İ'tizâl Fikri Nispet Edilen Şâfiî Şahıslar ve Fıkıhta Şâfiîliği Benimseyen Mu'tezilî Şahıslar

Yıl 2019, Cilt: 12 Sayı: 1, 76 - 111, 30.06.2019

Fatmanur Alibekiroğlu Eren

https://doi.org/10.18403/emakalat.574860

Öz

Tarihsel
süreçte i'tizâl fikri nispet edilen Şâfiî şahıslar ile fıkıhta Şâfiîliği
benimseyen Mu'tezilî bazı şahısların mevcut olduğu görülmektedir.
Üçüncü/dokuzuncu asrın ikinci yarısından, altıncı/on ikinci asra kadar
özellikle Bağdat ve Nişabur şehirlerinde yaşayan pek çok şahıs i'tizâl ile
Şâfiîliği bir arada benimsemiştir. Bu etkileşimin pekişmesinde Büveyhîler gibi
bazı siyasî unsurların mezhep politikalarının etkili olduğu anlaşılmaktadır.
Şâfiî-Mu'tezilî olarak da isimlendirilebilecek olan söz konusu şahıslara Şâfiî
ve Mu'tezilî geleneğin biyografi kitaplarında işaret edilmiştir. Bunun yanında
tam bir Mu'tezilî sayılamamakla birlikte kısmen i’tizâlî görüşleri benimseyen
Şâfiî şahıslara dair de örnekler söz konusudur. Şâfiîlik-Mu'tezile
etkileşiminin tezahürü olarak sayılabilecek tüm bu örneklere her iki geleneğin
yaklaşımında ise bazı farklılıkların mevcut olduğu tespit edilmiştir. Biz bu
çalışmada öncelikle Şâfiîlik-Mu'tezile etkileşimine dair mülahazalara yer
verdik ve burada her iki mezhebin birbirine olan bakış açısını değerlendirdik.
Daha sonra i'tizâl fikri nispet edilen Şâfiî şahıslar ile fıkıhta Şâfiîliği
benimseyen Mu'tezilî şahıslardan tespit edebildiklerimizin biyografilerine yer
verdik. Bunu yaparken, şahıslarla ilgili genel malumatı vermek yerine,
şahısların özellikle Mu'tezile ve Şâfiî mezhepleri ile ilişkileri üzerinde
durduk. Bu çalışma ile amacımız tarihsel süreçte şahıslar bazında mevcut olan
tüm etkileşim örneklerini bütüncül bir şekilde ele almaktır.

Anahtar Kelimeler

Şâfiî-Mu'tezilî, Şâfiî Tabakatlar, Mu'tezile, Şâfiîlik, Eş'arîlik

The Shafis Associated with the I’tizal and The Mu’tezilites Accepting The Fiqh of Shafi

Öz

In the historical
process there are some Shafi'i individuals who have the idea of i'tizâl and
some Mu'tazilite people who have adopted Shafi'i in the jurisprudence. From the
second half of the third/ninth century until the sixth/twelfth century, many
people especially who lived in Baghdad and Nishapur regions, have adopted
i'tizâl and Shafi'i together. It is understood that some political elements
such as Buvayhids are effective in consolidating this interaction. These individuals, who may also be
called Shafi'i-Mu'tazilite, are indicated in the biographical dictionary of
Shafi'i and Mu'tazilite tradition. There are also examples about Shafi'i individuals
adopted i'tizal, although who cannot be fully considered a Mu'tazilite. It is understood that there are
some differences in the approach of both traditions to all these individuals
who can be considered as a example of the interaction of Shafi'i-Mu'tazilah. In
this study, we first included considerations regarding the interaction of
Shafi'i-Mu'tazila and evaluated the perspective of the two sects. Then, we have
included the biographies of what we can identify from Shafi'i individuals
associated with the i'tizal and some Mu'tazilite people who have adopted
Shafi'i fiqh. In doing so, instead of giving general information about
individuals, we have particularly focused on the relations with Mu'tazila and
Shafi'i sects. With this study, our aim is to take a total approach to all
examples of interaction in the historical process.

