Two Representatives: al-Djushami - al-Zamakhshari Connection and The Originality of The al-Kashshaf

Year 2024, , 228 - 256, 15.03.2024

Fatih Pamuk

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1398494

Abstract

al-Hakim al-Djushami’s al-Tahdhib stands out as the most comprehensive Mutazilite tafsir that has endured. Meanwhile, Zamakhshari’s al-Kashshaf is regarded as a masterpiece, conveying linguistic subtleties and serving as a foundational source for other tafsirs. These tafsirs gain significance due to the Mutazilite identity of their respective authors.
Certain sources indicate that al-Zamakhshari drew influence from al-Djushami, suggesting that his al-Kashshaf is a simplified rendition of al-Tahdhib. Conversely, other mufassirs argue that, just as al-Zamakhshari takes al-Djushami's work as a primary source, al-Zamakhshari’s al-Kashshaf is rooted in al-Djushami's work. Some sources assert that al-Zamakhshari produced two tafsirs: al-Kashshaf al-Qadim and al-Kashshaf al-Jadid.
However, a comparative analysis of al-Tahdhib and al-Kashshaf in terms of narration might lead to misleading conclusions. The two tafsirs are similar enough to reach the original source of most of the views conveyed in al-Kashshaf through al-Tahdhib. Al-Zamakhshari crafted his tafsir based on the sciences of maânî and beyân, lending it a unique character in terms of exegesis. Notably, al-Zamakhshari, in a previous study, expressed concerns about its length, leading to the inference that he might have deliberately omitted citing sources in al-Kashshaf.

Keywords

Mutazilite Exegesis, Muʿtazila, al-Djushami, al-Zamakhshari, Kalam, al-Tahdhib, al-Kashshaf

Mu'tezile’nin İki Temsilcisi: Cüşemî-Zemahşerî İrtibatı ve el-Keşşâf’ın Orjinalliği

Abstract

Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb’i günümüze ulaşmış en mufassal Mu'tezilî tefsir olması, Cârullah ez-Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı ise Kur’ân’ın dil bilimsel inceliklerini aktaran, diğer tefsirlere de kaynaklık eden bir başyapıt olması açısından iki önemli eserdir. Bu eserler müelliflerinin Mu'tezilî kimlikleri nedeniyle ayrı bir önemi de haizdir.
Müfessirlerin kendisinden bigane kalamadığı el-Keşşâf’a dair bazı kaynaklar, Zemahşerî’nin Cüşemî’nin tefsirinden etkilenerek ilgili eseri kaleme aldığını, müfessirler Keşşâf’ı kaynak edindiği gibi, Zemahşerî’nin de Cüşemî’nin eserini temel aldığını aktarır. Bazı kaynaklar ise Zemahşerî’nin Keşşâf-ı Kadîm ve Keşşâf-ı Cedîd şeklinde iki eseri bulunduğundan söz eder.
Çalışmada; et-Tehzîb ve el-Keşşâf’ın rivayete dayalı mukayesesinde yanıltıcı sonuçlara ulaşılabileceği sonucuna varılmıştır. et-Tehzîb aracılığı ile Keşşâf’ta aktarılan görüşlerin önemli kısmının asli kaynağına ulaşılabilecek kadar iki tefsir benzerlikler taşısa da Zemahşerî’nin tefsirini meânî ve beyân ilimlerini esas alarak kaleme aldığı, bu açıdan kendine özgü bir eser olduğu anlaşılmıştır. Zemahşerî’nin daha önce hacimli bir çalışma daha yaptığı, muhtasar tutma amacıyla Keşşâf’ta kaynak belirtmekten kaçınmış olabileceği ifade edilmiştir.

