Balkanlarda Anlatılan Bektaşi Menkıbelerinde İslam Öncesi İnanç Unsurları Üzerine Bir İnceleme

Year 2021, Özel sayı - Prof. Dr. Harun GÜNGÖR anısına, 902 - 936, 15.09.2021

Davut Kılıç

https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.990131

Abstract

Türklerin dinlere karşı duydukları ilgi dünyadaki büyük dinlerden çoğunu bulundukları coğrafyaya göre, art arda ya da aynı anda benimsemelerine neden olmuştur. Türklerin diğer dinleri kabul etmeleri neticesinde eskiden kalma inançları birden kaybolmamış, bu inanç ve geleneklerin izleri ve etkileri birçok konuda merkezden taşraya doğru gidildikçe ton değiştirerek günlük hayatın içerisinde daha belirgin hale geldiği müşahede edilmektedir. Binaenaleyh eski dünyanın tanınmış ibadet yerlerindeki dinsel törenler çoğunlukla yöresel eski dinlerin kalıntılarını da yansıtır. Daha da önemlisi Fatih bir ırk veya bir misyoner örgütünün dinsel üyeleri tarafından yabancı ülkelere getirilen yeni dinsel söylemlerin gücü ile yerli dinsel törenler biçim değiştirerek yeni dinin malı olur.
Türklerin evliya ile ilgili dinî düşüncelerinin kaynağı, İslâm’a kadar; ağırlıklı olarak atalar kültü, Şamanizm sonra kısmen etkili olan, Hristiyanlık, Budizm, Mazdeizm ve Maniheizm gibi inançların etkisiyle oluştuğu gözlenmektedir. İslam’ın Türk halkları arasında tasavvufi boyutuyla kabul görüp yaygınlaşması ve gelişmesi XII. yüzyıldan itibaren Müslüman Türk evliya tipini de etkilemiştir. Bundan böyle gelecekten haber veren, hastaları iyileştiren, göklerde uçabilen ve ateşte yanmayan bir evliya tipi İslam dairesi içerisinde dinî ve tasavvufi metinlerde yerini almıştır.
Çalışmada, Türk kökenli halkların inanç tarihine bir nebze de olsa katkıda bulunabilmek için XVII. yüzyıl büyük Türk seyyahı Evliya Çelebi’nin Balkanlarda kayıt altına aldığı, Bektaşi menkıbelerinden hareketle, İslam öncesi inanç unsurlarını irdeleyerek kutsalın değişen morfolojisi, tarihi gelişimi ve dinler arasındaki senkretizm, ana hatlarıyla değerlendirilecektir.

Keywords

Bektaşiler, Balkanlar, Türkler, Şamanizm, Menkıbe, Motif

An Essay on the Pre-Islamic Beliefs Narrated in the Legends of Bektashi Order in the Balkans

Abstract

General concern of the Turks about religions all over the World caused to convert some of them such as Buddhism, Judaism, Christianity, Manichaeism and Islam sometimes in the same geography or in the same period. However, they have protected their own traditional thoughts related to national religion that is traditional Turkic religion called in general religion of Celestial God. Traces of this religion have lived in newly converted religion by means of in daily life or in narrations. Therefore all this kind of elements have been imported into newly converted religion, and combined as a new form as in the real elements.
The main source of thoughts of the Turks related to saint cult is related to ancestor cult inspired mainly from traditional Turkic religion and shamanistic aspects in it, and also from the impressions of Buddhism, Judaism, Christianity, Manichaeism and Islam in some facts. Acceptance of Islam among the Turks particularly from the theosophical aspect of view has impacted on the cult of saint, and improved and disseminated in daily life and in the literature. For instance a Muslim saint’s flying in the sky, healing all kind of illnesses, not burning in a fire and giving news from future are seen in religious texts.
In this essay, in order to contribute to the history of beliefs of the Turkic peoples we will survey on the narration of the traveller Evliya Çelebi who noted Bektashi legends narrated in the Balkans in the XVIIth century. An analysis is also going to be done from the points of pre-Islamic Turkic aspects and syncretism among the religions, and its historical progress and morphologies.

