Teşekkül Sürecinde Diğer Mezhep Mensuplarının İmam Eş‘ari ve Eş‘arîlik Algısı

Yıl 2019, Cilt: 12 Sayı: 1, 44 - 75, 30.06.2019

Ümüt Toru

https://doi.org/10.18403/emakalat.550129

Öz

Mezhep
mensupları, mezheplerinin kendilerine sunduğu paradigma ekseninde belli bir
din, dünya ve âlem tasavvuruna sahip olurlar. Diğer mezheplere nasıl
bakılacağının ana çerçevesini de bu paradigma belirler. Bunun yanında mezhep
mensuplarının rakip konuma gelmesi gibi sosyo-kültürel ve sosyo-politik
birtakım gelişmeler de mezheplerle ilgili söylemi etkiler. İlk muhataplarının
Eş‘arîlik söylemi de benzer faktörlerin etkisi altında şekillenmiştir. Örneğin
Mu‘tezilî âlimler, Eş‘arîliği Mecûsilik ile özdeşleştirmişledir. Çünkü
Büveyhîler sayesinde elde ettikleri meşruiyeti korumak istemişlerdir. Bu konuda
önlerindeki en büyük engel, Eş‘arîler tarafından onlar hakkında yaygın bir
şekilde dillendirilen Mecûsilik ithamıydı. Mu‘tezilî âlimlerin aksine Sünnî ve
Hanefî bir geleneğe mensup Pezdevî ise Eş‘arîliği Sünnî bir mezhep olarak
takdim etmiştir. Çünkü o, Hanefîler arasında kelamı yaymayı istemektedir. Bu
kapsamda Eş‘arî’nin kelamî faaliyetlerini örnek göstermiş, Ehl-i Sünnet
kapsamında kalınarak da kelam yapılabileceğini anlatmaya çalışmıştır. Ebû
Temmâm, vahyin gizli birtakım anlamlarının olduğunu savunan Karmatî âlimdi. Bu
yüzden o, Eş‘arîliğin öncelikle Zâhirî düşünme biçimini hedef aldı. Zâhirî
mezhepler arasında da onu Müşebbihe’nin bir kolu olarak sundu. Çünkü
Karmatîlik, Allah’ın sıfatlarının hiçbir şekilde bilinemeyeceğini savunuyordu.

Anahtar Kelimeler

Eş‘arîlik, Mezhep Algısı, Mâtürîdîlik, Mu‘tezile, Karmatîlik, Ebû Abdillâh el-Ḫârizmî, Ebü’l-Meâlî, Mezhep Algısı

Abu al-Hasan al-Ash’ari and Ash’arism Perception of the Other Sects in the Formation Process

Öz

The members of the sects have
a ceratin idea about the religion, world and universe in the axis of the
paradigm presented by their sects. This paradigm determines the main framework
of what to think about other sects too. In addition, some socio-cultural and
socio-political developments such as the sects began to compete with each other
affect the discourse on the sects. The Ash’arism discourse of its first
interlocutors was shaped under the influence of similar factors. For example,
Mutazilite scholars have identified Ash’arism as the Zoroastrianism. Because
they have wanted to preserve the legitimacy they obtained through the
Buwaihids. The biggest obstacle in front of them was the accusation of
Zoroastrianism which was widely expressed by the Asharites about them. Unlike
Mu‘tazilite scholars, Pazdawi, who was a Sunni and Hanafi, presented Asharism
as a Sunni sect. Because he wanted to spread the İslamic theology (kalam) among
the Hanafites. In this context, he held the theological studies of Ashari up as
an example and tried to explain that the kalam could be done by adhering to the
Ahl al-Sunnah. Abû Tammâm was a Qarmatian scholar who argues that Islamic texts
had an interior (bātın) meanings. For this reason, he primarily criticized
Asharism because of its zāhir understanding way. He then presented it as a
branch of Mushabbiha. Because Qarmatians were claiming that the attributes of
God couldn’t be known in any way.

