Contributions to Anatolian History and Numismatics 13-14

Year 2017, , 23 - 100, 15.05.2017

Johannes Nollé

https://doi.org/10.37095/gephyra.318450

Abstract

13. Abydos – where
Alexander started his campaign against the Persians

Between AD 177/8 and the reign of the emperor Maximinus
Thrax (235-238) the city of Abydos in the Troad (modern Çanakkale), situated on
the Asian shore of the Hellespont, minted five emissions of medallions with a
very interesting reverse image. In the centre of this picture, that may have
used a painting as a template, an armoured man is shown with a spear in his
left hand. Surrounded by two other combatants he stands on the deck of a
vessel, whose stem is decorated with the helmeted head of the goddess Athena.
The central male figure waves with his right hand, probably as a command to
other ships to follow him. Another significantly smaller vessel, manned by a
single warrior who represents the whole crew pars pro toto, is
depicted in front of the commander’s ship. We may conclude that the commander’s
order is obeyed. In the background of the coin image a trumpeter stands on a
tower, obviously giving the signal for departure.

The interpretation of this coin image has been long debated.
Friedrich Imhoof-Blumer, guided by the coin legends, which were misread as
ΛOVKOVΛΛΟC, considered that the coin might depict Sulla and Lucullus crossing
the Hellespont from Sestos to Abydos in the year 86 BC, but he was finally
unconvinced by this proposal. In 2001 Italo Vecchi, without discussing
Imhoof-Blumer’s interpretation, suggested that the scene on the Abydos
medallions should be interpreted as Alexander the Great crossing the Hellespont
in 334 BC. His proposal was not accepted by Carsten Dahmen, who discussed the Abydos
coin image in his book on Greek and Roman coins depicting Alexander, although
he was unable to refute Vecchi’s interpretation.

Arrian of Nikomedeia, our best source for Alexander’s
campaign against the Persians, tells us that Alexander went from Sestos to the
top of the Thracian Chersonesos and crossed over from Elaious to the Asian
shore. This may discourage us from accepting Italo Vecchio’s explanation, but
Arrian’s account includes the observation that different versions of the story
of Alexander crossing the Hellespont circulated, and that the story describing
the crossing from Elaious, which he followed himself, was the version most
commonly adopted by Alexander’s historians. However, other traditions clearly
existed, and we should conclude that one of them related the circumstances
which were depicted on the Abydos medallions.  According to this version
Alexander and his army must have crossed the Hellespont from Sestos to Abydos.
After leaving the harbour in Sestos, the expedition sailed southwards to the
tower of Hero, where Strabo writes that the force of the stream directs the
ships to the opposite shore near Abydos. Alexander was the first to land and
threw his spear into Asian soil to claim it as his δορύκτητος χώρα (‘spear-won
territory’). The people of Abydos may have decided to mint these medallions,
illustrating their central role in this tradition, around/on the 500^th anniversary
of Alexander’s crossing, in response to the publication of Arrian’s Anabasis.

Abydos’ historical link with the start of Alexander’s
Persian campaign in Asia was a very important aspect of the city’s identity.
Other cities of Asia Minor, including Apollonia Mordiaion and Sagalassos, also
claimed a special relationship with the Macedonian king. Especially at times when
Roman emperors led campaigns against the Iranians (Persians?), identifying
themselves as new Alexanders, it was beneficial for a city like Abydos to
accentuate its role as the point of departure for Alexander the Great’s
world-changing campaign. The traditional view of the Hellespont as the border
between Europe and Asia also served to define this military operation as a
historic turning-point. Thus the image on the Abydos medallions should be
interpreted in the same way as paintings depicting Caesar crossing the Rubicon,
Washington crossing the Delaware, Blücher crossing the Rhine, or Napoleon’s
traverse of the Alps and the Neman (Memel).

14. Antandros,
a city at the southern foothills of Mt. Ida:  a coin illustrating a scene
from Virgil’s Aeneid and the city’s tutelary goddess

Antandros was a small town in the southern foothills of
Mount Ida in the eastern part of the Troad. The literary tradition about the
city is scarce, and only a few inscriptions have come down to us. We may hope
that the Turkish excavations, which started in 2001, will enhance our
knowledge. However, we can also gain new information about the city by bringing
a nearly unexploited kind of evidence into the discussion, the city’s coins.
This helps to create a sharper profile of Antandros and its identity in
antiquity.

Our literary sources repeatedly mention the city’s rich
timber resources and ship-building based on timber brought down from Mt. Ida.
The German philologist Klausen observed in 1839 that coins depicting a tree
minted by Antandros and its neighbour city Skepsis, alluded to the abundance of
forests and timber around these cities, and that the tree should be identified
with a significant local species, Klausen’s proposal was ignored by subsequent
numismatists and scholars who identified the tree as  a palm. Corrections
of this misinterpretation by Friedrich Imhoof-Blumer and Louis Robert have not
been heeded. We know now that the vegetation of Mt. Ida contains many endemic
plants, and one of the most conspicuous is Abies nordmanniana ssp.
equi-trojani, the Trojan fir (Turkish fir, Kazdağı fir). Originally the species
only grew in this region, but in the last decades it has been introduced to
many other parts of the world, especially to northern Germany and Denmark,
where hundreds of thousands of examples are grown for sale as Christmas-trees.
Homer referred to this particular fir in the Iliad, as it served as a hideaway
for Hypnos in the episode describing how hewas collected by Hera when she put
her husband Zeus to sleep. Quintus Smyrnaios mentioned the Trojan fir in his
account of the building of the Trojan horse: the Greeks cut many specimens on
Mount Ida as timber to build that sinister beast.

