İslam Mezhepleri Klasik Kaynaklarında Mürcie Tasnifleri ve Günümüzde Mürcie Algısı

Year 2024, , 996 - 1021, 15.09.2024

Metin Avcı

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1484937

Abstract

Kitâbü’l-İrcâ, Mürcie fırkasına dair bilgi veren en eski İslam Mezhepleri Tarihi kaynağıdır. Sonra Şiî, Mu‘tezilî, Eş‘arî, Sünnî, Zâhirî ve İsmâilî Makālât geleneğine ait eserler telif edilmiş ve bunların bir kısmı günümüze ulaşmıştır. Makâlât geleneğinin olgun döneminin önemli eserlerinden olan el-Milel ve’n-Nihal’de; o güne kadar yazılan eserlerde bir usûl ve tasnif anlayışının yoksunluğundan dem vurulmuş, bunun mezhep ve fırkaların günümüze olduğundan farklı yansıtılmasına yol açtığına işaret edilmiştir. Mürcie bu klasik kaynakların bir kısmında sapık, hevâ ve bid‘ât ehlinden sayılmış ve farklı tasniflere tabi tutulmuştur. Hanefî-Mâtürîdî gelenek ise toptan kabul ve toptan red şeklindeki toptancı kategoriyi kabul etmeyip, Mürcie’yi mahmûd/mezmûm ayrımına tabi tutmuş ve geleneğin güçlü temsilcileri olan Mâtürîdî (ö. 333/944), Nesefî (ö. 508/1115) ve Alâuddin es-Semerkandî (ö. 539/1144) gibi önemli âlimler Ebû Hanîfe’yi (ö. 150/767) övülen Mürcie’den saymışlardır. Yapılan bu tasnifler ve genelde Mürcie akidesiyle ilişkilendirilen Ebû Hanîfe hakkında söylenenler, günümüzdeki Mürcie algısını da etkilemiştir. Bu eserlerin bir kısmında mezhep taassubunun öncelendiği dikkat çekerken, bazı müelliflerin tarafsız kalmayı başararak tarihsel seyrine uygun Mürcie tasviri yaptıkları, Mürcie’nin birleştirici ve kuşatıcı iman görüşlerinin anlaşılmasına katkı sundukları görülmüştür. Hatta Mürcie’yi eleştirmekle birlikte kurtuluşa eren fırkanın “Ehlü’l-Cema‘at ve’l-Mürciûn” olduğunu zikreden müellifler olmuştur. Günümüzün Mürcie algısının oluşumunda ise birçok akademisyen ve görüşlerinden bahsetmek mümkündür. Bu konudaki belli başlı çalışmalar analiz edildiğinde günümüz akademisyenlerinin de Mürcie konusundaki kanaatlerinin farklı olduğu anlaşılmaktadır. Ebû Hanîfe’nin Mürcie’den sayılmasını düşmanca bir tavır olarak kabul edip bir itham ve iddia olarak değerlendiren akademisyenler olduğu gibi, onun özellikle iman konusundaki teorik görüşlerinin diğer fırka ve mezhepleri de etkilediğini, bu sebeple bazı grupların; Havâric Mürciesi, Kaderiyye Mürciesi ve Cebriye Mürciesi gibi isimler altında anılmaya başlandığını ifade edenler vardır. Bu konuda hazırlanan Kutlu’nun (d. 1963) doktora tezinde Mürcie’nin; İslam düşüncesinin en müsamahakâr, insan odaklı ve sorun çözücü müstakil bir siyasî-itikadî mezhep olduğu, fikirleri, temsilcileri ve yayıldığı bölgeler süreç takibi ile tarafsız bir şekilde ortaya konulmuş, Ebû Hanîfe’siz Mürcie, Mürcie’siz Ebû Hanîfe’den bahsetmenin imkansızlığının altı çizilmiştir. Türkiye’de yapılan bu akademik çalışmaların yanında özellikle Vehhâbîlerin ve Selefîlerin yazdığı bazı eserlerin dilimize tercüme edilerek, Vehhâbî düşüncenin Mürcie aleyhtarlığı üzerinden empoze edildiği müşahede edilmektedir. Selefîlik öncülerinden sayılan el-Havâlî (d. 1950) ve el-Makdisî (d. 1959) bu müelliflerdendir. Havâlî hazırladığı doktora tezinde; iman-amel ayırımı yapan ve ameli terk eden herkesin kâfir olduğunu savunmuş, ameli terk edenleri kâfir saymayan Mâtürîdî, Eş‘arî (ö. 324/935) ve diğer fırkaların hepsini Mürcie’den saymıştır. Makdisî ise imanın kalp işi olduğunu söyleyenlerin Âvam İrcâsından, ameli imanın kemâle erme şartı olarak kabul edenlerin Davetçi İrcâsından olduklarını söyleyerek, bu kimseleri asrın Mürciîleri şeklinde niteleyip sapıklık ve küfürle itham etmiştir. Bunlara göre Mürcie tarih sahnesinden silinmemiş bilakis yaşamakta ve Müslümanlara zarar vermeye devam etmektedir. Bu araştırmada Şehristânî’ye kadar yazılıp günümüze ulaşan İslam Mezhepleri klasik kaynaklarında, “Mürcie’nin nasıl tasnif edildiği, Ebû Hanîfe’nin itikâtta hangi mezhebe nispet edildiği, günümüz Mürcie algısının oluşumunda bu eserlerin etkisinin ne olduğu” sorularının cevapları aranacaktır. Tarihsel süreç dikkate alınarak tetkik edilen bu ilk kaynaklardaki bilgiler, günümüz akademik çalışmalarının verdiği bilgilerle mukayese edilecek, geçmişte ve günümüzde ortak bir Mürcie algısının oluşup oluşmadığı, farklı tasnif ve okumaların hâlâ devam edip etmediği tartışılacaktır. Araştırmada akademik etik ve yazım kurallarına dikkat edilmiş ve konu hakkındaki kanaatler betimlenerek metne aktarılmıştır.

