Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh’inde Tefsir Bilgisi

Year 2024, Issue: 52, 325 - 350, 26.03.2024

Murat Bahar

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1412267

Abstract

İbn Hacer, Buhârî’nin hadislerde geçen garîb lafızları garîbu’l-Kur’ân alanının verileriyle açıkladığını, bu vesileyle Kur’ân ve hadisin tefsirini/şerhini birlikte gerçekleştirdiğini belirtmektedir. Nitekim “Buhârî’nin fıkhı bâb başlıklarındadır.” söyleminin de bu çerçevede düşünülmesi mümkündür. Dolayısıyla Buhârî’nin rivayetine yer verdiği âyeti veya rivayette yer alan âyeti açıkladığı, bu anlamda bir tür tefsir faaliyetinde bulunduğu ihsas edilmektedir. Bu araştırmada söz konusu yaklaşımlar ve Sahîh’in tefsir yoğunluğu sorunsal addedilerek cevap aranmaktadır. Öncelikle Sahîh-i Buhârî’nin ayırt edici nitelikleri ve bu niteliklerden mülhem tefsir ilmiyle ilişkisi ortaya konulmuştur. Buhârî’nin, rivayetleri ale’l-ebvâb tertip usulüne göre vermesinden, eserinin câmi‘ türüne ait olmasından, rivayetler arasında tercihte bulunup mezcetmesinden, filolojik tahlillere yer vermesinden ve bâblar/tercemeler üzerinden tercihlerini ortaya koymasından hareketle tefsir faaliyetlerinde bulunduğu çıkarımına ulaşılmıştır. Ayrıca eserinde rivayetle âyet arasında ilişki kurduğu, ortak paydalara işaret ettiği, muğlak ifadeleri veya garîb kelimeleri şerh/tefsir ettiği görülmüştür. Bununla beraber eserin tefsir ilmiyle doğrudan ilişkili kitâbları tespit edilmiş, bu vesileyle aralarındaki ilişki tahkim edilmiştir. Bed’ü’l-Vahy, Enbiyâ, Tefsîr ile Fedâilü’l-Kur’ân bölümlerinin doğrudan tefsir ilmiyle ilişkili olduğu, yoğun bir şekilde tefsir bilgisi ve tefsir faaliyeti içerdikleri sonucuna ulaşılmıştır. Bu bölümlerin kitâb isimleri ve bâb başlıkları tefsir ilmi açısından değerlendirilmiş, ulaşılan veriler sayısal ve oransal olarak kaydedilmiştir. Çalışma boyunca tarihsel veri analizi ve veri dökümü yönteminin kullanıldığı belirtilmelidir. Araştırmanın sonucunda Buhârî’nin, Bed’ü’l-Vahy bölümünde 16, Enbiyâ bölümünde 332, Tefsîr bölümünde 1514 ve Fedâilü’l-Kur’ân bölümünde ise 10 âyet olmak üzere toplamda Kur’ân’ın %30’una dair tefsir faaliyetinde bulunduğu, eserde dağınık halde bulunan tefsir bilgilerinin de hesaba katılması durumunda bu oranın %50’nin üzerine çıkacağı tespit edilmiştir. Diğer yandan Buhârî’nin, tefsir ilminin dilbilimsel ve dirâyet gibi usûllerini kullandığının, eserine ulûmu’l-Kur’ân ve Kur’ân tarihi temaları başta olmak üzere çeşitli tefsir bilgilerini taşıdığının, rivayetlerle âyetler arasında irtibat kurmaya hususi önem verdiğinin örnekler ve sayısal verilerle gösterilmesi ise çalışmanın diğer kazanımları olmuştur. Araştırmanın sonunda ise -buradaki çalışmanın kazanımlarıyla kısmen örtüştüğü için- Dâru’t-Te’sîl tarafından hazırlanan fihristin verileri tarafımızca gözden geçirilerek tablolaştırılmıştır. Böylece tablodaki verilerle tarafımızca ulaşılan verilerin mukayese edilmesine olanak sağlanmıştır.

