A Theological and Sufi Debate Example in Biography Writing: The Life of Ibn al-ʿArabī According to Takī al-Dīn al-Fāsī

Year 2023, Volume: 10 Issue: 2, 558 - 584, 15.09.2023

Mehmet Fatih Yalçın , Eyüp İnce

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1279868

Abstract

During the Mamluks period (648-923/1250-1517), the Sufi movement was favored by the ulema and society as well as the ruling elite. The officials of the Mamluk state established many institutions for Sufis through foundations. Sufism became popular in society, thanks to the interest of the ʿulamāʾ of the period. However, some Sufis were criticised because of their ideas. Among them is Ibn al-ʿArabī one of the interesting figures of Islamic history. Ibn al-ʿArabī, who became the focus of debates due to his views, faced severe criticism, not only during his own time but also during the Mamluk period. Initially voiced in the 13th century by Izz al-Din ibn ʿAbd al-Salām and further expressed in the 14th century by Ibn Taymiyya and Ibn Khaldūn, the criticisms against Ibn al-ʿArabī evolved into a state policy when some scholars who formerly served as a chief qadi issued fatwas that Ibn al-ʿArabī was a heretic. In this respect, the historian Takī al-Dīn al-Fāsī, who was the first Mālikī chief qadi of Mecca, wrote a biography of Ibn al-ʿArabī in a way that denounced Ibn al-ʿArabī. In this study, as a method, first of all, the opposition of Ibn al-ʿArabī in the Mamluks period was described. Later, in the work of Takī al-Dīn al-Fāsī's al-ʿIḳd al-t̲h̲amīn fī taʾrīk̲h̲ al-balad al-amīn, the subjects Ibn al-ʿArabī criticized were examined from a mystical point of view. In the biography, which includes the transmission of some fatwas and the transmission of existing views, it has been determined that the author about Ibn al-ʿArabī sometimes has biased transmissions.

Keywords

Islamic History, Sufism, Ibn al-ʿArabī, Mamluks, Takī al-Dīn al-Fāsī

Biyografi Yazıcılığında Teolojik ve Tasavvufî Bir Tartışma Örneği: Takıyyüddîn el-Fâsî’ye Göre İbnü’l-Arabî’nin Hayatı

Abstract

Tasavvuf hareketi, Memlükler döneminde (648-923/1250-1517) yönetici elitin yanı sıra ulemâ ve toplumun teveccühüne mazhar olmuştur. Memlük devlet ricâli, vakıflar aracılığıyla sûfîler için çok sayıda kurum yaptırmışlardır. Dönemin ulemâsının da ilgi göstermesiyle tasavvuf, toplumda revaç bulmuştur. Bununla birlikte bazı sûfîler, fikirleri dolayısıyla tenkit edilmiştir. Bunlardan biri de İslam tarihinin ilginç şahsiyetlerinden biri olan İbnü’l-Arabî’dir. Görüşleriyle kendi döneminden itibaren tartışmaların odağı haline gelen İbnü’l-Arabî, Memlükler döneminde yoğun eleştirilere maruz kalmıştır. 13. asırda İzzeddîn b. Abdüsselâm ile başlayan ve 14. asırda İbn Teymiyye ve İbn Haldûn ile devam eden İbnü’l-Arabî aleyhtarlığı, başkadılık yapmış bazı âlimlerin İbnü’l-Arabî’nin kâfir olduğuna dair fetvalarıyla devlet politikası haline gelmiştir. Bu minvalde Mekke’nin ilk Mâlikî başkadısı olan tarihçi Takıyyüddîn el-Fâsî de İbnü’l-Arabî’nin biyografisini kaleme almıştır. Bu çalışmada yöntem olarak öncelikle Memlükler döneminde İbnü’l-Arabî aleyhtarlığı betimlenmiştir. Daha sonra Takıyyüddîn el-Fâsî’nin el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn fî târîḫi’l-beledi’l-emîn adlı eserinde İbnü’l-Arabî’yi eleştirdiği konular tasavvufî açıdan incelenmiştir. Bazı fetvaların nakillerini içeren biyografide İbnü’l-Arabî’ye dair yanlı aktarımların olduğu tespit edilmiştir.