Keywords

İslam Mezhepleri, Makalat, Fırka, Mürcie, Tasnif, Ebu Hanife

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Classifications of Murjie in Classical Sources of Islamic Sects and the Perception of Murjie Today

Abstract

Kitāb al-Irja is the oldest source of the History of Islamic Sects that provides information about the Murjie party. Later, works belonging to the Shi'ite, Mu'tazilî, Ash'arî, Sunni, Zâhirî, and Ismâilî Makālât traditions were written, and some of them have survived to the present day. One of the key works of the mature period of the Makâlât tradition, al-Milel wa'n-Nihal, mentioned the lack of understanding of procedure and classification in works written up to that point and pointed out that this led to the reflection of sects and parties differently than they are today. In some of these classical sources, Murjie was considered to be a pervert, one of the people of hawâ and bid'ât and was subjected to different classifications. In contrast, the Hanafi-Mâturîdî tradition did not embrace the concept of totally acceptance and rejection. Instead, they evaluated the Murjie based on the mahmûd/mezmûm distinction. Prominent scholars like Mâturîdî (d. 333/944), Nasafî (d. 508/1115), and Alâuddin as-Samarkandî (d. 539/1144), who were influential figures in this tradition, regarded Abu Hanifa (d. 150/767) as one of the esteemed Murjie. The classifications and the discourse surrounding Abu Hanifah, a prominent figure in the Murjie creed, have significantly influenced the contemporary perception of Murjie. While some of these works prioritise sectarian bigotry, some authors have managed to remain neutral, depict the Murjie in accordance with its historical course, and contribute to the understanding of the Murjie's unifying and encompassing views of faith. In fact, there were authors who criticized Mürjie and mentioned that the party that achieved salvation was "Ahlü'l-Jama'at wa'l-Mürciûn”. The formation of today's perception of Murjie can be traced back to a multitude of academics and their respective perspectives. The formation of today's perception of Murjie can be traced back to a multitude of academics and their respective perspectives. While some academics view Abu Hanifah's recognition as a hostile attitude and a form of accusation and allegation, they also assert that his theoretical beliefs regarding faith had an impact on other factions and sects, leading to the naming of certain groups as “Havâric Murjie”, “Kaderiyye Murjie”, and “Cebriye Murjie” In his doctoral thesis on this subject, Kutlu (b. 1963) argued that Murjie was the most tolerant in Islamic thought; he revealed the human-oriented and problem-solving independent political-religious sect, its ideas, representatives, and the regions where it spread in an impartial manner by following the process, and he underlined the impossibility of talking about Murjie without Abu Hanifa. In addition to the academic research conducted in Turkey, it has been noted that certain works written by Wahhabis and Salafis have been translated into our language and have been imposed on Wahhabi thought through anti-Murjie sentiment. Al-Hawali (b. 1950) and al-Maqdisî (b. 1959), regarded as pioneers of Salafism, are among these authors. In his doctoral thesis, he argued that anyone who discriminates between faith and deeds and abandons deeds is an infidel. He included all of the Mâturîdî, Ash'arî, and other Murjie factions, who did not regard those who abandoned the deed as infidels. On the other hand, Maqdisi asserted that those who assert that faith is the product of the heart are from the Âvam Irjâ, while those who embrace deeds as the prerequisite for the perfection of faith are from the Invitation Irjâ. He referred to these individuals as the Murjiîs of the century, characterised by perversion and blasphemy. They assert that Murjie is still alive and is still harming Muslims, and that it has not been completely eliminated from the historical stage. In this investigation, the classical sources of Islamic Sects that have been written up to Shahristani and have survived to the present day will be examined to determine the answers to the questions of "how the Murjie was classified," which sect Abu Hanifa was compared to in the creed, and what is the impact of these works on the formation of today's perception of Murjie. The information in these early sources, which were analysed in the context of the historical process, will be compared with the information provided by contemporary academic studies. The discussion will center on the establishment of a shared understanding of Murjie in the past and present, and the persistence of differing classifications and interpretations. The research was conducted with a focus on academic ethics and spelling rules, and the opinions on the subject were described and incorporated into the text.

