Türkmen Bahşılık Geleneğinde Mahtumkulu: İlaman Bahşı Örneği

Yıl 2024, Sayı: DOĞUMUNUN 300. YILINDA MAHTUMKULU FİRAKİ VE TÜRKMEN EDEBİYATI ÖZEL SAYISI, 63 - 79, 07.06.2024

Halil İbrahim Şahin

https://doi.org/10.55666/folklor.1468264

Öz

Mahtumkulu, on sekizinci yüzyıldan itibaren bugünkü Türkmenistan başta olmak üzere Özbekistan ve Karakalpakistan’ın da içinde olduğu geniş bir coğrafyada sözlü ve yazılı kaynaklar vasıtasıyla şiirleri yayılmış bir şairdir. Bu bölgedeki Andalıp, Şabende, Mollanepes ve Mağrupi gibi şairlerde olduğu gibi yazılı kültüre hâkim bir şair olan Mahtumkulu, sözlü gelenekle de temas halinde olmuştur. Doğup büyüdüğü ve eğitim aldığı yerlerde destan anlatan ve şiir söyleyen bahşıları dinlemiş ve onlarla yakın dostluklar kurmuştur. Hatta şair, tıpkı bahşılar gibi bazı toylara katılıp şiirlerini söylediği için toy sahibinden hediyeler almıştır. Mahtumkulu’nun halk şiiri geleneğine uzak olmayışı, şiirlerine gerek şekil gerekse içerik özellikleri açısından halk şiiriyle uyumlu olma şeklinde yansımıştır. Mahtumkulu’nun şiirleri, Türkmen bahşılık geleneğini önemli ölçüde etkilemiş ve bu gelenek vasıtasıyla yayılma imkânı da bulmuştur. Türkmen bahşılarının “tirme” adını verdikleri şiirler arasında çok sayıda Mahtumkulu şiiri bulunmaktadır. Hem “destancı bahşı”ların hem de “tirmeci bahşı”ların icralarında söyledikleri “tirme”ler, çoğunlukla destan ve halk hikâyesi kaynaklı iken bir kısmı da Mahtumkulu gibi şairlerin şiirlerinden alınmıştır. Mahtumkulu’nun insanın ve toplum üzerine söylediği ve öğüt içerikli şiirleri, Türkmen bahşılık geleneğinde büyük rağbet görmüştür. Özellikle “tirmeci bahşı”lar, Mahtumkulu’nun çok sayıda şiirini geleneksel ezgilerle icra etmişlerdir. Bazı bahşılar, Mahtumkulu şiirlerini çok fazla söylemeleri nedeniyle “Mahtumkulucu” namını almaya ve Türkmen bahşılık geleneğindeki bazı “yol”lar da Mahtumkulu şiirlerini icra etmesiyle öne çıkmaya başlamıştır. Türkmen bahşılık geleneğinde, Mahtumkulu şiirlerini söyleyen bahşılarıyla Merv bahşılık yolunun ön plana çıktığını görüyoruz. Merv bahşılık geleneğinin kurulmasında ve gelişmesinde önemli rolü olan Gurt Yakup, çok sayıda Mahtumkulu şiirini icra etmesiyle tanınmıştır. Bunun yanı sıra Türkmenistan’ın hemen her bölgesinde bahşılar, icralarında Mahtumkulu’ndan şiir söylemiştir. Yirminci yüzyılda Türkmenistan’ın Daşoğuz bölgesinde yetişen ve “destancı bahşı” olarak tanınan İlaman Bahşı’nın repertuarında da çok sayıda Mahtumkulu şiirinin olduğu tespit edilmiştir. İlaman Bahşı’nın destan anlatımından önce söylediği şiirler arasında, destanlar alınmış şiirler olduğu gibi önemli sayıda Mahtumkulu şiiri bulunmaktadır. Dolayısıyla Mahtumkulu’nun etkisi, yirminci yüzyılda ve Daşoğuz bölgesinde de kendini göstermiştir. İlaman Bahşı örneğinde de görüleceği üzere Mahtumkulu, yakın dönemlerde de Türkmen bahşılık geleneğinde kendine yer bulmuş, şiirleriyle bahşıların repertuarlarını geliştirmesine katkıda sağlamış ve günümüzde de bahşıların icralarında yer alamaya devam eden önemli bir şairdir. Mahtumkulu’nun Türkmen kültüründe bu denli yayılmasında ve kabul görmesinde bahşılık geleneği etkin bir rol oynarken bahşıların toplum nazarında saygınlık kazanmasında da Mahtumkulu şiirlerinin olumlu etkileri olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mahtumkulu, Türkmen, bahşı, tirme, İlaman Bahşı.

Kaynakça

• Kaynakça 1