Keywords

Buhârî, Kur’ân, Tefsir, Tefsir Bilgisi, Tefsir Faaliyeti, es-Sahîh

Ethical Statement

Bu çalışma Prof. Dr. Ömer Çelik danışmanlığında 27.03.2023 tarihinde tamamladığımız “Kitâbu Bed’i’l-Vahy Örneğinde Sahîh-i Buhârî Şerhlerinin Tefsir İlmi Açısından İncelenmesi” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, Türkiye, 2023).

Knowledge of Tafsīr in al-Bukhārī’s al-Jami‘ al-Saḥīḥ

Abstract

Ibn Ḥajar states that al-Bukhārī explained the unfamiliar words (gharib) in the hadiths with the knowledge of the field of the Gharīb al-Qur’ān, thus realizing the exegesis/interpretation of the Qur’ān and hadith together. It is possible to consider the statement ‘al-Bukhārī’s fiqh is in the titles of Bâb’ in this context. Therefore, it is implied that al-Bukhārī explains the verse that he narrates or the verse in the narration, and in this sense, he performs a kind of exegesis. In this study, these approaches and the tafsīr intensity of the Saḥīḥ are considered problematic and an answer is sought. In this respect, firstly, the distinctive features of Saḥīḥ al-Bukhārī and its relationship with the tafsīr based on these features have been revealed. It has been inferred that al-Bukhārī engaged in tafsir activities based on his method of arranging the narrations ale al-abwab/chapters order, the fact that his work belongs to the genre of jami‘, his preferences among the narrations, his philological analyses, and his preferences over al-abwab. In addition, it was observed that he established a relationship between the narration and the verse, pointed out the common denominators with the verse, and commented on ambiguous expressions or unfamiliar words in his work. Also, the books of the work directly related to the tafsīr have been identified and the relationship between them has been strengthened. It has been concluded that the chapters of Bed’u al-Waḥy, Anbiyā, Tafsīr and Fedāil al-Qur’ān are directly related to the tafsīr and contain intensive tafsīr information and exegesis. The book names and chapter titles of these chapters were evaluated in terms of the tafsīr, and the data obtained were recorded numerically and proportionally. It should be noted that historical data analysis and data transcription methods were used throughout the study. As a result of the research, Bukhārī’s exegeted of 30% of the Qur’ān in total, including 16 verses in the chapter of Bed’u al-Waḥy, 332 verses in the chapter of Anbiyā, 1514 verses in the chapter of Tafsīr, and 10 verses in the chapter of Fedāil al-Qur’ān, and if the scattered tafsīr information in work is taken into account, this ratio will exceed 50%. On the other hand, showing that al-Bukhārī used linguistic and dirayah methods of tafsīr, that he carried various tafsīr information, especially the themes of ulum al-Qur’ān and the history of the Qur’ān, and that he attached particular importance to establishing a connection between narrations and verses, with examples and numerical data, were other achievements of the study. At the end of the study, the data of the index prepared by Dāru al-Ta’sīl was reviewed and tabulated, since it partially overlaps with the achievements of this study. Thus, it was possible to compare the data in the table with the data obtained.

Keywords

Bukhari, Qur’an, Tafsir, Tafsir Knowledge, Tafsir Activity, al-Saḥīḥ

Ethical Statement

This article is extracted from my doctorate dissertation entitled “Investigation of Saḥīḥ al-Bukhārī Commentaries in the Example of Kitābu Bed’i’l-Wahy in Terms of Interpretation”, supervised by Prof. Ömer ÇELİK (Ph.D. Dissertation, Marmara University, İstanbul, Türkiye, 2023).

