KARAGÖZ OYUNLARININ İŞLEVSEL HALK BİLİMİ KURAMI AÇISINDAN İNCELENMESİ

Year 2022, , 627 - 637, 29.12.2022

Emine Varışoğlu Sarpkaya

https://doi.org/10.55666/folklor.1168413

Cited By: 2

Abstract

Geleneksel Türk tiyatrosunun önemli bir dalı olan Karagöz, hayalî/karagözcü adı verilen bir sanatçı tarafından yetişkinleri ve çocukları eğlendirmek, kamusal alanda birlik ve beraberliği sağlamak, geleneği ve kültürü aktarmak başta olmak üzere çeşitli amaçlarla icra edilen bir gösteri sanatıdır. Karagöz oyunu, yüzyıllar boyunca kamusal ve özel mekânlarda insanları bir araya getirebilen, halkın ortak bilincini yansıtabilen ve insanları eğlendirebilen önemli bir kültür taşıyıcısıdır. Karagöz oyunları, her dönemde içinde bulunduğu kültürü yansıtabilmek adına birçok değişim ve dönüşüm yaşamıştır. Günümüzde daha çok çocukları eğlendirme amaçlı görülen Karagöz’ün eğlendirmenin dışında farklı işlevlere de sahip olduğu bir gerçektir. Bu nedenle, bu makalede Karagöz oyununun işlevlerini ortaya koyabilmek adına William R. Bascom’un belirlediği işlevsel yaklaşım temel alınarak Karagöz’ün işlevleri incelenmiştir. Buna göre, Bascom’un, “Folklorun Dört İşlevi” adıyla Türkçeye çevrilen makalesinde belirlemiş olduğu “eğlenme, eğlendirme ve hoşça vakit geçirme (eğlence); toplumsal kurumlara ve törenlere destek verme (kültürün onaylanması ve ritüelleri gözlemleyen ve icra edenlerin ritüellerinin ve kurumlarının doğrulanması); eğitim ve kültürün genç kuşaklara aktarılması (özellikle okuma yazması olmayan kültürlerde olmak üzere tüm toplumlar ve kültürlerde) ve toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulma işlevi(kabul edilmiş davranış örüntülerini sürdürme)” (2010: 78-81) işlevleri çerçevesinde, tarafımızdan 2019 yılında farklı mekânlardan tarafımızdan derlenen Karagöz oyunları incelenmiştir. Çalışmada öncelikle Karagöz oyunu hakkında kısa bir bilgi verilmiş, ardından hayalî/karagözcüler İshak İkincitekgül, Ata Taşkan, Deniz Özgökbel, ve Kemal Atangür’den birer oyun olmak üzere, dört Karagöz oyunu hakkında derleme bilgisi verilmiştir. Bu bilgiliyi takiben söz konusu oyunlar Bascom’un belirlediği işlevsel kurama göre incelenmiştir. Oyunlarda dinleyicilerin güldüğü yerler eğlendirme işleviyle açıklanmış. Hayalî/karagözcülerin kültürel unsurlarla bilgi verdiği kısımlar, ağız ve şive taklitleri ve oyun içerikleri kültür aktarımı işleviyle açıklanmış. Hayalî/karagözcülerin oyundaki bazı ifadeleri de toplumsal baskıdan kurtulma işleviyle yorumlanmıştır. Sonuç olarak Karagöz oyununun eğitimde kullanılmasının gerekliliği, aile ve toplum yaşamındaki işlevleri, Türkçeye etkisi, sözlü kültür varlığının korunması ve aktarılmasındaki rolü, düşünce becerilerinin gelişimindeki önemi ve sosyal iletişim üzerindeki etkileri, Türkiye sahasındaki farklı kültürlerin özelliklerinin aktarımıyla ilgili rolüne dair bilgi tahlil edilmiştir.

Keywords

Geleneksel Türk Tiyatrosu, Karagöz ve Hacivat, İşlev, Hayâlî, Dinleyici

References

• BASCOM, W. R. (2019). Folklorün Dört İşlevi. (S. GÜRÇAYIR, Dü., & F. ÇALIŞ, Çev.) Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2 . Ankara: Geleneksel Yayınları.
• BAŞGÖZ, İ. (1986). Folklor Yazıları. İstanbul: Adam Yayınları.
• ÇEVİK, M. (2014). “Kültürel Değişim, Gelenek ve Türk Halk Hikayeciliği”. Turkish Studies , 113-123.
• DORSON, R. M. (2011). Günümüz Folklor Kuramları. (S. G.-Y. ÖZAY, Çev.) Ankara: Geleneksel Yayınları.
• EKİCİ, M. (2008). “Türk Kültür Hayatında ve Eğitimde Karagöz”, Muradiye Dergisi, Ankara: S, 16, s. 48-53.
• EKİCİ, M. (2013). Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayınları.
• ERGUN, P. (2014). “Toplumsal Uygulamalarda Âşıkların İşlevi”. Karadeniz-Blacksea-Chornoye More 22: 122- 126.
• GÜNAY, U. (1992). “Cumhuriyet Terkibi ve Barış Manço”. Millî Folklor 13 (Bahar): 2-3.
• İVGİN, H. (2000). Karagöz ve Kukla Sanatımız. Ankara: Ekip Grafik Matbaa.
• KUDRET, C. (2013). Karagöz, I. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• MALİNOWSKİ, B. (2016). Bilimsel Bir Kültür Çevirisi (Çev. D. Uludağ). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• NUTKU, Ö. (2000). Dünya Tiyatrosu Tarihi 1. İstanbul: Mitos Boyut Yayınları.
• OĞUZ, Ö. (2019). Paldır Kültür Kentleşmeler. Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• SAKAOĞLU, S. (2011). Türk Gölge Oyunu Karagöz. Ankara: Akçağ Yayınları.
• SARPKAYA, S. (2021). Bir Var İdi, Bir Yok İdi! Tebriz Türk Masalları Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Selenge Yayınları.
• TÜRKMEN, F. ve FEDAKȂR, P. (2009). “Türk Halk Tiyatrosunda Hareket Komiğine Bağlı Mizahi Unsurlar”, Millî Folklor Dergisi, Yıl: 21, S.82, s.98,109.
• KK-1: İshak İkincitekgül, Ankara 1977, Lisans Mezunu, Hayâli (Görüşme:05.05.2019).
• KK-2: Ata Taşkan, Edirne 1987, Lise Mezunu, Hayâli (Görüşme:18.05.2019).
• KK-3: Deniz Özgökbel, İzmir 1978, Lisans Mezunu, Hayâli (Görüşme:21.05.2019).
• KK-4: Kemal Atangür, Tokat 1968, Meslek Yüksek Okulu Mezunu, Hayâli (Görüşme:19.07.2019).