Anahtar Kelimeler

Mu’tazila, The Shafi'i, Shafi'i-Mu'tazilite, Ash'arism, Shafi'i Classes

Kaynakça

• Abbâdî, Ebu’l-Asım. Tabakâtu’l-Fukahâ eş-Şâfiîyye. Thk. Gösta Vitestam. Leiden: Brill, 1964.
• Akoğlu, Muharrem. Büveyhîler Döneminde Mu'tezile. Ankara: İlâhiyat: 2008.
• Aslan, İbrahim. “Mu'tezilî ve Hanefî Söylemlerin Etkileşimi Üzerine”. Journal of Islamic Research 27/1 (2016): 78-89.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu'tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs, 2018.
• Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu'tezile İlişkisi. Doktora tezi. Çukurova Üniversitesi, 2018.
• Ay, Mahmut. “Mu’tezilizm’den Arta Kalan Mu'tezile”, Kelam Araştırmaları 9:1 (2011): 57-76.
• Ayaz, Fatih Y.- Düzenli, Aygül. “Makrîzî ve Mısır’da Eş’arîliğin Yayılmasına Dair Tespitleri”. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2012): 25-39.
• Aytekin, Arif. “İbn Tûmert”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20: 425-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkahir b.Tahir. Mezhepler Arasındaki Farklar (el-Fark Beyne’l-Fırak). Trc. E.Ruhi Fığlalı. İstanbul:Kalem Yayınevi, 1979.
• Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme. Risâletu İblis ila İhvânihi’l-Menâhis. Thk. Hüseyin el-Müderrisî. Beyrut: Dârü’l-Müntehabi’l-Arabî, 1995.
• Çelebi, İlyas. “Sâhib b. Abbâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35:512-515. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. Hüseyn, Mefâtihu’l-Gayb et-Tefsîru’l-Kebir. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Menâkıbu’l-İmam eş-Şâfiî. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sakka. Kahire: Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, 1986.
• Günel, Fuat. “Cürcânî, Ebu’l-Hasan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8:132-133. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullâh ed-Dabbî et-Tahmânî (ö. 405/1014). Târîhu Nîsâbur Telhîsu Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Ahmed el-Ma’rûf. Tahran: Kitâbhane İbn Sinâ, ts.
• Hallaq Wael b. “Şâfi’î Hukuk İlminin Baş Mimarı mıydı?”. Sünnî Paradigmanın Oluşumunda Şâfi’î’nin Rolü. Trc. İ. Hakkı Ünal, Haz. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: Kitâbiyât, 2000.
• Hansu, Hüseyin. “Haber Tartışmaları Bağlamında Şafi’i-Mu'tezile İlişkileri”, Uluslararası İmam Şafiî Sempozyumu (7-9 Mayıs 2000). Ed. Mehmet Bilen. 270-291. İstanbul: Kent Işıkları, 2012.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali B. Sabit. Târihu Bağdâd. Thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbu’l-İslâmî, 2001.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasen. Târîhu Medîneti Dımaşk. Thk. Muhibbuddin Ebi Said Ömer b. Garâme. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasen. Tebyînü Kezibü’l-Müfterî. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Lisânu’l-Mîzân. Thk. Abdulfettah Ebû Gudde. Beyrut: Mektebetu’l-Matbuâti’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâi Ebnâi’z-Zamân. Thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru Sadr, 1977.
• İbn Kadı Şühbe, Ebü’l-Fazl Bedrüddin. Tabakâtü’ş-Şâfiiyye. Thk. Hâfı Abdülhalim Han. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-İslâmiyye, 1979.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil b. Ömer. Tabakâtü’ş-Şâfiyye. Thk. Abdülhafiz Mansur. Beyrut: Dâru’l-Medâri’l-İslâmi, 2004.
• İbn Kutluboğa, Ebu’l-Fidâ Zeynuddîn Kâsım. Tâcu’t-Terâcîm. Thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Dımaşk: 1992.
• İbnu’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî Târîhü’l-Mülûk ve’l-Ümem. Thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ vdğr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1992.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn. el-Kâmil fi’t-Tarih. Thk. Muhammed Yusuf Dekkâk. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtu’l-Mu'tezile. Thk. S.D. Wilzer. Beyrut: 1987.
• İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yâkub. el-Fihrist. Thk. Rızâ Teceddüd. Tahran: Marvi Ofset, 1971.
• İbnü’s-Salâh eş-Şehrêzûrî, Ebû Amr Takîyüddin. Tabakâtu’l-Fukahâ’i’ş-Şâfiîyye. Thk. Muhyiddin Ali Necîb. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
• Kâ’bî, Ebu’l-Kâsım el-Belhî. Kitâbu’l-Makâlât ve meahu Uyûni’l-Mesâil ve’l-Cevâbât. Thk. Hüseyin Hansu-Râcih Kürdî-Abdülhamid Kürdî. İstanbul:Kuramer, Amman: Dâru’l-Feth, 2018.