References

• Ahatlı, Erdinç. “Terceme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/483-484. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Akbaş, M. Yasin. Kitâbu’t-Tefsîr Literatürü Teşekkül Döneminde Hadis ve Tefsir. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2023.
• Akgün, Hüseyin. İmam Buhârî. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2022.
• Albayrak, Ali. Buhârî Sonrası el-Câmi‘u’s-Sahîh, İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Aydın, Arafat – Albayrak, Ali. “Sahîh-i Buhârî Nüshalarına Dair Yeni Bulgular: Bulak Baskısı, Yûnînî Yazmaları ve Abdullah b. Sâlim el-Basrî Nüshası”. İslâm Araştırmaları Dergisi 35 (Haziran 2017), 1-39. https://doi.org/10.26570/isad.329959
• Abdullah Aydınlı, “Muallak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/308. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Bahar, Murat. Kitâbu Bed’i’l-Vahy Örneğinde Sahîh-i Buhârî Şerhlerinin Tefsir İlmi Açısından İncelenmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Birışık, Abdulhamit. “Kitâbu’t-Tefsîr ve Kitâbu Fedâili’i-Kur’ân Çerçevesinde Bedruddîn Aynî’nin Tefsirciliği”. Uluslararası Bedruddîn el-Aynî Sempozyumu ve II. Hadis İhtisas Toplantısı, ed. Recep Tuzcu. 407-423. Gaziantep: TDV Yayınları, 2013.
• Buhârî. el-Câmi‘u’s-Sahîh. nşr. Muhammed en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Görmez, Mehmet. “Fıkhü’l-Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/547-549. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Güler, Zekeriya. “Buhârî ve el-Câmi‘u’s-Sahîh’i Üzerine”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Temmuz 2015), 1-24.
• İbn Cebr, Mücâhid. Tefsîru Mücâhid. nşr. Muhammed Abdusselâm Ebu’n-Nîl. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1989.
• İbn Hacer el-Askalânî. Fethu’l-Bârî. nşr. Muhibbuddîn el-Hatîb. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1959.
• İbn Sellâm, Yahyâ. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. nşr. Hind Şelebî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Kandemir, Yaşar. “el-Câmi‘u’s-Sahîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/114-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kastallânî, İrşâdü’s-Sârî. 10 Cilt. el-Mabaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1905.
• Kâtip Çelebî. Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi’l-Fünûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Kaynar, Enes. Buhârî’nin Bâb Başlıklarıyla İlgili Çalışmalar ve Bâb Başlıklarındaki Kendi İfadelerinin Değerlendirilmesi. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Özdemir, Ahmet. İmam Buhârî’nin Tefsir Anlayışı ve Kitâbu’t-Tevhîd Bölümü. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2019.
• Sakallı, Talat. “Aynî Gözüyle Buhari”. Büyük Türk-İslâm Bilgini Buhârî Uluslararası Sempozyumu Bildirileri. ed. Ahmet Hulusi Köker. 133-158. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1987.
• Sancaklı, Saffet. “Ayet Hadis Bütünlüğü Açısından Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-sahîh’inin Bâb Başlıklarının Analizi”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık 2019), 19-39. https://doi.org/10.5281/zenodo.3594063
• Sezgin, Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Kitâbiyât, 2000.
• Sofuoğlu, Mehmed. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi. İstanbul: Ötüken, 1987.
• Sümertaş, Burhan. Tefsir Kaynağı Olarak Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh’i. İzmir: Tıbyan Yayıncılık, 2015.
• Şahyar, Ayşe Esra. Sahîh-i Buhârî -Kitâb Adları ve Muhteva Tahlili-. İstanbul: İFAV Yayınları, 2023.
• Türcan, Zişan. “Hadis Rivayet Geleneği ve Tefsir –Sahîh-i Buhârî’nin Kitâbu’t-Tefsîr’i Örneği-”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/29 (Haziran 2010), 249-282.
• Türcan, Saliha. “Rivayet Tefsirlerinde Sahih-i Buhârî’nin Kaynaklık Değeri”. Turkish Academic Research Review 6/5 (Aralık 2021), 1624-1647. https://doi.org/10.30622/tarr.1019384
• Yücel, Ekrem. “Buhârî’nin Hadisteki Garîb Kelimeleri Âyetle Açıklaması (el-Câmi‘s-Sahîh özelinde)”, Tarih Okulu Dergisi 14/52 (Haziran 2021), 2138-2164.
• Zehebî. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ. 28 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2006.