Around ten years ago, a large and very interesting
medallion, minted by Antandros in the time of Severus Alexander, was auctioned
by the American auction house, the Classical Numismatic Group. The coin’s
reverse depicts Aeneas leaving the Troad. He is shown pulling his young son
Askanios with his right hand, as he carries his old father Anchises on his left
shoulder. In the background we see the rear part of a ship. This coin image
recalls the opening scene of Virgil’s Aeneid book 3, where Virgil mentions
Antandros by name as the place of Aeneas’ departure from the Troad. By drawing
on this tradition, disseminated by the most widely read Latin author, Antandros
advertised both its own importance and its affinity with Rome. Another
Virgilian passage also illuminates Antandros’ self-promotion. Aeneid 9,
80-92 relates that Aeneas was only able to build the ships that carried him
Latium, with the help of a goddess, who provided the necessary timber from
conifers growing in her sanctuary. In Virgil calls the goddess Berecyntia, i.e.
the Phrygian goddess. As she speaks of Mount Ida as ‘our mountains «montes
nostri», she must be identified with the Mater Deum Magna Idaea, also named
Kybele, Meter theon, Rhea, Adrasteia, and so forth. Virgil and other authors
show that there was a sacred grove with altars of this goddess in the
mountainous and thickly wooded area forming part of Antandros’ territory. The
head of a goddess, who is depicted on the classical silver coins of Antandros
and which until now has been regarded as Artemis Astyrene, should be identified
with the Mater Deum Magna Idaea. Her sacred tree was the Trojan fir, under
which her lover Attis was killed by a wild boar. She was also venerated by the
citizens of Antandros’ neighbours, Skepsis and Skamandreia, and it is no
surprise that the Trojan fir, or one of its cones, is also shown on their city
coinage. The Antandrian, Skepsian and Skamandreian coins depicting this tree
were notdesigned to evoke the natural landscape of Mount Ida, but should be
understood as a mark of homage to the Mater Deum Magna Idaea, who also had the
function of a ‹potnia theron› and of an oracular goddess.

Strabon indicates that the goddess’s cult was closely linked
with that of Dionysos, who was widely venerated in the Troad. TImages of a
goat, a bunch of grapes and an ivy leaf on the coins of Antandros are to be understood
as allusions to Dionysos worship in Antandros and its territory. Further
important gods of Antandros were Apollon, his son Asklepios and Hephaistos,
whose cultic significance had to do with iron mining and the prosperous
blacksmith’s craft at Antandros, that may have produced weapons for the Roman
army. According to local lore the Judgment of Paris (Iudicium Paridis) also
occurred on Antandrian territory. Another Antandrian medallion refers to the
myth that Apollo’s singing was audible near the source of river
Skamandros.  The true background of this mythical story was revealed by
the great German physician Rudolf Virchow, who was unaware of this coin, but
reported in his book on the Troad (1879) that both he and his companions heard
a singing voice where the Skamandros comes out of the rock.

In sum, the coins of Antandros reflect legends and phenomena
that instilled its citizens’ sense of the gods’ protection and favour to the
city as well as of their own self-worth. Especially under Roman rule such
feelings were important in maintaining a small community’s autonomy and status.

Keywords

Abydos (Çanakkale), Aeneas, Alexander the Great, Antandros (Troad), Caesar, Caracalla, Greek Imperial coins, Mt. Ida, Protesilaos, Rhea, Romans (campaigns against the Parthians), Rubicon, Skamandros, Skepsis, timber, Trojan fir, Virchow, Virgil, Washington

Anadolu’nun Tarihi ve Nümizmatiği Üzerine Yazılar 13-14

Abstract

13. Abydos -
İskender’in Perslere karşı sefere başladığı yer

Hellespontos’un Asia kıyısına konumlanmış bir Troas kenti
olan Abydos (bugünkü Çanakkale), İ.S. 177/8 ile imparator Maximinus Thraks’ın
hükümdarlığı (235-238) arasındaki bir zamanda oldukça ilginç bir arka yüz
resmine sahip olan 5 madalyon baskısı yapmıştır. Bir tabloyu model alan bu
resmin merkezinde sol elinde mızrağı olan zırhlı bir adam tasvir edilmektedir.
İki başka savaşçıyla çevrelenmiş olan adam, pruvası tanrıça Athena’nın miğferli
başıyla bezenmiş olan bir geminin güvertesinde ayakta durmaktadır. Ortadaki
erkek figürü, muhtemelen diğer gemilerin takip etmesi amacıyla sağ elini
sallamaktadır. Oldukça küçük boyutlarda ve üzerinde sadece bir savaşçının pars
pro toto (bir bütünü açıklayan bütünün parçası) olarak konulduğu bir
başka gemi komutanın gemisinin önünde tasvir edilmiştir. Bundan dolayı
komutanın emrine itaat edildiğini düşünmeliyiz. Sikke resminin arka planında
bir adamın üzerinde trompet çaldığı bir kule görünmektedir. Adam açık bir
şekilde hareket için bir işaret vermektedir.