Anahtar Kelimeler

Ash’arism, Māturīdism, Mu’tazila, Qarmatism, Abū Abdallah al- Khwārizmī, Abu’l-Maʿālī, Sect Perception

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. “Eş‘arî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11: 441-447. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Âcurrî, Ebû Bekir Muhammed b. Hüseyin. eş-Şerî‘a. Thk. Velîd b. Muhammed b. Seyfü’n-Nasr. b.y: Müessesetü Kurtuba, 1996.
• Ahmed b. Hanbel. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. Thk. Şuayb el-Arnaût-Âdil Mürşid- Muhammed Nuaym el-Araksûsî-İbrâhim ez-Zeybek-Muhammed Rıdvân el-Araksûsî- Kâmil el-Harrât. by.: Müessesetü’r-risâle, 2001.
• Ak, Ahmet, Büyük Türk Alimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik. İstanbul: Bayrak Matbaası, 2008.
• Allâl, Hâlid Kebîr. Safahâtun min târîhi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâa bi-Bağdâd (200/815-500/1106). Cezair: Matbaatu hûme, ts.
• Avcu, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2011.
• Avcu, Ali. Horasan-Maverâünnehir’de İsmâilîlik. Ankara: Asitan Yayınları, 2014.
• Aydın, Hüseyin. “Teşekkül Sürecinde İlk Muhatapları Açısından Eş‘arîlik”. Kastamonu Üniversitesi V. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Velî Sempozyumu (Eş’arîlik) Bildirileri. Edt. Mustafa Aykaç – Cengiz Çuhadar – Ahmet Özdemir – Erhan Salih Fidan – Yusuf Koçak. 1: 513-547. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2018.
• Aydın, Mehmet. “Beyânü’l-Edyân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6: 33-33. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Ahmet el-Kâtip. Nedenleri Tarihte Kalmış Siyâsî Ayrılık: Sünnîlik-Şiîlik. İstanbul: Mana Yayınları, 2013.
• Ahmet el-Kâtip. Nedenleri Tarihte Kalmış Siyâsî Ayrılık: Sünnîlik-Şiîlik. İstanbul: Mana Yayınları, 2013.
• Aydınlı, Osman. “Semerkant”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36: 481-484. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Aydınlı, Osman. Fethinden Sâmânîler’in Yıkılışına Kadar Semerkant Tarihi. Doktora Tezi, Maramara Üniversitesi, 2001.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdu’l-Kahir b. Tâhir b. Muhammed. Mezhepler Arasındaki Farklar. Çev. E. Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Büstî, Ebü’l-Ḳâsım İsmâil b. Ali b. Ahmed. Kitâbü’l-bahs edilleti’t-tekfîr ve’t-tefsîk. Thk. Wilferd Madelung - Sabine Schmidtke. Tahran: Iran University Press, 2003.
• Çelebi, İlyas. “Şerhu’l-Usûli’l-Hamse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38: 571-572. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Daftary, Ferhad. İsmâilîler (Tarihleri ve Öğretileri). Çev. Erdal Toprak. Ankara: Doruk Yayınları, 2002.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. Mısır: Dâru’l-meârif, ts.
• Demirci, Kadir. “Eş‘ari’de Hadis ve Sünnet -el-İbâne Örneği-”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2010): 45-66.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eşas. Sünenü Ebî Dâvud. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, ts.
• Ebû Temmâm. Bâbü’ş-şeyṭân min-kitâbi’ş-şecere. Thk. Wilfred Madelung - Paul E. Walker. Leiden: b.y., 1998.
• Ebü’l-Meâlî, Muhammed b. Ubeydullah. “Beyânü’l-edyân”. Arapça’ya çeviren: Yahyâ el-Haşşâb. Mecelletü Külliyyeti’l-Âdâb 19/1 (1957): 11-58.
• Ebü’l-Meâlî, Muhammed b. Ubeydullah. “Beyânü’l-Edyân’ın Üçüncü ve Dördüncü Bölümlerinin Çevirisi”. Farsça Yazılmış İlk Makâlât Eseri: Beyânu’l-Edyân der Şerh-i Edyân ve
• Mezâhib-i Câhilî ve İslâmî. Çev. Doğan Kaplan. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 6/1 (2013): 64-91.
