Karanlık Risalesi: Felsefeden Mistisizme

Year 2024, Issue: 52, 161 - 188, 26.03.2024

Mehmet Murat Karakaya

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1405320

Abstract

Genelde olumsuzlama cihetinden aydınlığın/nurun zıttı olarak kabul edilen karanlık, bu niteliği ile aydınlığın olmadığı bir durumu betimliyor olsa da onun nurun en parlak hâlini ifade ettiğini söylemek de mümkündür. Felsefi literatürde her iki yoruma yönelik teorik yaklaşımlar söz konusudur. İlk yoruma göre, madde ve suretten teşekkül eden hilomorfik ve kompozit yapıdaki karanlık, madde ve kaosla; nur ise form ve düzenle ilişkilendirilir. Nur, aşkın ve tanrısal olana, karanlık da içkin ve maddesel olana karşılık gelir. Ancak apofatik bağlamda Tanrı’nın bilinemezliği hususunda yapılan kimi yorumlarda ise nurun yanı sıra karanlığın da kullanıma sokulduğu, bu kavrama bilinemezliğin izahında mihver ve merkezî bir boyut kazandırıldığı görülmektedir. Bu çerçevede karanlık, tanrısal alanla ilişkili olduğundan sönüklük veya siliklikle değil parlaklıkla nitelenmektedir. Dolayısıyla parlak karanlık, aydınlığı olumsuzlamasının ötesinde olumlamanın zirve noktasını temsil etmekte, hatta aydınlık, aydınlık etme bakımından karanlığın olumsuzu bir konumda bulunmaktadır. Mistik teolojide epistemolojik açıdan tanrısal alanda olduğu gibi şeylerin özlerinin de hakikat çerçevesinde bilinmemesi zulmetin alanını genişletmekte, bir anlamda bütün bir varlık alanı bilinmezlik, dolayısıyla karanlık bir muhteva kazanmaktadır. Bu kapsamda karanlığa göre aydınlık, aydınlığa göre de karanlık olan ziya, nur ile zulmet arasında görmeyi, algılamayı ve akletmeyi mümkün kılan ara-ışık konumunda bulunmaktadır. Bu çalışma, karanlığı dinsel ve mitolojik metinlerden başlayarak Platon, Aristoteles ve Plotinus gibi antik Yunan, Gregory of Nyssa ve Pseudo-Dionysius the Areopagite gibi Neoplatonik mistik Hristiyan, Mahmûd Şebüsterî ve Sadreddin Konevî gibi sufi mistiklerin görüşleri çerçevesinde ele almaktadır. Çalışmada ayrıca bilgi ve cehalet kavramları aydınlık ve karanlık kelimeleri kapsamında değerlendirmeye tabi tutulmakta; felsefi görüşler ile mistik teolojik yorumlar arasındaki temel ayrımlara ve gece ile gündüz üzerinden dinsel metaforlara vurgu yapılmaktadır. Çalışmada karanlığın felsefede ve mistik teolojide farklı bağlamlarda ele alındığı; felsefede karanlığın nurun yokluğu, mistik teolojide ise kimi yorumlarda karanlığın nurun yoğunluğu olarak değerlendirildiği görülmektedir.

Keywords

İslam Felsefesi, Karanlık, Aydınlık, Nur, Bilgi, Cehalet.

Tractate of Darkness: From Philosophy to Mysticism

Abstract

Although darkness, which is generally regarded as the opposite of light (al-nūr, radiance) in terms of negation, describes the absence of light, it is also possible to say that it expresses the brightest form of light. There are theoretical approaches to both interp-retations in the philosophical literature. According to the first interpretation, darkness consisting of matter and form and existing in hylomorphic and composite structure is associated with matter and chaos, and light is associated with form and order. The light corresponds to the transcendent and divine, and darkness corresponds to the immanent and material. However, in some interpretations of God’s unknowability in the apophatic context, it is seen that darkness is used as well as light, and this concept is given a pivotal and central dimension in the explanation of unknowability. In this context, darkness is characterized by brightness, not dullness or obscurity, since it is associated with the divine realm. Therefore, bright darkness, beyond negating light, represents the peak of affirmation, and even light is in a position to be the negative of darkness in terms of making light. In mystical theology, the fact that the essences of things are not known within the framework of truth, as in the divine realm, from an epistemological point of view, expands the area of darkness, and in a sense, the entire field of existence acquires an unknown, and, therefore dark content. In this context, ḍiyāʾ (illumination), which is light compared to darkness and darkness compared to light, is in the position of intermediate light, making possible to see, perceive, and reason between light and darkness. This study discusses darkness starting from religious and mythological texts, within the framework of the views of ancient Greeks such as Plato, Aristotle, and Plotinus, Neoplatonic Christian mystics such as Gregory of Nyssa and Pseudo-Dionysius the Areopagite, and sufi mystics such as Maḥmūd Shabistarī and Ṣadr al-Dīn al-Qūnawī. The study also evaluates the concepts of knowledge and ignorance within the scope of light and darkness, emphasizes on the basic distinctions between philosophical views and mystical theological interpretations and emphasizes on religious metaphors of night and day. In the study, it is seen that darkness is considered with different contexts in philosophy and mystical theology; in philosophy darkness is the absence of light, while in mystical theology some interpretations of darkness are considered as the intensity of light.