Sikkedeki bu resmin yorumlanması uzun bir süredir
tartışılmaktadır. Friedrich Imhoof-Blumer sikkenin Sulla ve Lucullus’un İ.Ö. 86
yılında Sestos’tan Abydos’a gitmek için Hellespontos’u geçişini betimlediği
fikrini öne sürmüş, ancak sonuçta kendi önerisinden memnun kalmayarak onun
doğruluğuna inanmamıştır. Ancak Imhoof-Blumer, ΛΟVΚΟVΛΛΟC olarak açık bir
şekilde yanlış okunmuş sikke lejantlarının kendisine başka bir seçenek
bırakmadığından emindi. 2001 yılında Italo Vecchi, Abydos madalyonları
üzerindeki sahne ile Büyük İskender’in İ.S. 334 yılında Hellespontos’u
geçmesini özdeşleştirmeye çalışmış, ancak Imhoof-Blumer’in yorumunu ve bu
yorumdan kaynaklı sorunları tartışmamıştır. Onun yerine bu gizemli sikke
resmini kendi yaptığı bu yeni yorumla açıklamanın yeterli olduğunu düşünmüştür.
Bu yüzden İskender betimli Yunan ve Roma dönemi sikkeleri üzerine yazmış olduğu
kitapta Carsten Dahmen’i ikna edememiştir. Dahmen, Vecchi’nin yorumunu kabul
etmemiş, ancak onu reddetmeye de muvaffak olamamıştır.

İskender’in Pers seferi hakkında açıkça en iyi kaynağımız
olan Nikomedeia’lı Arrianus, İskender’in Sestos’tan Trakya Khersonesos’unun üst
kısmına gittiğini ve Elaious’tan Asia kıyısına geçtiğini aktarmaktadır. Bu
durum bizi, Vecchio’nun Abydos sikke resmiyle ilgili yaptığı açıklamayı kabul
etmekten alıkoyabilir. Ancak Arrianos’un bunu naklettiği pasajının daha
yakından okunması tarihçi tarafından öylesine yapılan ek bir açıklamaya dikkat
çekmemizi sağlamaktadır. Arrianus, İskender’in Hellespontos’u geçişi konusunda
farklı versiyonların dolaşımda olduğunu ve İskender’in Elaious’u ziyareti ve
hemen ardından oradan geçiş yaptığı versiyonun çok yaygın bir şekilde
tarihçiler tarafından ve ayrıca kendisi tarafından da kullanılan versiyon
olduğunu belirtmektedir. Öte yandan bu, diğer versiyonların da var olduğu
anlamına gelir ve bunlardan birinin tam da Abydos madalyonlarında
betimlenenlerden birisi olduğu açıktır: İskender ordusuyla birlikte Sestos’tan
Abydos’a giderek Hellespontos’u geçmiştir. Önce Sestos’taki limandan ayrılmış,
ardından da biraz daha güneye Hero kulesine doğru yelken açmıştır. Burası
Strabon’un bize aktardığı gibi, akıntının gücünün gemileri zorlayarak onları
Abydos yakınındaki karşı kıyıya sürüklediği yerdir. Oraya ilk olarak İskender
ayak basmış ve mızrağını Asia toprağına fırlatarak oranın kendi δορύκτητος χώρα’sı
olduğunu iddia etmiştir. Hem Arrianus’un bu aktarımı hem de İskender’in
geçişinin 500. yıldönümü Abydos’luları kentin bakış açısının vurgulamaya
yardımcı olacak bu madalyonları basmasına sebep olmuştur.

Abydos’un İskender’in Pers seferinin başlangıcıyla kurduğu
tarihi bağ kentin kimliği açısından oldukça önemli bir yere sahipti. Apollonia
Mordiaion ve Sagalassos gibi Makedonyalı kral ile özel bir ilişkiye sahip
olduğunu iddia eden başka Küçük Asya kentleri de vardır. Özellikle Roma
imparatorları İranlılara karşı sefere çıkıp kendilerini yeni İskender gibi
hissettikleri zamanlarda, Abydos gibi bir kent için Büyük İskender’in dünyayı
değiştiren seferinin başlangıç noktası olarak kendi rollerini vurgulaması
yararlı olabilirdi. Avrupa ve Asya arasındaki sınırın Hellespontos tarafından
çizilmesi geleneği bu askeri operasyonu tarihsel bir dönüm noktası olarak
simgelemek için geriye kalanı ziyadesiyle yapmış olabilir. Bu yüzden Abydos
madalyonları üzerindeki resim Caesar’ın Rubicon çayını, Washington’un
Delaware’yi, Napolyon’un Alp’leri ve Neman Nehri’ni ya da Blücher’in Ren
Nehri’ni geçişini gösteren tablolar ile doğrudan bağlantılıdır.

