TATAR, BAŞKURT, ÇUVAŞ DESTANLARINDA HAYVANLAR ve İŞLEVLERİ

Year 2022, , 931 - 946, 29.12.2022

Gizem Keskinsu , Murat Özşahin

https://doi.org/10.55666/folklor.1179255

Abstract

Destanlar‚ toplumların tarihleri boyunca millî bilinci ve millî kültürü güçlendirmesini sağlayan sözlü anlatı türleri arasında yer almaktadır. Toplumların hayatlarında derin izler bırakmış tarihî olayları ve halk inanışları arasında yer alan olağanüstülükleri konu edinen destanların temeli ise mitolojik döneme dayanmaktadır. Mitolojik dönemin etkilerinden biri olan olağan ve olağanüstülükler, böylece destanların önemli kaynağının mitoloji olduğunun en büyük kanıtı olmuş ve aynı zamanda destanları oluşturan temel ögelerden biri hâline gelmiştir. Destanların içerisinde yer alan kahramanlar‚ milletin ortak duygularını‚ beklentilerini ve ortak fikirlerini içerisinde barındıran bir unsur olarak yer almaktadır. Kahramana yardım eden ve destanın içerisinde yardımcı bir unsur olarak yer alan ve en az kahraman kadar önem arz eden hayvanlar ise farklı işlevlerde destanın oluşmasında ve olayların gelişiminde etkili olmuşlardır. Tarihte Türklerin bir kısmının göçebe yaşam tarzı sürmesi ve hayvanlarla olan yakın ilişkileri destanlarda yer alan hayvan unsurunu açıklar niteliktedir. Türklerin hayvanlarla yakın ilişki içerisinde olmasının başlıca nedenini avcı göçebe toplum yapısı oluştururken, diğer en büyük nedeni ise hayvanların inanç ve kültürel hayatta kutsal kabul edilmeleri oluşturmaktadır. İnsanoğlu varoluşundan bu yana yaşadığı tabiatı ve çevresinde bulunan canlı veya cansız her varlığı anlamlandırmaya çalışmış ve kendisiyle bir canlı arasında bağ kurma ihtiyacı hissetmiştir. Bunun sonucunda hayvanlara yükledikleri inanç unsuru olma özelliği insan- hayvan ilişkisini yeni bir boyuta taşımıştır. İnsanların hayvanlarla kurmuş oldukları bağ inanç sisteminde “hayvan-ata/ana” gibi yeni kavramların ortaya çıkmasını sağlamıştır.
Göçebe hayat tarzının temelini oluşturan canlılar arasında yer alan at ise destanlarda en çok karşımıza çıkan canlı türüdür. Atın kahraman ile her daim yan yana olduğu ve çeşitli işlevlerle kahramana yardım ettiği görülmektedir. Her durumda kahramanla birlikte destanlarda yer alması‚ ata diğer canlı türlerinde görülmeyen yardımcı‚yoldaş gibi işlevleri kazandırmıştır. Tilki‚ balık‚ öküz‚ kartal‚ baykuş‚ doğan‚ serçe‚ bülbül‚ güvercin gibi tespit edilen diğer canlı türlerinin ise olayların gelişiminde belli yerlerde katkı sağladıkları görülmüştür. Bu çalışmada Tatar-Başkurt-Çuvaş destanlarında yer alan hayvanların renk özellikleri ve destanlardaki işlevi incelenmiştir.

Keywords

destan, hayvanlar, Tatar, Başkurt, Çuvaş

References

• ALBAYRAK‚ K. (2008). “Millî Dinlerde Renk Fenomeni”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.8‚S.2‚ 2-6.
• Başkurt Destanları I-II-III-IV (2014). (Haz. Ahmet Suleymanov vd.), Ankara. Türk Dil Kurumu.
• BORATAV‚ P. N. (2012). Türk Mitolojisi Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• ÇORUHLU‚ Y. (2000). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ÇORUHLU‚ Y. (2019). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çuvaş Alp Hikâyeleri (2009). (Haz. Feyzi Ersoy). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ELIADE, M. (1999). Şamanizm. Ankara: İmge Kitabevi.
• GACAR, Ş. (2020). Hayvan Folkloru Bağlamında Türk Dünyası Ekolojik Destanları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÜLAKAN KAMAN‚ S. (2015). “Baykuş Kelimesi ve Baykuşla İlgili İnançlar Üzerine”. Turkish Studies. S.10‚1142-1143.
• HİSAMİTDİNOVA, F. G. (2002), Başkort Mifologiyahı, Öfö: Gilem.
• MAZLUM‚ Ö. (2011). “Rengin Kültürel Çağrışımları”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. S.31‚132-133.
• ÖGEL‚ B. (2014). Türk Mitolojisi II. Ankara. Türk Tarih Kurumu.
• SAGİTOV, M. M. (1983). “Başkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınma”, (Çev. Nuri Yüce), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C. 30-31, Sayı 1982-1983, 125-132.
• SEYİDOV, M. (1988). “Gök, Ak ve Kara Renklerinin Eski İnançlarla Alakası”. (Çev. Orhan Yavuz), Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. S.2‚ 44-45.
• ŞİŞÇİ‚ F. (2018). “Türk Mitolojisinde Güvercin Motifi ve Çağdaş Türk Resminde Temsili”. İdil Sanat ve Dil Dergisi. C. 7, S.41, 47-53.
• TANYU‚ H. (1983). “Totem‚ Totemizm ve Tabu Üzerinde Yeni Araştırmalar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. C.26‚ S.1‚158-167.
• Tatar Destanları I-II (2007). (Haz. Fatih Urmançı), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• YILDIZ, A. (2020). “Kültürel Bir Gösterge Olarak Renk Sembolizmi ve Beyaz’ın Kültürel İşlevleri”. Türk Ekini Dergisi. S.6, 47-48.
• YILMAZ‚ O. vd. (2014). “Güvercinin Ekonomik Önemi”. Bitlis Eren Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi‚ C.3‚ S.2‚ 201-202.