Mîrzâ Mahdûm’a Göre İmâmiyye Şîası’nda Ta‘n ve La‘n

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 2, 760 - 785, 31.12.2024

Şehmus Cankurt , Fevzi Rençber

https://doi.org/10.18403/emakalat.1600065

Öz

Bu araştırma, Safevîler ve Osmanlılar döneminde yaşayan Mîrzâ Mahdûm’u (öl. 996/1587) ve İmâmiyye Şîası’nın inancı açısından büyük öneme sahip olan ta‘n (sövme) ve la‘n (lanetleme) konusunu ele almaktadır. Çalışmanın kapsamı, sövme ve lanetleme ile sınırlıdır. Bu çalışma, Mahdûm’un kendi zamanında İmâmiyye’nin ta‘n ve la‘nı nasıl algıladıklarını ve onun bu topluluğun konuya dair görüşlerine karşı nasıl bir tutum sergilediğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Her ne kadar bu alanda çalışma yapan araştırmacılar olsa da Sünnî müellif Mîrzâ Mahdûm’un konu hakkında farklı fikirlerini Kitâbu’n-Nevâkid li-Zuhûri’r-Ravâfid adlı reddiye türü eserinde ortaya koyması önem arz etmektedir. Ayrıca, kendi zamanındaki itikâdî ve fıkhî meselelere yaptığı atıflar, İslâm düşünce tarihi açısından önemli verileri bu değerli eseriyle günümüze taşıması bakımından araştırmanın önemini artırmaktadır. Bu çalışma nitel bir araştırma olup nitel araştırma modellerinden biri olan doküman analizi yöntemiyle ele alınmıştır. Doküman analizi modeliyle İmâmiyye Şîası’nın sövme ve lanetlemeyi nasıl algıladıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu yöntem doğrultusunda, gerekli veriler doküman taraması tekniğiyle elde edilmiş, ardından ilgili dokümanlar derlenerek, elde edilen malzeme veri analizi kapsamında betimsel analiz ve içerik analizi kullanılarak incelenmiştir. Konu, tarihsel, sosyolojik ve mezhepsel bakış açılarıyla değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Mîrzâ Mahdûm, en-Nevâkid, İmâmiyye Şîası, Ta‘n ve La‘n.

Etik Beyan

Bu çalışma Doç. Dr. Fevzi Rençber danışmanlığında 24.04.2024 tarihinde tamamlanan “Mîrzâ Mahdûm ve Şiîlik Eleştirisi” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Taʻn and Laʻn in the Imāmiyya Shīʻa According to Mīrzā Makhdūm

Öz

This study deals with Mīrzā Makhdūm (öl. 996/1587), who lived during the Safavid and Ottoman periods, and the issue of ṭaʻn (criticism) and laʻn (cursing), which are of great importance in the beliefs of the Imāmiyya Shīʻa. The scope of the study is limited to ṭaʻn and laʻn It aims to reveal how the Imāmiyya understood ṭaʻn and laʻn at the time of Makhdūm and what his attitude was towards the views of this community on this issue. Although there are scholars working in this field, it is important to note that the Sunnī author Mīrzā Makhdūm put forth his different opinions on the subject in his refutational work Kitâb al-Nawāqiḍ li-Ẓuhūri al-Rawafiḍ. In addition, his references to the political and theological issues of his time and the fact that he carries many data in the history of Islamic thought to the present day with this important work increases the importance of the research and makes it even more meaningful. Conducted as a qualitative study, this research utilizes the document analysis method, which constitutes one of the primary approaches within qualitative research. With the document analysis model, it was tried to determine how the Imāmiyya Shīʻa perceive ṭaʻn and laʻn. In line with this method, the necessary data were obtained by applying the document scanning technique, and then the material obtained after the compilation of the relevant documents was subjected to analysis using descriptive analysis and content analysis within the scope of data analysis, and the subject was examined from a historical-sociological-sectarian perspective.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Imāmiyya Shīʻa, Mīrzā Makhdūm, al-Nawāqiḍ, Ṭaʻn and Laʻn