Keywords

Islamic Philosophy, Darkness, Light, Radiance (al-Nûr), Knowledge, Ignorance.

References

• Altun, Kudret. “Hüsn-ü Aşk’ta Gece Nûr-i Siyahtan Aydınlığa”. İlmi Araştırmalar 10 (2000), 9-18.
• Arisotoles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1996.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Aristophanes. The Birds. çev. Gilbert Murray. London: George Allen-Unwin Ltd, 1950.
• Artemi, Eirini. Terezis Christos. “The Mystical Theology as a Path of Man for the Divine Knowledge in the Writings of Gregory of Nyssa, Dionysius Areopagite, and Maximus the Confessor”. De Medio Aevo 13 (2019), 161-181.
• Aydoğan, Hüseyin. “Plotinos: Gnostiklere Reddiye”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/3 (2022), 1053-1069. https://doi.org/10.18505/cuid.1139202
• Bakker, Michael. “Maximus and Modern Psychology”. The Oxford Handbook of Maximus the Confessor. ed. Pauline Allen-Bronwen Neil. 533-545. Oxford: Oxford University Press, 2015.
• Barkman, Adam. “A New Philosophy of Darkness”. Christian Scholar's Review 39/3 (2010): 265-274.
• Başaran, Abdullah. “Mekânın Yaratılışı, Mekânda Yaratılış: Yaratılış Anlatılarında Evrenin Aporetik Kökeni”. Hitit İlahiyat Dergisi 21/1 (2022), 567-604. https://doi.org/10.14395/hid.1057646
• Beyhaki. el-Esmâ ve’s-Sıfât. thk. Abdullah b. Muhammed. Cidde: Mektebetü’s-Sevadi, 1993.
• Christopoulos, Menelaos. “Dark Winged Nyx and the Bright Winged Eros in Aristophanes’ “Orphic” Cosmogony the Birds”. Light and Darkness in Ancient Greek Myth and Religion. ed. M. Christopoulos-E. D. Karakantza-O. Levaniouk. 193-201. Lanham: Lexington Books, 2010.
• Cooper, Adam Glyn. Holy Flesh, Wholly Deified: The Place of the Body in the Theological Vision of Saint Maximus the Confessor. Durham: PhD Thesis University of Durham Department of Theology, 2002.
• Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Derveze, M. İzzet. Tefsirü’l-Hadîs. çev. Vahdettin İnce vd. İstanbul: Ekin Yayınları, 1997.
• Dionysius the Areopagite. Dionysius the Areopagite, Works (1897). çev. John Parker. London: Grand Rapids, MI: Christian Classics Ethereal Library, 2005.
• Duman, Musa. “Reflections on Parmenides’ Monism”. Kaygı 19 (2012), 105-121.
• Ermiş, Fatih. “Bir Altınlık Hazine: Gülşen-i Râz”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/30 (2017), 155-180.
• Fârâbî. el-Medînetü’l-Fâzıla. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Gazzâlî. Mişkâtü’l-Envâr. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1994.
• Gören, Erman. Bakkhylides’te Mecaz Kullanımı ve Işık-Karanlık Metaforunun İzinde Areta, Nika, Alatheia İlişkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Gürbüz, Aktulga Sevda. “Nûr ve Zulmet/Karanlık Kavramları Üzerine Tasavvuf Merkezli Bir İnceleme”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2023), 56-68. https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2023.9.1.04
• Gregory of Nyssa. The Life of Moses. çev. Abraham J. Malherbe-Everett Ferguson New York: Paulist Press, 1978.
• Gregory of Nyssa. Homilies on the Song of Songs. çev. Richard A. Norris Jr. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2012.
• Hesiodos. Theogonia İşler ve Günler. çev. Azra Erhat-Sabahattin Eyüboğlu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Izutsu, Toshihiko. Creation and the Timeless Order. Publisher: White Cloud Press, 1994.
• Izutsu, Toshihiko. İbn Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar-Kavramlar. çev. Ahmed Yüksel Özemre. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2005.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi I. çev. ve şerh. Ahmed Avni Konuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Şerhu Hal’i’n-Na’leyn. çev. Ercan Alkan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017a.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Keşfü'l-mâʾnâ ʿan Sırrı Esmaillahi’l-Hüsnâ. tah. Pablo Beneito. Kum: Mektebetü’l-İşrâk, h.1419.
• İbn Sînâ. el-İşârat ve’t-Tenbîhât İşaretler ve Tembihler. çev. Muhittin Macit vd. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011.
• İbn Sînâ. İlâhiyât-ı Şifâ Metafizik. çev. E. Demirli-Ö. Türker. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011a.
• İbn Sînâ. İhlâs Sûresi Tefsiri ve Şerhleri. çev. Ahmet Faruk Güney. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