Keywords

İslam Tarihi, Tasavvuf, İbnü’l-Arabî, Memlükler, Takıyyüddin el-Fâsî

References

• Akman, Mustafa. “Muhyiddîn İbnü’l-Arabî’ye Mutasavvıfların Yönelttiği Eleştiriler ve Mahiyeti”, İslâmi Araştırmalar Dergisi 30/3 (2019), 441-454.
• Apaydın, H. Yunus. “İbn Abdüsselâm, İzzeddîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 19/284-287 (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999).
• Cebecioğlu, Ethem. “Muhyiddîn İbnü’l-Arabî’nin Hayatı ve Eserleri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9/21 (2008), 9-25.
• Ceyhan, Semih. “İbn Haldûn’un Sûfîlere ve Tasavvufa Bakışı: Umranda Tasavvuf İlmi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 15/3 (2006), 51-82.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. “İbnü’l-Arabî’nin Nübüvvet-Velayet Hakkındaki Görüşleri ve İbn Temiyye’nin Bu Husustaki Eleştirileri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9/21 (2007), 213-255.
• Demirli, Ekrem. “Vahdet-i Vucûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/431-435. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Düzenli, Aygül. “İktidar-Ulemâ İlişkileri Bağlamında İzzeddîn b. Abdüsselâm” Mütefekkir 8/16 (2021), 211-233.
• el-Bikāî, Burhânüddîn İbrâhîm. Tenbîhü’l-gâbî ilâ tekfîri İbni’l-Arabî, nşr. Abdurrahman Vekil Riyad: İdaretü'l-Buhusi'l-İlmiyye, 1994.
• en-Nuaymî, Muhammed b. Ömer. ed-Dâris fî târîḫi’l-medârîs. nşr. İbrahim Şemseddîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1990.
• es-Safedî, Salâhaddîn Halîl b. Aybek. Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât. nşr. Helmut Ritter vd.. 30 Cilt. Beyrut: Neşriyâtü’l-İslâmiyye, 2004.
• es-Sehâvî, Şemseddîn. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsi. 12 Cilt. Beyrut: Dâru Cîl ts..
• es-Sehâvî, Şemseddîn. el-Ḳavli’l-münbî fî tercemeti İbn ʿArabî nşr. Ebi’l-Hasan Abdullah b. Abdülaziz eş-Şebrâvî Kahire: Darü’r-Risale, 2017.
• es-Sübkî, Tâcüddîn. Tabakâtü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-Kübrâ. nşr. Mahmûd Muhammed et-Tânâhî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1976.
• Fâsî. Takıyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ali, el-İkdü’s-semin fî tarihi’l-beledi’l-emin. thk. Fuad Seyyid. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle 1986.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Huccetü’l-İslam Muhammed b. Muhammed. İhyâ-u Ulûmiddîn. çev. Ahmet Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1998.
• Geçit, Mehmet Salih. “Muhyidîn İbnü’l-Arabî Lehinde ve Aleyhinde Yazılan Eserlere Genel Bir Bakış”, Ağrı İslâmi İlimler Dergisi 4 /1 (2019), 1-34.
• Gökhan, İlyas. “İbn Haldûn’un Memlûk Sultanları ile İlişkisi”. Uluslararası İbn Haldûn Sempozyumu. Ankara: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları 2015.
• Gül, Hâlim. "Hukukçu Bir Sûfi İbnü’l-Arabî Müdafası: İmam Şarani Örneği". Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 9 (Nisan 2013), 46-73.
• Hücvîrî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-Mahcûb-Hakikat Bilgisi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 1996.
• İbiş, Fatih. “Kelâmî Ontoloji Açısından Vahdet-i Vücutçu Tevhit Anlayışına Bazı Eleştiriler”, Cumhuriyet İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2015), 63-86.
• İbn Hacer el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s̱-s̱âmine, 5 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Cil, 1993.
• İbn Hacer el-Askalânî. İnbâʾü’l-ġumr bi-ebnâʾi’l-ʿumr, nşr. Hasan Habeşî. 4 Cilt. Kahire: Lecnetu İhyai’t-Türasi’l-İslami 1994.
• İbn Hacer el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzân. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-İlmi li’l-Matbuat, 1971.
• İbn Hacer el-Askalânî. Refʿu’l-iṣr ʿan Ḳuḍâti Mıṣr . nşr. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1998.
• İbn Haldûn, Veliyyüddîn Abdurrahmân. Şifâü’s-sâil. nşr. Ignace Yesui. Beyrut: Matbaatü’l-Katolikiyye, 1959.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. nşr. Abdullâh b. Abdulmuhsîn et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Hicr li’t-Tıbaʿa ve’n-Neşr, 1998.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali Ensârî. Lisânü’l-Arab, thk. Abdullah Ali Kebir, Muhammed Ahmed Hasbullah, Hâşim Muhammed Şâzelî, 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, ty..
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâleddîn. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, nşr. İbrahim Ali Tarhan. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1956.