Keywords

Bektashis, The Balkans, The Turks, Şamanism, Legends, Motif

References

• Alp, K. Ö. (2009). Orta Asya’dan Anadolu’ya kültürel Sembollere Giriş. Eflatun Yayınevi.
• Beydili, C. (2004) Türk Mitoloji Ansiklopedik Sözlük, (Çev. E. Ercan). Yurt Kitap-Yayın.
• Boratav, P. N. (1999). 100 Soruda Türk Folkloru. Gerçek Yayınevi.
• Boratav, P. N. (2012). Türk Mitolojisi. Bilgesu Yayıncılık.
• Buffalo, G. & Firedancer, S. (2007). Şamanların Erk Hayvanları, (Çev. B. Uluçer). Okyanus Yayıncılık.
• Cebecioğlu, E. (2009). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ağaç Kitapevi Yayınları.
• Dönmez, B. M. (2010). Alevi Cem Ritüelinde Canlandırılan Kırklar Söylencesinin ‘Şiir-Müzik-Dans’ ile İlişkisi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(14), s.191-199.
• Drury, N. (t.y.). Şamanizm (Çev. E. Şimşek). Okyanus Yayıncılık.
• Eliade, M. & Couliano, I. P. (1997). Dinler Tarihi Sözlüğü (Çev. A. Erbaş). İnsan Yayınları.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm (Çev. İ. Birkan). İmge Kitapevi Yayınları.
• Eliade, M. (2005). Dinler Tarihi İnançlar ve İbadetlerin Morfolojisi (Çev. M. Ünal). Serhat Kitapevi.
• Esin, E. (1978). İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş (Ayrı Basım). Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giri. Kabalcı Yayınevi.
• Erdem, S. (1989). Alem. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 2, s.352-354.
• Ersoy, N. (2000). Semboller ve Yorumları. Zafer Matbaası.
• Et-Taberi. (1991). Milletler ve Hükümdarlar Tarihi III (Çev. Z. K Ugan ve A. Temir). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2006). Seyahatname III/I (Haz., Y. Dağlı, S. A. Kahraman). Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2006). Seyahatname III/II (Haz., S. A. Kahraman, Y. Dağlı). Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2010). Seyahatname V/I (Haz., S. A. Kahraman). Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2010). Seyahatname V/II (Haz., S. A. Kahraman). Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2010). Seyahatname VI/I (Haz., S. A. Kahraman). Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2010). Seyahatname VI/II (Haz., S. A. Kahraman). Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2011). Seyahatname VII/I (Haz., S. A. Kahraman). Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2011). Seyahatname VII/II (Haz., S. A. Kahraman). Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2011). Seyahatname VIII/I (Haz., S. A. Kahraman). Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi. (2011). Seyahatname VIII/II (Haz., S. A. Kahraman). Yapı Kredi Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (Haz.). (1958). Manakıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli Vilayet-Nâme. İnkılap Yayınevi.
• Günay, Ü. & Güngör, H. (2015). Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi. Akademik Kitap Kulübü Yayınevi.
• Güngör, H. & Küçük, A. (1999). Bütünlüğümüzün Kaynakları: Asya’dan Anadolu’ya Taşınanlar. Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Güngör, H. (2010). Şamanizm. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 38, s.325-328.
• Güngör, H. (2012). Geleneksel Türk Dini. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 41, s.531-533.
• Hançerlioğlu, O. (1975). İnanç Sözlüğü. Remzi Kitapevi.
• Hançerlioğlu, O. (1984). İslam İnançları Sözlüğü. Remzi Kitapevi.
• Hasluck, V. (1991). Bektaşiliğin Coğrafi Dağılımı (Çev. T. Koca, A. N. Erginsoy). Ufuk Matbaası.
• Hasluck, F. W. (1995). Anadolu’da ve Balkanlar’da Bektaşilik (Çev. Y. Demirel). Ant Yayınları.
• Hasluck, F. W. (2006). Bektaşilik Tedkikleri (Çev. R. Hulusi). Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kapusuzoğlu S. & Burhanettin, Ç. M (t.y.). Balkanlar’daki İlk Müslüman Türk İskânının Öncüsü Sarı Saltık’ın Makamları, Ötüken Yayınları.
• Karadavut, Z. (2016). Anadolu Veli Kerametlerinde Ahmet Yesevi Tesri (Ed. Y. Yeşil). Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri III, s.717-724.