Keywords

İslamic Sects, Maqalat, Faction, Murji'ah, Classification, Abu Hanifa

Ethical Statement

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

References

• Ak, Ahmet. “Selçuklu Dönemi Hanefî Alimlerin Mürcie’ye Bakışları”. Dinî Araştırmalar 11/32 (Eylül-Aralık 2008), 131-148.
• Ardoğan, Recep. “Mürcie’de Farklı İman Tanımları”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2014), 131-168.
• Akman, Mustafa. Mezhepler Tarihinin Klasik Kaynakları İçerik ve Özellikleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Avcı, Metin. “El-Âlim ve’l-Müte‘allim’in Kaynak Kritiği, Semerkant’ta Yayılışı ve Mâtürîdî’deki İzleri”. Kader 22/1 (Haziran 2024), 30-59.
• Ateşyürek, Ahmet. “Ebû Hanîfe Mürcie İlişkisi Tasavvurunun Tarihsel Seyri”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 4/1 (Haziran 2021), 105-113.
• Bağdâdî, Abdülkāhir b. Tahir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak. thk. M. Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 2007.
• Bahçıvan, Seyyid. “İrca Fikri ve Ebû Hanife’nin İrca ile İthamına Bir Bakış”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1998), 141-176.
• Bulut, Halil İbrahim. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2020.
• Dalkılıç, Mehmet. “Eş’arî’ye Göre Mücie Mezhebinin Görüşleri ve Mürcie Fırkalarının Ayrılık Noktaları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2004), 87-119.
• Demir, Emrullah. İbn Teymiyye’den Vehhâbîliğe Değişen Mürcie Yaklaşımı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit. el-Âlim ve’l-müte‘allim. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Baskı, 2022.
• Ebû Temmâm el-İsmâilî. Bâbü’ş-Şeyṭân min Kitâbi’ş-Şecere. thk. Wilfred Madelung, Paul E. Walker. Leiden: Brill, 1998.
• Ece, Abdurrahman. “el-Malatî’nin Ehl-i Sünnet’i Savunma ve Diğer Fırkaları Reddetme Bağlamında Kullandığı Bazı Rivayetler”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/2 (2018), 371-397.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâîl. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. thk. Ahmed Câd. Kahire: Dârû’l-Hadis, 2009.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâîl. “İlk Dönem İslam Mezhepleri”. çev. Mehmet Dalkılıç, Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâîl. el-İbâne an Usûli’d-Diyâne. thk. Abbas Sabbâğ. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1431/2010.
• Fettâh, İrfan Abdülhamîd. “Eş‘arî, Ebü’l-Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/444-447. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Mezhepler Arasındaki Farklar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 3. Baskı, 2005.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslam Mezhepleri. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2008.
• Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005), 147-160.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 2015.
• Gülmez, Cahit–Alimoğlu Sürmeli, Zeynep. “Bâtınî Düşünceyi Yansıtması Açısından Ebû Temmâm’ın Bâbü’ş-Şeyṭân Min Kitabi’ş-Şecere Adlı Eserinin Tahlili”. Turkish Journal of Shiite Studies 5/1 (Haziran 2023), 28-55.
• Ğâmidî, Ebû Abdillah Âdil b. Abdillah Âl-i Hamdân. el-Câmi‘ fî Kütübi'l-İman ve’r-Red ale’l-Mürcie. Suudi Arabistan: Dâru’l-Evrâki’s-Sekafiyye: 1438/2017.