• İbn Teymiyye, Takıyüddîn. Mecmûʿ fetâvâ Şeyhülislam Ahmed İbn Teymiye. nşr. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım ve Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed. Medine: Mücemmâʿ el-Mâlik Fahd, 2004.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhât-ı Mekkiyye çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, nşr. Abdülkâdir el-Arnaûd - Mahmûd el-Arnaûd. 10 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986-1993.
• Kara, Mustafa. “Takıyüddîn İbn Teymiyye,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/413-414. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Karadaş. Cağfer. “Muhyiddîn İbnü’l-Arabî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/516-520. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcülislâm Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm b. Yakub el-Buhârî. Doğuş Devrinde Tasavvuf-Taarruf. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2016.
• Kılıç, Mahmud Erol. “İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/493-495. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kubat, Mehmet. “İbn Teymiyye’nin İbn Arabî Eleştirisi”, Birey ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi 9/2 (2019), 223-270.
• Leonor, Fernandes. The Evolution of a Sufi İnstitution in Mamluk Egypt: The Khânqâh. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988.
• Makdisi, George. “Kâdirî Sûfisi İbn Teymiyye”. çev. Vahit Göktaş, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 19/3 (2007), 402-407.
• Makrizî, Takiyüddîn. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi zikri’l-hıtati ve’l-âsâr el-Hıtatü’l-Makriziyye. nşr. Muhammed Zinhum-Medîha eş-Şarkâvî. 5 Cilt. Kahire: Mektebe Medbûlâ, 1998.
• Makrîzî, Takıyyüddîn. Kitâbü’s-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, nşr. M. Mustafa Ziyâde - Saîd A. Âşûr. 4 cilt. Kahire: Lecnetü’t-Te’lîf ve’tTerceme ve’n-Neşr, 1956-1973.
• Nasr, S. Hüseyin. Üç Müslüman Bilge. çev. Ali Ünal. İstanbul: İnsan Yayınları, 1985.
• Öngören, Reşat. “Tasavvufun Kurumsallaşması”. Tasavvuf El Kitabı. ed. Kadir Özköse. 214. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Özkan, Halit. Memlükler’in Son Asrında Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Özköse, Kadir. “Tasavvufun Meseleleri”. Tasavvuf El Kitabı. ed. Kadir Özköse. 451. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Sağlam, Ahmet. “İlhanlı Hükümdarı Gazan Han’ın Suriye İşgali Sürecinde İbn Teymiyye’nin Siyasi ve Dini Mücadelesi”. International Journal of Social and Educational Sciences 3/5 (2016), 35-55.
• Sağlam, Ahmet. Suriye’de Hâkimiyet Mücadelesi İlhanlılar – Memlûkler (1298 - 1304). İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2017.
• Serrâc, Ebu Nasr Abdullah b. Ali Tûsî. el-Lüma-İslam Tasavvufu. çev. Hasan Kamil Yılmaz İstanbul: Altınoluk, 1996.
• Şa‘rânî, Abdulvehhâb b. Ahmed. el-Yevakît vel-Cevahir fî Beyâni Akâidi’l-Ekâbir. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyye, ts..
• Tomar, Cengiz. “Mit ve Gerçek Arasında: Arap Dünyasında İbn Haldûn Yaklaşımları”, İslâm Araştırmaları Dergisi 16/4 (2006), 1-26.
• Topaloğlu, Bekir. “Hudûs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/304-309. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Yavuz, Sercan. “Allah Anlayışı Bağlamında İbn Teymiyye’nin Şia Eleştirisi”. İslam İlim Düşünce Tarihinde Eleştiri Geleneği. ed. Sezai Engin. 238-262. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Yavuz, Sercan. “Masum İmam Nazariyesini Peygamberlerin İsmet Sıfatı Üzerinden Temellendirmenin Eleştirisi: İbn Teymiyye Örneği”. İslam ve Yorum III. ed. Abdullah Ünlüsoy – Serkan Demir. 1/269-288. Ankara: İnönü Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Yavuz, Y. Şevki. “Kıdem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/393-394. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• Yılmaz, Harun. “Meşîhatüşşüyûh”un Doğuşu ve Mısır’da İki Hankah: Sa’îdü’s-Sü’adâ Siryâkûs. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 15/34 (2014), 1-21.
• Yılmaz, Ömer. “İbnü’l-Arabî Hakkında Yapılan Eleştirilere İbrahim Kûrânî’nin Yaklaşımı”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırmalar Dergisi 21/9 (2008), 363-388.
• Yılmaz, Ömer. İbrâhim Kûrânî, Hayâtı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. el-ʿİber fî ḫaberi men ġaber. nşr. Ebû Hâcer Muhammed Saîd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1985.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru Âlâmi’n-Nübelâ. 23 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Târîhü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm nşr. Ömer Abdüsselam et-Tedmurî Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye 1993.