Kaynakça

• Abdi Beğ Şirâzî. Safevîler, Tekmiletu’l-ahbâr (Başlangıçtan 1571’e Kadar Safevilerin Tarihi). çev. Şerafettin Deniz - Hasan Asadi, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Abdülbâki, M. Fuâd. “La‘n”. el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: y.y. , 1950.
• Altun Bekir. Mu‘tezile-İmâmiyye Etkileşimi. Üsküp: Yeni Balkan Yayınları, 2023.
• Atâî, Nev‘îzâde. Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-şekâik. çev. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Aynî. Bedrettin. Nuhâbü’l-efkâr fî tenkii mebâni’l-ahbâr. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm, Katar: Vizâratü'l- Evkâf, 1428/2008.
• Bartold, W. İslâm Medeniyeti Tarihi. çev. M. Fuad Köprülü, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 1940.
• Bilen, Osman. Ebû Ya‘kûb el-Vercelânî ve İbâdiyye. Bursa: DTA Yayıncılık, 2024.
• Boynukalın, Mehmet. “Sövme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/397-398. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Bustanî. Fuad Efram. el-Muncidu’l-ebcedi. Beyrut: Daru’l Meşrik, 5. Basım, 1986.
• Büyükkara, Mekmet Ali. İmamiyye Şiası’na Göre Önemli Tarih Gün ve Geceler. Çanakkale: Aslı Ofset, 1999.
• Caferiyan, Resul. “Pezûbeşî der Bârei İntikâli Kitabbây-i Kuheni Şiî ez Serzeminhây-i Arabî be İran der Âğâz-i Devre-i Safavî”. Makâlâtı Târihî. 4 Cilt. Kum: y.y. , 1374.
• Caferiyan, Resul. Safevîyye: Der Arsay-i Din, Ferheng ve Siyaset. 1 Cilt. Kum: Çap-ı süvvem, 1391.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. eṣ-Sıhâh: Tâcü’l-luğa ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. nşr. Şehâbeddin Ebû Amr, Beyrut: Dârü'l-Fikr,1418/1998.
• Çelenk, Mehmet. 16-17. Yüzyılda İran’da Şiîliğin Seyri. Bursa: Emin Yayınları, 3. Basım, 2023.
• Ebu’l-Huseyn. Ahmed b. Faris. el-Mucmel fi’l-luğa. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 2. Basım, 1986.
• Ebu’l-Huseyn. Ahmed b. Faris. Mu‘cemu mekayisi’l-luğa. thk. Abdusselam Muhammed Harun, Beyrut: Daru’l- Fikr, 1979.
• Ferahidi. Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Abdulhamid Hendavi, 4 Cilt. Beyrut: Daru’l- Kutubu’l-İlmiyye, 2003.
• Fîrûzâbâdî. Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kub b. Muhammed. el-Kamusu’l-muhit. Kahire: Daru’l- Hadis, 2008.
• Fîrûzâbâdî. Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kub b. Muhammed. el-Okyânusü’l-basît fî tercemeti’l- kamûsi’l-muhît. çev. Âsım Efendi, 1-4 Cilt. İstanbul: 1304-1305.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. İhyâü Ulûmi’d-DînTercümesi. çev. Sıtkı Gülle, 3 Cilt. İstanbul: Huzur Yayınları, 2016.
• Ghereghlou, Kioumars. “A Safavid Bureaucrat in the Ottoman World: Mirza Makhdum Sharifi Shirazi and the Quest for Upward Mobility in the İlmiye Hierarchy/Osmanlı Dünyasında Bir Safavi Bürokratı: Mirza Mahdum Şerif eş-Şirazi ve İlmiye Hiyerarşisinde Yükseliş Arayışı”. Osmanlı Araştırmaları 53/53 (Aralık 2018), 153-194. https://doi.org/10.18589/oa.631995.(https://dergipark.org.tr/tr/pub/oa/issue/49439/631995)
• Gökalp, Yusuf. Erken Dönem Zeydilik. İstanbul: Araştırma Yayınları, 2014.