14. Antandros –
İda Dağı’nın güney eteklerinde bir kent: Vergilius’un Aineas destanındaki bir
sahnenin bir sikke üzerinde resmedilmesi ve kentin koruyucu tanrıçası

Antandros, Troas’ın doğusunda İda Dağı’nın güney eteklerinde
oldukça küçük bir kenttir. Kent hakkındaki edebi aktarımlar oldukça sınırlıdır
ve yalnızca birkaç yazıt günümüze ulaşabilmiştir. 2001 yılında başlayan Türk
kazılarının Antandros hakkındaki bilgilerimizi artırmasını umuyoruz. Öte
yandan, hemen hemen hiç kullanılmamış bir belge türünü, yani kent tarafından
basılan sikkeleri tartışmaya açarak kent hakkında yeni bilgiler edinebiliriz.
Makalenin bu bölümünün amacı Antandros’un ve Antik Dönem’deki kimliğinin daha
belirgin bir profilini oluşturmaktır.

Edebi metinler tekrar tekrar kentin zengin kereste
kaynaklarından ve İda Dağı’ndan indirilen keresteye dayalı gemi inşasından
bahsetmektedirler. Henüz 1839 yılında Alman filolog Klausen, Antandros ve
komşusu Skepsis kenti tarafından basılan ve üzerinde ağaç betimi olan bazı
sikkelerin bu kentler civarında ormanların ve kerestenin bolluğunu işaret
ettiğini ve bu ağacın orada yetişen bir ağaçla özdeş olması gerektiğini
gözlemlemiştir. Fakat nümizmatlar ve bazı diğer bilim insanları Klausen’in bu
keşfini kabul etmemişler ve bu sikkeler üzerindeki ağacı bir palmiye ile
özdeşleştirmişlerdir. Friedrich Imhoof-Blumer ve Louis Robert tarafından bu
yanlış yorumlamaya yapılan sonraki düzeltmeler sonuçsuz kalmıştır. Bugün İda
Dağı’ndaki bitki örtüsünün pek çok endemik bitki ile karakterize edildiğini
biliyoruz. Bunlar arasından en göze çarpanlarından birisi Troia köknarı (Türk
köknarı, Kazdağı köknarı)- Abies nordmanniana ssp. equi-trojani’dir. Bu ağaç
aslen sadece orada bulunabilmekteydi fakat son on yıllık zaman dilimlerinde,
özellikle kuzey Almanya ve Danimarka’da Noel ağacı olarak kullanılmak üzere
yüzbinlerce köknar yetiştirilmiştir. Bu özel köknardan Homer Ilias destanında
zaten bahsetmektedir. Ağaç, Hera’nın, kocası Zeus’u uyutmak için gelip aldığı
Hypnos için bir saklanma yeri olarak kullanılıyordu. Quintus Smyrnaios Troia
atının yapımıyla bağlantılı olarak Troia köknarından bahsetmektedir: Yunanlılar
İda Dağı’na gitmişler ve bu uğursuz yaratığın inşası için gerekli keresteyi
elde etmek üzere pek çok köknarı kesmişlerdir.

Yaklaşık 10 yıl önce Antandros tarafından Severus Alexander
zamanında basılan büyük ve oldukça ilginç bir madalyon Amerikan müzayede evi
“Classical Numismatic Group” tarafından müzayedeye çıkarıldı. Bu sikkenin arka
yüzünde Aineas’ın Troia’dan nasıl ayrıldığı resmedilmiştir. Sağ eliyle genç
oğlu Askanios’u sürüklemekte, sol omuzunda da babası Ankhises’i taşımaktadır.
Arka planda bir geminin kıç kısmı görünmektedir. Sikke üzerindeki bu resim
Vergilius’un Aineas destanının 3. kitabının açılış sahnesine dayanmaktadır.
Orada Vergilius, Aineas’ın Troia’dan ayrıldığı yer olarak Antandros’u ismen
zikretmektedir. En çok okunan Latin yazar tarafından yayılan bu aktarımla
Antandros hem Roma için olan öneminin hem de onunla olan yakın ilişkisinin
reklamını yapabilmiştir. Ancak Antandros’un kendi algılayışını aydınlatmak için
Vergilius’un Aineas destanının 9. kitabının da göz önüne alınması
gerekmektedir. Orada 80-92. arasındaki mısralarda Aineas’ın kutsal alanının
kozalaklı ağaçlarını gerekli keresteyi elde edebilmesini için kendisine bırakan
bir tanrıçanın yardımıyla Latium’a gidecek gemiyi inşa edebildiğini
öğrenmekteyiz. Vergilius’un mısralarında Tanrıça Berecyntia, yani bir Frig
tanrıçası olarak adlandırılmaktadır. Bu tanrıça İda Dağı’nı “montes nostri” olarak
tanımladığı için, onun Kybele, Meter theon, Rhea, Adrasteia olarak da
adlandırılan Mater Deum Magna Idaea olduğu tamamen kesindir. Vergilius ve diğer
edebi belgeler Antandros teritoryumunu oluşturan dağlık ve yoğun ağaçlı alanda
bu tanrıçanın sunaklarıyla birlikte kutsal bir alana sahip olduğunu
göstermektedir. Antandros’un klasik gümüş sikkelerinde betimlenen ve bugüne
kadar Artemis Atyrene olarak kabul edilen bir tanrıça başı Mater Deum Magna
Idaea ile özdeşleştirilmelidir. Altında aşığı Attis’in vahşi bir boğa
tarafından öldürüldüğü Troia köknarı onun kutsal ağacıdır. Onun, ayrıca
Antandros’un komşu kentleri Skepsis ve Skamandreia tarafından da tapınım
görmesinden dolayı, Troia köknarının ya da onun kozalağının bu kentlerin
sikkeleri üzerinde betimlenmeleri hiç şaşırtıcı değildir. Troia köknarını
betimleyen Antandros, Skepsis ve Skamandros sikkeleri İda Dağı etrafındaki
manzarayı ve doğayı tasvir etmek amacıyla basılmamış olup <potnia theron>
ve bir kehanet tanrıçası özelliği bulunan Mater Deum Magna Idaea’ya gösterilen
hürmet olarak anlaşılmalıdır.

