MÜSLÜMAN COĞRAFYACILARIN GÖZÜYLE ORTA DOĞU’NUN ÖNEMLİ MERKEZLERİ: DIMAŞK, ÜRDÜN VE HUMUS (10 VE 11. YÜZYILLAR)

Year 2023, Volume: 37 Issue: 1, 290 - 314, 29.03.2023

Zafer Özdemir , Sebahattin Samur

https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1216566

Abstract

Şam bölgesi, coğrafi konumu itibarıyla stratejik bir yerde bulunması sebebiyle tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olup aynı zamanda çok sayıda devletin ve hükümdarın bölge hâkimiyeti için mücadele etmesine sebep olmuştur. Bölgede dini açıdan önemli merkezlerin bulunması, eski medeniyetlerin var oluşu, verimli toprakların varlığı, doğu-batı ticaret yolları üzerinde bulunuşu ve Akdeniz’e açılan önemli limanları içinde barındırması gibi nedenler, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel açılardan önemli sonuçlar meydana getirmiştir. 7. yüzyılın ikinci çeyreğine gelindiğinde Hz. Muhammed (s.a.v.) tarafından bölgeye Müslüman orduları sevk edilmeye başlanmış, ikinci halife Hz. Ömer (r.a.) döneminde ise bölge, büyük ölçüde fethedilerek İslam hâkimiyetine girmiştir. Sonraki dönemlerde sırasıyla Emevîler, Abbasiler, Tolunoğulları, İhşidîler, Hemdânîler ve Fatımîler tarafından idare edilen Şam bölgesi, 11. yüzyılın son çeyreğinde doğudan gelen Türkmen kitleleri tarafından ele geçirilmek suretiyle Selçuklu Devleti’ne tâbii hale getirilmiştir. Hz. Ömer (r.a.) döneminde bölgenin idaresi için Dımaşk, Ürdün, Filistin ve Humus merkezlerine “askeri birlik, ordu” anlamına gelen cünd merkezleri kurularak İslam orduları buralara yerleştirilmiştir. Bu çalışmada 10. ve 11. yüzyılda Şam bölgesinin önemli askeri-idari (cünd) merkezlerinden olan Dımaşk, Ürdün ve Humus merkezleri ile bunlara bağlı şehir ve beldelerin genel tarihi, özellikleri, dini-kültürel açıdan önemi, şehirlerin fiziki yapısı, diğer merkez ve beldelere olan yol ve mesafeleri hakkında bilgiler verilmiştir. Araştırma kapsamında veri toplama aracı olarak dönemin bölgedeki yerleşim merkezlerini anlatan genel tarih, seyahatname ve coğrafya türünden birinci el ve muahhar kaynaklar, şehir tarihi hakkında yazılmış çağdaş eser ve makaleler ile ansiklopedik bilgiler literatür taraması yapılarak kullanılmıştır. Veri analizinde merkez şehir ve beldeler temelinde toplanan veriler, tasnif yöntemi ile derlenmiştir. Ayrıca bu çalışma, idare merkezlerinin sınırları, şehirlerin konumları, yol ve mesafeleri konusunda haritalarla desteklenmiştir. Sonuçta elde edilen veriler ışığında bölgenin bu üç önemli merkezinin siyasi, askeri, sosyo-ekonomik ve coğrafi açılardan ne denli büyük bir öneme sahip olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Keywords

İslam tarihi, Şam, Dımaşk, Ürdün, Humus

MAJOR CENTERS OF THE MIDDLE EAST WITH THE SIGHT OF ISLAMIC GEOGRAPHERS: DIMASHQ, JORDAN AND HOMS (10TH AND 11TH CENTURIES)

Abstract

El-Shâm area, as being a strategic place with its geographical location has been hosting for many civilizations throughout history and at the same time has been the reason for many states and emporors to clash on the region dominitions. There has happened political, economical, social and cultural major religious centers in the region, the existence of ancient civilizations, the existence of fertile land, being ancient located on east and west trading routes and harbouring the ports of Mediterranian Sea. In the Second quarter of 7th century, Islamic armies were forwarded to the region by Prophet Mohammed, the region came under Islamic domination after being widely conquered during Caliph Omar reign. In the following periods el-Sham region, which is ruled by Umayyads, Abbasids, Tulunids, Ihşids, Hamdanids, Fatimids in turn came under the rule of Seljuk Empire by means of being secured by eastern most Turkmenian populace in the last quarter of 11th century. Islamic armies were settled to the regions Dimashq, Jordan, Palestine and Homs centers to rule the region by establishing “Cünd” centers meaning troops, army during Caliph Omar reign. In this case of study, there is detailed information about the history of major military and governmental centers of Dimashq, Jordan, Homs and their towns, their properties, their importance from the point of religion and culture, the physical structures of the cities, their distance to the other cities and towns in the 10th and 11th centuries in the el-Sham region. Within the context of this research, general history, narrating centers of population of that age, travel books and first hand - behind hand sort of geographical sources, both contemporary pieces of writtings and articles that are written about city’s history and encyclopaedical data have been utilized by literature review. Data that is collected round central cities and towns is compiled with classification method. Morever, this case of study is supported along with maps concerning boundaries of headquarters, locations of cities, their roads and distances. After all, in the light of acquired data, it is tried to be exposured how these centers of the region have such a considerable worth in terms of political, military, social-economics and geographical manners.