• İpek, Fatih. İslâm Eğitiminin Bilgi Anlayışı. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2021.
• Karadoğan, Ahmet. “Karanlık Kelimesinin Yapısına Dair”. Karadeniz Araştırmaları 15 (2007), 117-123.
• Kariatlis, Philip. “Dazzling Darkness: The Mystical or Theophanic Theology of St Gregory of Nyssa”. Phronema 27/2 (2012), 99-123.
• Kaya, Korhan. “Yaratılış İlahisi Rg Veda, X, 129”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 35/2 (1991), 167-181.
• Kutsal Kitap. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi-Yeni Yaşam Yayınları, 2001.
• Konevî, Sadreddin. Fusûsü’l-Hikem’in Sırları. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, ts.
• Konevî, Sadreddin. Tasavvuf Metafiziği (Miftâhü’l-Gayb). çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
• Konevî, Sadreddin. Fatiha Suresi Tefsiri. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014a.
• Konevî, Sadreddin. Esmâ-i Hüsnâ Şerhi. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014b.
• Konevî, Sadreddin. Vahdet-i Vücûd ve Esasları. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014c.
• Konevî, Sadreddin. Kırk Hadis Şerhi. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014d.
• Konevî, Sadreddin. Konevî ile Tûsî Arasında Metafizik Üzerine Mektuplaşmalar, çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014e.
• Konevî, Sadreddin. “Risale-i Hâdiye”. Konevî ile Tûsî Arasında Metafizik Üzerine Mektuplaşmalar. çev. Ekrem Demirli. 175-222. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014f.
• Konevî, Sadreddin. İlahi Nefhalar. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Kurt, Tuğrul. “Dinlerde ve Mitolojilerde İlk İnsan Çifti ve İnsanın Yaratılışı”. Din ve Bilim Açısından Yaratılış, ed. Mehmet Bulgen vd. 51-78. İstanbul: İFAV yayınları, 2022.
• Laozi. Tao ve Ching. çev. Sonya Özbey. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2022.
• Long. A. A. What is the Matter with Matter, According to Plotinus? Cambridge: Cambridge University Press, 2016.
• Marinatos, Nanno. “Light and Darkness and Archaic Greek Cosmography”. Light and Darkness in Ancient Greek Myth and Religion. ed. M. Christopoulos-E. D. Karakantza-O. Levaniouk 193-201. Lanham: Lexington Books, 2010.
• Musakhanov, Orkhan. Tilimsânî İlâhî İsimler Nazariyesi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Nağısoğlu, Muhsin. Şirazi ve Onun Gülşen-i Raz Tercümesi. Elazığ: Manas Yayıncılık, 2016.
• Nicholas of Cusa. On Learned Ignorance (De Docta Ignorantia). ed. Raymond Klibansky. Minneapolis: The Arthur J. Banning Press, 1990.
• “Nusûs Muteferrika li Eflûtin”. Eflutin inde’l-Arab. nşr. Abdurrahman Bedevî. 184-194. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1955.
• Platon. Timaios. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2015.
• Platon. Kratylos. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları 2015a.
• Plotinus. The Enneads. çev. Stephen MacKenna. London: Faber and Faber Limited, ts.
• Sühreverdî. İşrak Felsefesi. çev. Tahir Uluç. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Şebüsterî, Mahmûd. Gülşen-i Râz. çev. ve şerh. Ahmet Avni Konuk. Yayına Hazırlayan Cengiz Gündoğdu. İstanbul: İlk Harf Yayınevi, 2011.
• Şebüsterî, Mahmûd. Gülşen-i Raz ve Şerhi. çev. Necdet Ardıç. ts.
• Tilimsâni, Afûfiddin. Şerhu Fusûsi’l-Hikem. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Tirmizî. Sünen et-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 7. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Usta, Muhiddin. Tasavvuf Eğitiminde Etvâr-ı Seb’a Metodu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Vezir, Güneş. Two Cases of the Golden Age: The Hesiodic Utopia and the Platonic Ideal State. Ankara: Middle East Technical University, Graduate School of Social Sciences, Master’s Thesis, 2019.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Kitapevi, 1971.
• Yıldırım, Ali. “Renk Simgeciliği ve Şeyh Gâlib’in Üç Rengi”. Millî Folklor 72 (2006), 129-140.
• Yılmaz, Sevim. “Nokta-i Süveydânın Önemi ve Özellikleri”. Akademiar Dergisi 8 (2020), 103-130. https://doi.org/10.46231/akademiar.690939
• Wellington, James F. “The Tunnel at the End of the Light Gregory of Nyssa and the Resetting of Early Christian Mysticism”. Academia.edu. Erişim 25 Haziran 2023. https://www.academia.edu/49957103/The_Tunnel_at_the_End_of_the_Light_Gregory_of_Nyssa_and_the_Resetting_of_Early_Christian_Mysticism.