• Ğâmidî, Ebû Abdillah Âdil b. Abdillah Âl-i Hamdân. Selefin Katında İman ve Mürcie’ye Reddiye. ter. Mustafa Özenli. İstanbul: Neda Yayınları, 2020.
• Havâlî, Sefer b. Abdurrahman. Zâhiretü’l-İrcâ-i fî’l-Fikri’l-İslâmî. thk. Muhammed Kutub. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, Doktora Tezi, 1999/1420.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endülüsî ez-Zâhirî. el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal. thk. Ahmed Şemseddin. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endülüsî ez-Zâhirî. el-Fasl/Dinler ve Mezhepler Tarihi. çev. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2017.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Mu’tezile’nin Biyografik Tarihi (el-Münye ve’l-emel). çev. Hüseyin Maraz. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. ed. Abdülkadir Coşkun. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İnal, İbrahim Hakkı. “Mezhepler Tarihi Literatüründe Öteki Algısı: Mürcie Örneği”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/31 (Ocak–Haziran 2014), 223-235.
• İsferâyînî, Ebû’l-Muzaffer. et-Tabsir fi’d-dîn ve temyîzü’l-fırkati’n-nâciye ‘ani’l-fıraki’l-hâlikîn. thk. Muhammed Zâhir el-Kevseri. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1438/2017.
• Kâ‘bî, Ebû’l-Kāsım el-Belhî. Kitâbü’l-Makālât ve me‘ahû Uyûnü’l-mesâ’ili ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansû, Râcih Kürdî, Abdülhamit Kürdî. İstanbul-Amman: Kuramer Yayınları-Dâru’l-Feth, 2. Baskı, 2020.
• Kalaycı, Mehmet. “Eşarîliğin Tarihsel Arka Planı: Küllabîlik”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (Ağustos 2010), 399-431.
• Karadaş, Cağfer. ‘‘Mürcie’nin Mezhepliği Problemi ve Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’’. Milel ve Nihal Dergisi 7 (2010), 191-221.
• Keskin, Mehmet. “İmam Eş’arî’ ve Ehl-i Sünnet Mezhebine Katkısı”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4-5 (Ocak 2016), 1-19.
• Kubat, Mehmet. “el-Malatî ve İslâm Mezhepleri Tarihi’ndeki Yeri”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1/2 (2010), 61-82.
• Kummî– Nevbahtî, Ebû Halef Sa‘d b. Abdillah el-Eş‘arî, Hasan b. Mûsâ. Şiî Fırkalar, Kitâbu’l-Maḳālât ve’l-fıraḳ, Fıraku’ş-Şia. çev. Hasan Onat, Sönmez Kutlu, Ramazan Şimşek, Sabri Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Kureşî, Abdülkâdir İbn Ebi’l-Vefâ. el-Cevâhirü’l-Mudıyye fî Tabakâti’l-Hanefiyye. nşr. M. Abdullah eş-Şerif. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Kutlu, Sönmez. “Horasan ve Maveraünnehir’de İlk Mürcie ve Hanefiliğin Yayılışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 33 (1992), 239-247.
• Kutlu, Sönmez. “Salim b. Zekvan’ın Sîre Adlı Eserindeki Mürcie ile İlgili Kısmın Tercümesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37 (1996), 467-475.
• Kutlu, Sönmez. “İlk Mürciî Metinler ve Kitâbü’l-İrcâ”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (1997), 317-331.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Baskı, 2002.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/41-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kutlu, Sönmez. “Ebû Mansûr el-Mâturîdî’nin Mezhebî Arka Planı”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik. haz. Sönmez Kutlu. 129-160. Ankara: Otto Yayınları, 2011.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 4. Baskı, 2016.