Strabon’un bize aktardığına göre, onun kültü Troas’ta geniş
çaplı bir tapınım gören Dionysos kültü ile yakın bir ilişki içindeydi. Bu
yüzden Antandros sikkeleri üzerindeki keçi, üzüm salkımı ve sarmaşık yaprağı
tanrının Antandros ve teritoryumundaki tapınımına bir gönderme olarak
anlaşılmalıdır. Antandros’un diğer önemli tanrıları Apollon, oğlu Asklepios ve
kültle ilgili olan önemi Roma ordusu için silah üretmiş olabilecek Antandros
demircilik sanatının gelişimi ve demirin çıkarılmasıyla ilgili olması gereken
Hephaistos’tur. Yerel bilgiye göre Iudicium Paridis Antandros kenti
teritoryumunda vuku bulmuştur. Bir diğer Antandros madalyonu tarafından
atfedilen başka bir efsaneye göre Apollon’un söylediği şarkı Skamandros
Nehri’nin kaynaklarının yakınlarında duyulmuştur. Bu efsanenin gerçek arka
planı, yani hem onun hem de yoldaşlarının Skamandros’un kayadan çıktığı yerde
şarkı sesini duymuş olması, söz konusu sikkeyi tanımayan ama Troas hakkındaki
kitabında rapor etmiş olan büyük Alman fizikçi Rudolf Virchow tarafından ortaya
çıkarılmıştır.

Özetle; Antandros sikkeleri vatandaşlarının kendini
algılamalarında, öz saygı, kutsal koruma ve seçim algısını aşılayabilen öğeleri
yansıtmaktadır. Özellikle Roma hâkimiyeti sırasında böylesi duygular nispeten
küçük bir kentin otonomisi için önemli olmalıydı.

Keywords

Abydos (Çanakkale), Aineias, Büyük İskender, Antandros (Troas), Arrianos (tarihçi), astragaloi, Blücher (Prusyalı general), Caesar, Caracalla, Elaious (Trakya Khersonesos’u), Yunan İmparatorluk sikkeleri, Hellespontos, Hephaistos, Homeros, Iudicium Paridis, Kybele