• Keleş, R. (2019). Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde Sayı Sembolizm. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, s. 23, s.561-586.
• Kiel, M. (2009). Sarı Saltuk. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 36, s.147-150.
• Korkmaz, E. (1994). Ansiklopedik Alevilik Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. Ant Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1935). Abdal. Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi C. I, s.23-56.
• Köprülü, M. F. (1939). Ortazaman Türk Devletlerinde Hukuki Senbollerdeki Motifler. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. II, 1932-39, s.33-52.
• Köprülü, M. F. (1943). Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları. Belleten C.VII, S. 25, 26, 27, s.379-485.
• Köprülü, M. F. (1972). İslam Sûfî Tarikatlerine Türk-Moğol Şamanlığının Te’siri (Çev. Y. Altın). AÜİFD, C. XVIII, s.141-152.
• Köprülü, M. F. (1976). Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Köprülü, M. F. (2005). Türk Tarih-i Dinîsi (Haz. M. Ergun). Akçağ Yayınları.
• Küçük, M. A. (2013). Türk Destanlarında “Sayı” Motifinin Dinî Yansımaları. Gazi Türkiyat Dergisi, s. 13, s. 94-109.
• Maden, F. (2020). Babaeski’de Sarı Saltık (Saltuk) Baba Türbe ve Tekkesi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 95, s.25-69.
• Melikoff, İ. (1993). Uyur İdik Uyardılar Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları (Çev. T. Alptekin). Cem Yayınevi.
• Melikoff, İ. (2008). Destan’dan Masal’a (Çev. T. Alptekin). Demos Yayınları.
• Melikoff, İ. (2010). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe (Çev. T. Alptekin). Cumhuriyet Kitapları.
• Melikoff, İ. (2011). Kırklar Cemi (Çev. T. Alptekin). Demos Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1992). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2011). Sarı Saltık Popüler İslam’ın Balkanlardaki Destani Öncüsü, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2012). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İletişim Yayınları.
• Ögel, B. (2006). Türk Mitolojisi. C. II, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Perrin, M. (2003). Şamanizm (Çev. B. Arıbaş). İletişim Yayınları.
• Potapov, L. P. (2012). Altay Şamanizmi (Çev. M. Ergun). Kömen Yayınları.
• Roux, J. P. (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çev. A. Kazancıgil). Kabalcı Yayınevi.
• Roux, J. P. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar (Çev. A. Kazancıgil, L. Arslan). Kabalcı Yayınevi.
• Roux, J. P. (2011). Eski Türk Mitolojisi (Çev. M. Y. Sağlam). Bilge Su Yayınları.
• Sarıkaya, M., Bardakçı, S., Necmettin, M. & Gürkan, N. (2013). İbnü’s Serrâc’a Göre Sarı Saltuk. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, s. 32 s.75-110.
• Schimmel, A. (2011). Sayıların Gizemi (Çev. M. Küpüşoğlu). Kabalcı Yayınları.
• Şahin, H. (2004). Menâkıbnâme. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 29, s.112-114.
• Tan, M. N. (2019). Tay. TDV İslam Ansiklopedisi. C. Ek-2, s.582-583.
• Turan, O. (1941). Oniki Hayvanlı Türk Takvimi. Ötüken Neşriyat.
• Turan, O. (1999) Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. C. I, Boğaziçi Yayınları.
• Uçkun, R. (2014). Saltukname’de Sarı Saltuk Gazi’ye Atfedilen Kerametler. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması 26-28 Mayıs 2014 Eskişehir, s.131-144.
• Uludağ, S. (2002). Keramet. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 25, s.265-268.
• Uludağ, S. (2013). Velî. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 43, s.25-28.
• Wilkinson, K. (2011). Semboller ve İşaretler (Çev. S. Toksoy). Alfa Yayınları.
• Yüksel, H. A. (1980). Türk Folklorunda 7 (Yedi) Sayısı. Erciyes: Aylık Sanat ve Fikir Dergisi, s. 29, s.18-22.
• Yörükan, Y.Z. (2006). Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm. Ötüken Neşriyat.