• Kutluay, Yaşar. İslâm ve Yahudi Mezhepleri. İstanbul: Anka Yayınları, 4. Baskı, 2004.
• Kutluay, Yaşar. Tarihte ve Günümüzde İslam Mezhebleri. İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay el-Hindî. el-Fevâidü’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye. nşr. Ahmed ez-Za‘bî. Beyrut: Dârû’l-Erkâm, 1998.
• Makdisî, Ebû Muhammed Âsım. İmtâu’n-nazar fi keşfi şübühâti Mürcieti’l-Asr. Ğurfetü’l-Fecri’l-İslâmiyye, 1420/1999.
• Makdisî, Ebû Muhammed Âsım. Asrın Mürcielerine Reddiye, çev. bilinmiyor. İstanbul: Beyaz Minare Yayınları, 2016.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahmân el-Askalânî et-Tarâifî eş-Şâfiî. et-Tenbih ve’r-Red ‘ala Ehli’l-ehvâi ve’l-bid‘a. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyeti li’t-Türâs, 2014.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü't-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu vd. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmet Vanlıoğlu, Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınları, 2005-2011.
• Meşkûr, Cevâd. “Sa‘d b. Abdillah Eş‘arî Kummî’nin Kitâbu’l-Makâlât’ı ve Nevbahtî’nin Fıraku’ş-Şîa Eseri ile Mukayesesi”. çev. Şahin Ahmetoğlu. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2013), 223-230.
• Nesefî, Ebû Mutî‘ Mekhûl b. el-Fadl. er-Red ‘ala ehli’l-bid‘â ve’l-ehvâi’d-dâlle. thk. Seyit Bahçıvan. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Onat, Hasan. “Makālâtü’l-İslâmiyyîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/406-407. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Onat, Hasan vd. (ed.). İslâm Mezhepleri Tarihi. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Öz, Mustafa– İlhan, Avni. “Malatî, Ebü’l-Hüseyin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/467. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Özler, Mevlüt. “Malatî; Hayatı, Eserleri ve İtikâdî İslâm Fırkalarına Bakışı”, EKEV Akademi Dergisi 1/2 (Mayıs 1998), 127-145.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler. Isparta: Tuğra Matbaası, 2001.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim Ebû’l-Feth. el-Milel ve’n-Nihal. ed. Ahmed Fehmi Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1434/2013.
• Tok, Fatih. “Ebû Hanîfe Hakkında İki İddia/İtham: Mürciîlik ve Halku’l-Kur’ân”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi -İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe Özel Sayısı-. 19 (2012) 245-267.
• Tok, Fatih. İmâm-ı Azam Ebû Hanîfe’nin Kur’an Anlayışı. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Türcan, Galip. “Ehl-i Sünnet’in İman Tanımı Hakkında İbn Hazm’ın Eleştirilerinin Bir Değerlendirmesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/26 (2011), 65-79.
• Yıldırım, Muhammed Salih. Malatî ve Tenbih’in Kelam İlmi Açısından Değerlendirilmesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Yüksel, Emrullah. “İsferâyînî, Şehfûr b. Tâhir” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/517-518. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.