Beiträge zur kleinasiatischen Münzkunde und Geschichte 13-14

Abstract

References

• D. Boteva, Following in Alexander’s Footsteps: The Case of Caracalla, in: Achaia Makedonia VI 1, 1999, 181-188.
• J. Bouzek, Cimmerians and Scythians in Anatolia, in: C. Işık – Z. Çizmeli Öğün – B. Varkıvanç (Hrsg.), Calbis. Baki Öğün’e armağan. Mélanges offerts à Baki Öğün, Ankara 2007, 29-38.
• J. L. Bownas, War, the Hero and the Will. Hardy, Tolstoy and the Napleonic Wars, Eastbourne 2015.
• C. Brixhe, Essai sur le grec anatolien au début de notre ère, Nancy 1984.
• Gaius Iulius Solinus. Wunder Welt. Lateinisch und deutsch. Eingeleitet, übersetzt und kommentiert von K. Brodersen (Edi¬tion der Antike), Darmstadt 2014.
• Μ. Κ. Βrown, The Narratives of Konon [Beiträge zur Altertums-kunde 163], München/Leipzig 2002.
• Bürchner, RE IX 1, 1914, s.v. Ida 2, 862-864.
• Bürchner, RE XI 1, 1921, s.v. Kilikes, 385.
• V. Burr, Nostrum Mare. Ursprung und Geschichte der Namen des Mittelmeeres und seiner Teilmeere im Altertum, Stuttgart 1932.
• H. A. Cahn, Die Löwen des Apollon, MH 7, 1950, 185-199 (= ders., Kleine Schriften zur Münzkunde und Archäologie, Basel 1975, 17-32).
• H. A. Cahn, Tissaphernes in Astyra, AA 1985, 587-594.
• P. Carrington, The Heroic Age of Phrygia in Ancient Literature and Art, AS 27, 1977, 117-131.
• F. Cassola, Inni Omerici (Fond. Lorenzo Valla), Mailand 92010 (1975).
• M. Christol, Caracalla en 214: de Nicomédie à Nicomédie, in: A. Hostein – S. Lalanne (Hrsgg.), Les voyages des empereurs dans l’orient romain. Époques antonine et sévérienne, Arles 2012, 115-167.
• Classical Numismatic Group, Electronic Auction
• H. J. Colin, Die Münzen von Perge in Pamphylien aus helle-nistischer Zeit, Köln 1996.
• A. B. Cook, Zeus. A Study in Ancient Religion. II 1, Cambridge 1925.
• J. M. Cook, The Troad. An Archaeological and Topographical Study, Oxford 1973.
• E. Curtius, Ueber Wappengebrauch und Wappenstil im griechischen Alterthum, Abh. Königl. Akad. Wiss. Berlin 1874, 79-120.
• O. Curty, Les parentés légendaires entre cités grecques, Genf 1995.
• M. Cottier – M.H. Crawford – C.V. Crowther – J.-L. Ferrary – B.M. Levick – O. Salomies – M. Wörrle (Hrsg.), The Customs Law of Asia, Oxford 2008.
• K. Dahmen, The Legend of Alexander the Great on Greek and Roman Coins, London/New York 2007.
• J. Darrouzès, Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantino-politanae. Texte critique, introduction et notes, Paris 1981
• A. Demandt, Über allen Wipfeln. Der Baum in der Kultur-geschichte, Köln/Weimar/Wien 2002.
• R. Descat, Les traditions grecques sur les Lélèges, in: V. Fromentin – S. Gotteland, Origines Gentium, Paris 2001, 169-178.
• M. Dräger, Die Städte der Provinz Asia in der Flavierzeit. Studien zur kleinasiatischen Stadt- und Regionalgeschichte, Frankfurt am Main etc. 1993.
• H.-W. Drexhage, Wirtschaftspolitik und Wirtschaft in der römischen Provinz Asia in der Zeit von Augustus bis zum Regierungsantritt Diokletians (Asia Minor Studien 59), Bonn 2007.
• U. Dubielzig, Τριφιοδώρου Ἰλίου ἅλωσις. Triphiodor: Die Ein-nahme Ilions. Ausgabe mit Einführung, Übersetzung und kri¬tisch-exegetischen Noten (Classica Monacensia 15), Tübingen 1996.
• R. Duthoy, La Minerva Berecyntia des inscriptions tauroboliques de Bénévent (CIL IX 1538-1542), AntCl 35, 1966, 548-561.
• H. Ebeling, Lexicon Homericum I, Leipzig 1885.
• N. Ehrhardt, Milet und seine Kolonien. Vergleichende Unter-suchung der kultischen und politischen Einrichtungen, Frankfurt am Main/Bern/New York 1983.
• Eitrem, RE IX 2, 1916, s.v. Io, 1732-1743.
• A. Erskine, Troy between Greece and Rome. Local Tradition and Imperial Power, Oxford 2001.
• E. Fabricius, Archaeologische Untersuchungen im westlichen Kleinasien, Sitzungsber. Königl. Preuss. Akad. Wiss. zu Berlin 1894, Nr. 37, 899-920.
• E. Fickendey, Der Ölbaum in Kleinasien, Leipzig 1922.
• Th. Figueira, The Power of Money. Coinage and Politics in the Athenian Empire, Philadelphia 1998.
• R. Fleischer, Artemis von Ephesos und verwandte Kultstatuen aus Anatolien und Syrien, Leiden 1973.
• C. Fontana, Note su alcune monete inedite o poco conosciute del¬la serie urbica greca coniate durante l’Impero romano, RIN 1969, 1967, 39-62.
• P.R. Franke – W. Leschhorn – A.U. Stylow, Sylloge Nummorum Graecorum Deutschland. Sammlung v. Aulock Index, Berlin 1981.