Keywords

History of Islam, al-Shâm, Dimashq, Jordan, Homs

References

• Ağarı, M. (2002). İslam coğrafyacılığı ve Müslüman coğrafyacılar: Doğuşu gelişimi ve temsilcileri. Kitabevi Yayınları.
• Ağarı, M. (2006). İslam Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47(2), 195-214.
• Altan, E. (2009). Sûr. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,37,535-537. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Belâzurî, (1987). Fütūhu’l-büldān [Ülkelerin fetihleri] (Çev. M. Fayda). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Bilge, M. L. (1998). Hayfa. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,17,41-43. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bilinir, S. (2017). Mirdâsî Devleti̇’nin Büyük Selçuklu Devleti̇’ne tâbî hale getirilmesi sürecinde bölgedeki Türkmen faaliyetleri. Asia Minor Studies, 5(10), 40-59.
• Bostan, İ. (1992). Ba’lebek. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 5, 9-11. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Carnotensıs, F. (2009). Kudüs seferi (Çev. İ. B. Barlas). IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Ciner, O. (2018). El-Makdi̇sî’ni̇n Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’ri̇feti̇’l-Ekâlîm isimli eserinin değerlendirilmesi ve Türkçe tercemesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dursun, D. (1992). Beyrut. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6, 81-84. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ebû Ubeyd el-Bekrî. (1992). el-Mesâlik ve’l-memâlik, nşr. A.P. van Leeuwen- A. Ferre, I, Dârü’l-Garbi’l-İslâmî.
• Ebu’l-Ferec, G. (1945). Ebu’l-Ferec tarihi: Cilt I (Çev. Ö. R. Doğrul). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ebü’l-Fidâ, İ. b. A. el-Eyyûbî. (2017). Ebü’l-Fidâ coğrafyası (Takvîmü’l-Buldân) (Çev. R. Şeşen). Yeditepe Yayınları.
• Emecen, F. (1989). Akkâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2, 265-267. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Erkal, M. (1991). Arşın. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 3, 411-413. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Erkoçoğlu, F. (2017). Büyük Selçuklu ve Büyük Selçuklu Bakiyesi Devletler Hâkimiyetinde Dımaşk Şehri ve İç Kalesi. İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 8, 1-22.
• Halaçoğlu, Y. (1995). Fersah. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 12, 412. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İbn Battuta, (2004). İbn Battuta seyahatnâmesi (Çev. A. S. Aykut). Yapı Kredi Yayınları.
• İbn Havkal, (2021). 10. asırda İslam coğrafyası (Çev. R. Şeşen; 3. Baskı). Yeditepe Yayınları.
• İbn Hurdazbih, (2019). Yollar ve ülkeler kitabı, el-Mesalik ve’l-memalik (Çev. M. Ağarı; 2. Baskı). Kitabevi Yayınları.
• İbn Rüste, (1892). el-Alâku’n-nefîse, nşr. M. J. de Goeje. E.J. Brill.
• İstahrî, (2004). el-Mesâlik ve’l- memâlik, nşr. M.J. de Goeje. Daru’s-Sâdır.
• Kallek, C. (2002). Kulaç. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 26, 353-354. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kallek, C. (2020). Mil. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 30, 53-54. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kudâme İbn Cafer. (2018). Kitabü’l-Harac (Çev. R. Şeşen). Yeditepe Yayınevi.
• Küçükbekir, E. (2016). Sultan Alparslan Dönemi Selçuklu- Mirdâsî İlişkileri. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(1), 29-40.
• Mantran, R. (1997). Hama. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15, 396-398. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mantran, R. (1998). Humus. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 18, 370-373. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Merçil, E. (2020). Mirdâsîler. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 30, 149-151. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Müellifi Meçhul (2002). Hududü’l-alem min meşrık ila mağrib. Daru’s-Sekafiye li’n-Neşr.
• Nasır-ı Hüsrev (1967). Sefername (Çev. A. Terzi; 2. Baskı). Millî Eǧitim Basimevi.
• Okur, H. (2022). İbn. Cübeyr’in gözüyle XII. asırda Orta Doğu’da dini hayat. Hacı Bayram Velî Üniversitesi Yayınları, İslara Uluslararası İslam Araştırmaları Kongresi Bildiriler Kitabı, ss. 372-392
• Opçin, E. (2015). İbn Havkal’ın Sûretü’l—Ard adlı eserinin tercüme ve değerlendirmesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özaydın, A. (1993). Cebele. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,7,183-184. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Peter Tudebodus. (2022). Birinci Haçlı seferi (Çev. S. Genç; 3. Baskı). Kronik Kitap.
• Taberî, (2019). Târihu’t-taberî: Cilt 3 (Çev. C. Saylık). Ankara Okulu Yayınları.
• Tomar, C. (2009). Sayda. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,36,207-209. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tomar, C. (2010a). Şam. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopesidi, 38, 320-325. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tomar, C. (2010b). Taberiye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 39, 323-324. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tomar, C. (2012a). Trablusşam. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 41, 292-294. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tomar, C. (2012b). Ürdün. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 42, 354-356. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Usta, A. (2019). Haçlı seferleri döneminde Sur şehri. Belleten, 83(297), s. 439-468.
• Ya’kûbi, (2021). Ülkeler kitabı (Kitâbü’l-Büldân) (Çev. M. Ağarı). Kitabevi Yayınları.
• Yıldız, B. (2018). Seyehatnamelerde Şam (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, H. İ. (2021). İslam’ın erken döneminde Şam bölgesindeki askerî-idarî bölgelerin (cünd/ecnâd) oluşumu ve Bizans (Doğu Roma) toprak sisteminin etkisi. İslam Araştırmaları Dergisi, 45, 69-102.