• Ehvâzî, Hasan b. Ali. “Mesâlibü İbn Ebî Bişr”. Thk Michel Allard. Mecelletü’d-Dirâsâti’l-Meşrıkiyye bi’l-Me‘hadi’l-Fıransî fî Dımeşk 23 (1970): 29-165.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musallîn. Thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Dâru’n-Neşr, 1980.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. el-İbâne an usûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ts.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. Risâletü İlâ Ehli’s-Seğr bi-Bâbil’l-Ebvâb. Thk. Abdullah Şâkir Muhammed el-Cüneydî. Medine: İmâdü’l-bahsi’l-ilmî, 1992.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Çevirenin Önsözü”. Mezhepler Arasındaki Farklar. Yazar: Abdülkâhir el-Bağdâdî. XIII-XXXI. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Gölcük, Şerafeddin, “Sadru’l-İslam Ebû Yusr Muhammed Pezdevi’nin Hayatı ve Takdim”. Ehl-i Sünnet Akâidi. Trc. Şerafeddin Gölcük. XV-XVI. Erzurum: Kayıhan Yayınevi, 1980.
• Hârizmî, Muhammed b. Yusuf. Mefâtîhu’l-ulûm. Thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-litâbi’l-Arabî, 1979.
• Hortaçsu, Nuran. Grup İçi ve Gruplar Arası Süreçler. Ankara: İmge Kitabevi, 2014.
• Hökelekli, Hayati. İslam Psikolojisi Yazıları. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2009.
• Ebü’l-Abbâs Şemsü’d-Din Ahmed b. Muhammed b. Hallikân. Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâi ebnâi’z-zamân. Thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Ebî Ya‘lâ, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Hanâbile. Thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabî, ts.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Şühbe, Ebu Bekir b. Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu’ş-Şâfiiyye. Thk. Abülalîm Hân. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1986.
• İbnü’s-Salâh, Osman b. Abdurrahman Ebu Amr. Tabakâtu’l-fukahâi’ş-Şâfi‘iyye. Thk. Muhyiddin Ali Necîb. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâm, 1992.
• İbn Tağrîberdî, Cemâlu’d-Dîn Yusuf. en-Nücûmu’z-zâhira fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. Mısır: Dâru’l-kütüb, ts.
• İbn Teymiyyye, Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abülhalim. en-Nübüvvât. Thk. Abdülaziz b. Sâlih et-Tavyân. Suudi Arabistan: Advâu’s-selef, 2000.
• İbnü’l-Esîr, İmâdu’d-Dîn Ebü’l-Hasan. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdusselâm Tedmirî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1997.
• Kâdî Abdülcabbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcabbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu usûli’l-hamse (Mu‘tezile’nin Beş İlkesi). Çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kalaycı, Mehmet. “Eşariliğin Arka Planı: Küllâbîlik”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (2010): 339-431.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kalaycı, Mehmet. “Eş‘arîlik”. İslam Mezhepleri Tarihi. 391-418. Edt. Hasan Onat – Sönmez Kutlu. Ankara: Grafiker Yayınları, 2017.
• Kaplan, Doğan. “Farsça Yazılmış İlk Makâlât Eseri: Beyânu’l-Edyân der Şerh-i Edyân ve Mezâhib-i Câhilî ve İslâmî”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 6/1 (2013): 45-91.
• Kara, Seyfullah. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: İz Yayınları, 2009.
• Keskin, Mehmet. İmam Eş‘arî ve Eş’arilik. İstanbul: Düşün Yayınları, 2013.
• Korkmaz, Sıddık. “Hanefî Literatürde Ebu’l-Hasan el-Eş’ârî Eleştirisi”. Kastamonu Üniversitesi V. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Velî Sempozyumu (Eş’arîlik). 1: 421-431. Edt. Mustafa Aykaç – Cengiz Çuhadar – Ahmet Özdemir – Erhan Salih Fidan – Yusuf Koçak. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2018.
• Kubat, Mehmet. “Öteki’ni Tanımlama Bağlamında Mu‘tezile’nin Sünnî Okunuşu”. EKEV Akademi Dergisi 21 (2004): 53-78.
• Kutlu, Sönmez. “İslam Mezhepleri Tarihinde Usul Sorunu”. İslamî İlimlerde Metodoloji/Usul Meselesi (Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı 1. 391-440. İstanbul, Ensar Neşriyat, 2005.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2010.