• H. Frisk, Griechisches Etymologisches Wörterbuch I: A-Ko, Heidelberg 1960.
• U. Gärtner, Quintus Smyrnaeus und die Aeneis: Zur Nach¬wir¬kung Vergils in der griechischen Literatur der Kaiserzeit (Zete¬mata 123), München 2005.
• L.A. Gindin, Troja, Thrakien und die Völker Altkleinasiens. Versuch einer historisch-philologischen Unter¬suchung, Innsbruck 1999.
• A.W. Gomme, A Historical Commentry on Thuycidides III. Books IV-V 24, Oxford 1956.
• O. de Cazanove – J. Scheid (Hrsg.), Les bois sacrés. Actes du Colloque International organisé par le Centre Jean Bérard et l’École Pratique des Hautes Études (Ve section), Naples, 23-25 Novembre 1989 (Collection du Centre Jean Bérard 10), Neapel 1993, 23-29.
• L. Grasberger, Studien zu den griechischen Ortsnamen, Würz¬burg 1888.
• Heidelberger Münzhandlung Herbert Grün.
• O. Gruppe, Griechische Mythologie und Religionsgeschichte, München 1906.
• K. Hallof, Ein Gott als samischer Eponym (SEG XXVII 510), Tyche 12, 1997, 97-110.
• F. W. Hasluck, Cyzicus being some account of the history and antiquities of that city, and of the district adjacent to it, with the towns of Apollonia ad Rhyndacum, Miletupolis, Hadrianutherae, Priapus, Zeleia, etc., Cambridge 1910.
• B. V. Head, Historia Numorum. A Manual of Greek Numis¬matics. New and enlarged edition, Oxford 1911.
• W. Heckel, The Marshals of Alexander’s Empire, London/New York 1992.
• D. Heindl, Waldbauliche Beurteilung der Baumart Abies equi-trojani im Kaz-Dagi/Westanatolien unter dem Gesichtspunkt einer möglichen Nutzung in Mitteleuropa (Masterarbeit der Universität für Bodenkultur), Wien 2000. (Abstract über https://zidapps.boku.ac.at/abstracts/oe_list.php?paID=3&paSID=2323&paSF=-1&paCF=0&paLIST=0&language_id=DE).
• W. Helck, Betrachtungen zur Großen Göttin und den ihr verbun-denen Gottheiten, München/Wien 1971.
• H. Hepding, Attis, seine Mythen und sein Kult (Religions¬ge¬schicht-liche Versuche und Vorarbeiten 1), Gieszen 1903.
• D. Hertel, Die Mauern von Troia. Mythos und Geschichte im antiken Ilion, München 2003.
• B. Herzhoff, Homers Vogel Kymindis, Hermes 128, 2000, 275-294.
• A. Heuss, Alexander der Große und die politische Ideologie des Altertums, Antike und Abendland 4, 1954, 65-104.
• Hirschfeld, RE I 2, 1894, s.v. Antandros 1, 2346.
• F. Imhoof-Blumer, Griechische Münzen in der Grossherzogl. Badischen Sammlung in Karlsruhe, ZfN 7, 1880, 1-30.
• F. Imhoof-Blumer, Monnaies grecques, Paris/Leipzig 1883.
• F. Imhoof-Blumer, Antike Münzbilder, JdI 1888, 286-297.
• F. Imhoof-Blumer, Kleinasiatische Münzen, Wien 1901/02.
• F. Imhoof-Blumer, Nymphen und Chariten auf griechischen Münzen, JIAN 11, 1908, 1-213.
• F. Imhoof-Blumer, Seefahrende Heroen, Nomisma 5, 1910, 25-39.
• F. Imhoof-Blumer, Fluss- und Meergötter auf griechischen und römischen Münzen, Genf 1924.
• F. Imhoof-Blumer – O. Keller, Tier- und Pflanzenbilder auf Münzen und Gemmen des Klassischen Altertums, Leipzig 1889.
• H.U. Instinsky, Alexander der Grosse am Hellespont, Godesberg 1949.
• A. Johnston, Caracalla or Elagabalus? A Case of Unnecessary Mistaken Identity, ANSMN 27, 1982, 97-147.
• D. Kagan, The Fall of the Athenian Empire, Ithaca/London 1987.
• H. Kaletsch, Zur lydischen Chronologie, Historia 7, 1958, 1-47.
• Ζ. Kaya – A. Skaggs – D.B. Neale, Genetic Differentiation of Abies equi-trojani (Asch. & Sint. ex Boiss) Mattf. Populations from Kazdağı, Turkey and the Genetic Relationship between Turkish Firs belonging to the Abies nordmannniana Spach Complex, TurkJBot 32, 2008, 1-10.
• A. Keaveney, Lucullus. A Life, London/New York 1992.
• H. Kiepert, Die alten Ortslagen am Südfuße des Idagebirges, Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde 1889, 290-304.
• R. Kiepert, Karte von Kleinasien in 24 Blatt. Massstab 1:400.000, Berlin 1904-1907.
• E. Kirsten, Artemis von Ephesos und Eleuthera von Myra, in: S. Şahin – E. Schwertheim – J. Wagner (Hrsg.), Studien zur Religion und Kultur Kleinasiens 2. Festschrift für F.K. Dörner, Leiden 1978, 457-488.
• R.H. Klausen, Aeneas und die Pentaten: die italischen Volks-religionen unter dem Einfluß der griechischen Hamburg/Gotha 1839.
• O. Körner, Die homerische Tierwelt, München 21930.
• R. Körpe, Yeni bir Skamandria sikkesi, Kubaba (Arkeoloji – Sanat Tarihi – Tarih Dergisi) 1, 2003, Nr. 1, 11-16.
