New York: Routledge): 27-42.
• Türker, O. (2008), Halkidone’dan Kadıköy’e (İstanbul: Sel Yay.).
• Türker, O. (2010), Psomatia’dan Samatya’ya Bir Bizans Semtinin Hikayesi (İstanbul: Sel Yay.).
• Uyguntürk, G. (2022), “Yedikule’de Hasat Zamanı” Haber 7, (31.07), https://www.youtube.com/watch?v=Zfl-2xKGGWY.
• Yardımcı, S. (2020), “Hepimiz Likeniz!” Erdoğan, Emine / Gündoğdu, Nehir (Der.), Türkiye’de Feminist Yöntem, (İstanbul: Metis): 93-111.
• Yüksel, A. (2020), “Enkazda Hayatta Kalmak Adına Geri Gelen Metis: Bostan” Işıl, Özlem S./ Değirmenci, Selma (Der.), Yaşamı Örgütleyen Deneyimler (İstanbul: Notabene): 269-305.
• Zadil E. (1947), “İstanbul'da Mesken Mes'eleleri ve Gecekondular” Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi (2): 65-87.