Keywords

Mu’tezile Tefsiri, Mu’tezile, Cüşemî, Zemahşerî, Kelam et-Tehzîb, el-Keşşâf

References

• Altay, Şeyma. Tefsirde Yorum ve Öznellik. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Belhî, Ebü’l-Kâsım vd. Fadlü’l-İ‘tizal ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
• Belhî, Ebü’l-Kâsım vd. Fadlü’l-İ‘tizal ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid. ed-Dârü’t-Tûnisiyyetü li’n-neşr, ts.
• Bilgin, Mustafa. Tefsirde Mu’tezile Ekolü. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi: Tabakâtü’l-Müfessirîn. İstanbul: Ravza Yayınları, 2015.
• Birışık, Abdülhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/281. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Boyalık, Mehmet Talha. el-Keşşâf Literatürü Zemahşerî’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Cüşemî, Hâkim. et-Tehzîb fi’t-Tefsîr. Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 2018.
• Cüşemî, Hâkim. Tahkîmü’l-Ukûl fî Tashîhi’l-Usûl. San’â: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Alî es-Sekâfiyye, 2008.
• Çelik, Hasan. Tefsir Geleneğinde İntihal Olgusu: Nesefî - Zemahşerî Örneği. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Durmuş, İsmail. “Meânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/204-206. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Efe, Zekeriya. Zemahşerî Tefsirinin Rivayet Boyutu. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Eroğlu, Muhammed. “Hâkim el-Cüşemî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/185. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fettâh, İrfan Abdülhamîd. “Cebriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/205-208. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ğâmidî, Sâlih b. Ğarmullah. el-Mesâilü’l-İ’tizâliyye fî Tefsîri’l-Keşşâf li’z-Zemahşerî. Dâru’l-Endelüs, 1998.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Beyân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/22-23. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Hafâcî, Şehâbeddin. Hâşiyetü’ş-Şihâb alâ Tefsîr’l-Beyzâvî - İnâyetü’l-Kâdî ve Kifâyetü’r-Râzî. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/190-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kaya, Mesut. Tefsir Geleneğinde el-Keşşâf ve Şerh ve Hâşiyeleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İFAV M.Ü.İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Müeyyedbillâh, İbrâhîm b. Kâsım b. el-İmâm. Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ. Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Alî es-Sekâfiyye, 2001.
• Müsâid b. Süleymân. Şerhu Mukaddimeti’t-Teshîl li ulûmi’t-Tenzîl li’bni Cüzey. 2010: Dâru İbnü’l-Cevzî, ts.
• Narol, Süleyman. Tefsirde Zâhire Bağlılık Problematiği (Hâkim el-Cüşemî Örneği). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2020.
• Öz, Mustafa. “Neccâriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/482-483. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Öztürk, Mustafa - Mertoğlu, M. Suat. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/235-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Pamuk, Fatih. Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Eseri Çerçevesinde Mu’tezile’nin Kur’ân Tasavvuru. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 2023.
• Polat, Fethi Ahmet. İslam Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler Mu’tezilî Zemahşerî’ye, Eş’ârî İbnü’l-Müneyyir’in Eleştirileri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Râzî, Fahreddin. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî: Tefsîru’l-Kebîr ve Mefâtîhu’l-Gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Solaker, Fatma - Acar, Abdullah. “Zemahşerî’ni̇n Keşşâf Tefsi̇ri̇’nde İbâdât Konusunda Mezheplerden Bağımsız Görüşleri̇”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50/50 (2020).
• Soyal, Fikret. “Esmâ-Ahkâm (Va’îd) Meselesi ve Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ile Hâkim el-Cüşemî’nin Görüşlerinin Mukayesesi”. Diyanet İlmi Dergi 55 (2019), 685-713.
• Şensoy, Sedat. “Nazmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/464-466. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Şensoy, Sedat - Yıldıran Sarıkaya, Meliha. “Ta‘kīd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/457-458. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Küllâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/156-157. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yıldırım, Ramazan. Mu’tezile’nin Kelami Polemikleri: Hakim el-Cüşemî Örneği. İstanbul: İşaret Yayınları, 2. bsk., 2016.
• Yılmaz, Mehmet Faik. Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münâsebet. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Yılmaz, Mehmet Faik. “Münâsebâtü’l-Âyât ve’s-Süver”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/569-571. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ’an Hakâ’ikı Ğavâmidı’t-Tenzîl ve ’Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhî’t-Te’vîl: Keşşaf Tefsiri. ed. Murat Sülün. çev. Muhammed Coşkun vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kurʾân. thk. Yûsuf Abdurrahmân. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-’Arabî, 1957.
• Zerzur, Adnan Muhammed. Hâkim el-Cüşemî ve Menhecuhu fî Tefsiri’l-Kur’ân. Dımeşk: Müessesetü’r-Risâle, 1971.
• Zübeyri, Velid b. Ahmed Hüseyin vd. el-Mevsuatü’l-Müyessere fî Terâcimi Eimmeti’t-Tefsîr ve’l-İkra ve’n-Nahv ve’l-Luga. Medine: Mecelletü’l-Hikme, 2003.