• Gökalp, Yusuf. İmamet Nazariyesi Bağlamında Zeydiyye’nin İmâmiyye’ye Yönelik Eleş-tirileri. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2014), 89-126.
• Işık, Ayhan. Meşîhat Arşivi Belgeleri Işığında Seyyidler ve Nakîbü’l-Eşrâflık Müessesesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• İbn Manzûr. Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. “la‘n”. Lisanu’l-Arab. Beyrut: Daru’l-Sadr, ts.
• İbn Melek. Abdullatif b. Abdulazîz. Mebâriku’l-ezhâr fî şerhi meşâriki’l envâr. 1-3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-cîl, 1415- 1995.
• İsfahani. Ragıb. Mufredâtu elfazu’l-Kur’an. thk. Safvan Adnan Davudi, Beyrut: Daru’s-Samiyye, 4. Basım, 2009.
• İsfahânî. Hüseyin b. Muhammed b. Râgıb. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. nşr. M. Seyyid Kîlânî, Kahire: Mektebetü’n-Nezzâr, 1381/1961.
• Johnson, Rosemary Stanfield. “Sünnî Survival in Safevîd Iran: Anti-Sünnî Aktivities During The Reing of Tahmasb I”. Iranian Studiens Volüme, 27 Number 1-4, 1994.
• Kefevi. Ebu’l-Beka el-Huseyni. Külliyatu mu‘cemu fi mustalahati’l-furuki’l-luğaviyye. Beyrut: Muessesetu’r- Risale, 1997.
• Kumî. Kadı Ahmed bin Şerefeddin el Hüseyn el Hüseynî. Hülâsatü’t tevârih. haz. Dr. İhsan İşrâkî, Tahran İntişârât-ı Dânişgâh-ı 784/1383.
• L. Wiederhold. “Shatm”. EI2 Suppl. (İng.), The Encyclopaedia of Islam Supplement, Leiden: 1980.
• Mîrzâ Mahdûm. el-Hasanî el-Hüseynî eş-Şerif el-Cürcânî eş-Şîrâzî İbn Seyyid Şerif Muʻînuddîn Eşref. Kitâbu’n- Nevâkid li-Zuhûri’r-Ravâfid. İstanbul: Topkapı Kütüphanesi, III Ahmed, 001828, 6a-212b.
• Parsadust, Menuçehr. Şah Tahmasb-ı evvel. Tahran: Şirket-i Sihami Çap-ı Sevvam, 793/1391.
• Rûmlû, Hasan-ı. Ahsenü’t-tevârîh. nşr. Abdülhüseyn Nevaî, Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1357/1979.
• Saban, Suheyl. Mu‘cemu elfazi’l-‘Arabiyye fi’l-luğatu’t-Turkiyye. Riyad: Mektebetu'l-Melik Fehd, 2005.
• Sümer, Faruk. Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2. Basım, 1999.
• Şahin Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler: İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı. İstanbul: Maya Yayınları, 2016.
• Şerîf er-Radî. Nehcü’l-belağa. thk. Muhammed Abduh, Beyrut: Dâru'l-Ma‘rife,1990.
• Tahânevî. Muhammed Ali. Mevsu‘at-u Keşşâf istilâhâtu’l-funûn ve-l ‘ulûm. thk. Ali Dahrûc, trc. Abdullah el- Hâlidî, Beyrut: Mektebet-u Lübnân, 708/1309.
• Teber, Ömer Faruk. XVI. Yüzyılda Kızılbaşlık Farklılaşması. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Türkel, Rifat. “Ahterî’nin İslâm Mezhepleri İle İlgili Görüşlerinin Eserleri Çerçevesinde Değerlendirilmesi”, e- makâlât Mezhep Araştırmaları. 8/2 (Güz 2015), 183-211.
• Uyar, Mazlum. Şiî Ulemânın Otoritesinin Temelleri. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004. Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Lânet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/101-102. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Zünnar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/572-574. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yıldırım, Fatma. “Osmanlı Toplumunda Küfür Suçu ve Cezası 1600-1650 (Antep Örneği)”. Gaziantep Üniversitesi Ayıntâb Araştırmaları Dergisi 3/1 (2020), 25-32.