• Kutlu, Sönmez. Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Kutluer, İlhan. “Hârizmî, Muhammed b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 222-224. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Laoust, Henry. İslam’da Ayrılıkçı Görüşler. Çev. Ethem Ruhi Fığlalı – Sabri Hizmetli. İstanbul: Pınar Yayınları, 1999.
• Madelung, Wilfred F. “Maturidiliğin Yayılışı ve Türkler”. İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik. Haz. Sönmez Kutlu. Ankara: Kitâbiyât, 2003.
• Madelung, Wilfred F. - Schmidtke, Sabine. “İntroduction”. Kitâbü’l-bahs edilleti’t-tekfîr ve’t-tefsîk. I-XV. Yazar: Ebü’l-Ḳâsım İsmâil b. Ali b. Ahmed el- Büstî. Thk. Wilferd Madelung ve Sabine Schmidtke. Tahran: Iran University Press, 2003.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. Kahire: Mektebetü medbûlî, 1991.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevhîd Tercümesi. Çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdulvehhâb b. Muhammed Şihâbuddîn. Nihâyetü’l-ereb fî fünûn’l-edeb. Kahire: Dâru’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 2002.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslam Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2011.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usûlü’d-dîn. Thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 2003.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Ehl-i Sünnet Akaidi. Çev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayhan Yayınları, 1988.
• Rahadirov, Raik. “Ebû Abdullah el-Hârizmî ve Mefâtîhu’l-‘Ulûm Adlı Ansiklopedik Eseri Üzerine Birkaç Söz”. Çev. Fegani Beyler. Dört Öğe 8 (2015): 201-214.
• Sâbûnî, Nûreddin Ahmed b. Mahmud. el-Bidâye fî usûli’d-dîn (Mâtürîdiyye Akâidi). Çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1979.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Devletü’s-Salâcika. Kahire: Müessesetü ikra, 2006.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40: 385-387. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Seksekî, Ebû’l-Fazl Abbas b. Mansûr. el-Burhân fî ma‘rifeti ‘akâidi ehli’l-edyân. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1988.
• Sübkî, Tacuddîn Ebî Nasr Abdilvehhâb b. Ali b. Abdi’l-Kâfî. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tenâhi - Abdul-Fettâh Muhammed el-Hulv. b.y.: Dâru İhyâi’l- Kutubi’l-Arabiyye, 1964.
• Süt, Abdülnâsır. “İlahi Teklifin Ahlakî ve Kelamî Arka Planı”. Mukaddime 6/2 (2015): 283-308.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. Kitâbu’l-milel ve’n-niḥal. Thk Muhammed Seyyid Keysânî. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1975.
• Üstüvâî, Sâ‘id b. Muhammed b. Ahmed en-Nîsâbûrî. el-İ‘tikâd (akîdetün merviyyetün ‘ani’l-İmâm Ebî Hanîfe). Thk. Seyit Bahçıvan. by.: yy, ts.
• Van Ess, Joseph. “Abu’l-Ma‘ālī”. Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/abul-maali-mohammad-b. Erişim: 03 Nisan 2018.
• Walker, Paul E. “İntroduction: Abū Tammām and His Kitāb al-Shajara”. Bâbü’ş-şeyṭân min-kitâbi’ş-şecere. Yzr. Ebû Temmâm. Thk. Wilfred Madelung - Paul E. Walker. Leiden: y.y., 1998.
• Yapıcı, Asım. Din, Kimlik ve Ön Yargı (Biz ve Onlar). Seyhan: Karahan Kitabevi, 2004.
• Yar, Erkan. “Eş‘arî ve Metodolojisi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2005): 19-47.
• Yaltkaya, M. Şerafuddin. “Selçuklular Devrinde Mezhepler”. Sad. Ali Duman. Hikmet Yurdu 2/4 (2009): 179-194.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Küllâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20: 156-157. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mâtürîdiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28: 165-175. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Yurdagür, Metin. “Kādî Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24: 103-105. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnaût v.dğr. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1985.