• Kadı Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhid ve’l-Adl. Thk. Hadr Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kadı Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed. Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile içerisinde. Thk. Fuad Seyyid. Tunus: Dâru’t-Tunusiyye, 1986.
• Kallek, Cengiz. “Kaffâl, Abdullah b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 24:146. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kırbaşoğlu Hayri “İslami İlimlerde Şâfi’î’nin Rolü Üzerine”. İslâmiyat 2/1 (1999): 15-35.
• Koloğlu, Orhan, “Behşemiyye-İhşidiyye Çekişmesi: Kısa Bir Tarihsel Çekişme”, UİFD, 18/2 (2009):285-298.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-Mudiyye fî Tabakâti’l-Hanefîyye. thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: Hicr Li’t-Tıbaa ve’n- Neşr, 1993.
• Macit, Yüksel. “Mu'tezile’nin Fıkıh Usûlündeki Yeri ve Etkisi”. Marife 3/3 (2003): 73-82.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. Ahsenü’t-Tekâsim. Nşr. M. J. De Goeje. Leiden: Brill, 1906.
• Makrizî, Takiyyüddin Ahmed b. Ali. Kitâbü’l-Mevâ’iz ve’l-İ’tibâr bi Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr. Thk. Muhammed Zeynuhum, Muhammed eş-Şarkâvî. Kahire: Mektebe Medbûla, 1998.
• Melchert, Christopher. The Formation of The Sunnı Schools of Law, 9th-10th Centruies C.E. Leiden: New York: Köln: Brill, 1997.
• Oral, Murat. “el-Mâverdî’nin Mu'tezilîliği İthamının Değerlendirilmesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2017): 231-258.
• Öz, Mustafa. “İbnü’l-İhşîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21:94-95. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özaydın, Abdülkerim. “Kündürî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26-554-55. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Özen, Şükrü. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası. İstanbul 2001.
• Özen, Şükrü. “İbn Süreyc, Ebü’l-Abbas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10-363-366. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Safedî, Salâhaddin Halil b. Aybek. el-Vafi bi’l-Vefeyat. Thk. Ahmed el-Arnavut et-Türkî. Dâru İhyâi’t-Türâs: Beyrut, 2000.
• Seâlibî, Ebû Mansur Abdülmelik b. Muhammed. Yetimetu’d-Dehr fi Mehâsinu Ehlu’l-Asr. Thk. Müfid Muhammed Kumeyhâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1983.
• Sehmî, Ebu’l-Kâsım Hamza b. Yusuf. Târihu Cürcân. Nşr. Muhammed Abdulmuîd Han. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Sem’ânî, Ebû Mansûr et-Teymî. el-Ensâb. Thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî. Beyrut: Dârü’l-Cenân, 1988.
• Sem’ânî, Ebu’l-Muzaffer. Kavâtı’u’l-Edille fi’l-Usûl. Thk. Abdullah b. Ahmed b. Hafız el-Hakemî. Riyad: Mektebetu’t-Tevbe, 1998.
• Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr Abdulvehhâb b. Ali. el-İbhâc fî Şerhi’l-Minhâc. Thk. Şaban Muhammed İsmâil. Kahire: Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, 1981.
• Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr Abdulvehhâb b. Ali. Tabakâtu’ş-Şâfiîyyeti’l-Kübrâ. Thk. Mahmud Muhammed ed-Tenâhî, Abdu’l-Fettâh Muhammed el-Hulv. Kahire: Dâru İhyâu Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Süyûtî, Ebu’l-Fazl. Buğyetü’l-Vuât fi Tabakâti’l-Lugaviyyîn ve’n-Nuhât. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Kahire: İsa el-Bâbî el-Halebî: 1964.
• Şirâzî, Ebû İshak. Tabakâtü’l-Fukaha. Thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’r-Râid el-Arabî, 1979.
• Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafa. Miftahu’s-Saâde. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Yâkût el-Hamevî, Ebi Abdillah Şihâbüddin. Mu’cemu’l-Udebâ. Thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Yiğit, İsmâil. “Murâbıtlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31:155-155. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yurdagür, Metin. “Kadı Abdülcebbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24:103-105. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, thk. Şuayb el-Arnavût, Ali Ebû Zeyd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl. Thk. Ali M. Muavvaz vdğr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târihu’l-İslam. Thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1988.