• K. Kraft, Das System der kaiserzeitlichen Münzprägung in Klein-asien. Materialien und Entwürfe, Berlin 1972.
• A. Kühnen, Die Imitatio Alexandri in der römischen Politik (1. Jh. v. Chr. – 3. Jh. n. Chr.), Münster 2008.
• G. Lachenaud, Scholies à Apollonios de Rhodes. Textes traduits et commentés, Paris 2010.
• M. Le Quien, Oriens Christianus in quatuor patriarchatus di-gestus. I Tres magnas complectens Diœceses Ponti, Asiae, & Thraciae Patriarchatui Constantinopolitano subjectas, Paris 1740.
• W. Leaf, Troy. A Study in Homeric Geography, London 1912.
• W. Leaf, Strabo on the Troad. Book XIII, Cap. I, Cambridge 1923.
• W. Leschhorn, «Gründer der Stadt». Studien zu einem politisch-religiösen Phänomen der griechischen Geschichte, Stuttgart 1984.
• W. Leschhorn – P.R. Franke, Lexikon der Aufschriften auf grie¬chi-schen Münzen 1, Wien 2002.
• W. Leschhorn, Lexikon der Aufschriften auf griechischen Mün¬zen 2. Ethnika und ‹Beamtennamen›, Wien 2009.
• H.G. Liddell – R. Scott – H.St. Jones, A Greek English Lexicon, Oxford 91940 (1996).
• R. Lindner, Mythos und Identität. Studien zur Selbstdarstellung kleinasiatischer Städte in der römischen Kaiserzeit, Stuttgart 1994.
• Münzen & Medaillen Deutschland GmbH.
• G. Macdonald, Coin Types, Their Origin and Development, Glasgow 1905.
• D. Macdonald, The Coinage of Aphrodisias, London 1992.
• F. Mannucci, Alla Ricerca di Scamandri, Numismatica e Antichità Classiche 26, 1977, 277-285.
• R. Meiggs, Trees and Timber in the Ancient Mediterranean World, Oxford 1982.
• C. Meliadò, PSI 1386 e le fonti sul giudizio di Paride, in E. Cingano, Tra panellenismo e tradizioni locali generi poetici e storiografia, Alessandria 2010, 315-328.
• R. Merkelbach, Die Hirten des Dionysos. Die Dionysos-Myste¬rien der römischen Kaiserzeit und der bukolische Roman des Lon¬gus, Stuttgart 1988.
• B.D. Meritt – H.T. Wade-Gery – M.F. McGregor, The Athenian Tribute Lists I, Cambridge (Mass.) 1939.
• Ch. Michel, Recueil d’inscriptions grecques, Bruxelles 1900.
• L. Mildenberg, Über das Münzwesen im Reich der Achämeniden, AMI 26, 1993, 55-79.
• St. Mitchell, Troas, in: M.H. Hansen – Th.H. Nielsen, An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford 2004, 1000-1017.
• St. Mitchell, Geography, Politics, and Imperialism in the Asia Customs Law, in: Customs Law, 165-201.
• P. Moreno, Monete e storia nell’iconografia di Alessandro, NAC 41, 2012, 99-132.
• D. Müller, Topographischer Bildkommentar zu den Historien Herodots. Kleinasien und angrenzende Gebiete mit Südostthra¬kien und Zypern, Tübingen 1997.
• M. Munn, The Mother of the Gods, Athens, and the Tyranny of Asia. A Study of Sovereignty in Ancient Religion, Berkeley/Los Angeles/London 2006.
• J. Murr, Die Pflanzenwelt in der griechischen Mythologie, Innsbruck 1890.
• Neronia IV – Alejandro Magno, modelo de los emperardores ro-ma¬nos. Actes du IVe Colloque International de la SIEN (Col-lection Latomus 209), Brüssel 1990.
• J. Nollé, Athena in der Schmiede des Hephaistos. Militär-, wirt-schafts- und sozialgeschichtliche Implikationen von Münz¬bil¬dern, JNG 45, 1995, 51-77.
• J. Nollé, ‹Colonia und Socia der Römer›. Ein neuer Vorschlag zur Auflösung der Buchstaben ‹SR› auf den Münzen von Antiocheia bei Pisidien, in: Rom und der Griechische Osten. Festschrift H.H. Schmitt zum 65. Geburtstag, Stuttgart 1995, 350-370.
• J. Nollé, Münzen als Zeugnisse für die Geschichte der Helleni-sierung Kleinasiens, in: stephanos nomismatikos. Fest¬schrift für E. Schönert-Geiss, Berlin 1998, 503-519.
• J. Nollé, Kleinasiatische Losorakel. Astragal- und Alphabetchresmologien der hochkaiserzeitlichen Orakelrenaissance (Vestigia 57), Mün-chen 2007.
• J. Nollé, Beiträge zur kleinasiatischen Münzkunde und Geschichte 11. Adleromina: Stadt- und Kultgründungen auf Geheiß des Zeus, Gephyra 12, 2015, 1-88.
• J. Nollé – F. Schindler, Die Inschriften von Selge (IK 37), Bonn 1991.
• Auktionen Numismatik Naumann.
• W. Otto, Dionysos. Mythos und Kultus, Frankfurt am Main 21933.
• J. Oulhen, HPOΠYΘΟΣ. Une pousse printanière pour Elaine Matthews?, in: R.W.V. Catling – F. Marchand, Onomatologos. Studies in Greek Personal Names presented to E. Matthews, Oxford 2010, 628-645.
• P. Panitschek, Zur Darstellung der Alexander- und Achae¬meni¬den¬-nachfolge als politische Programme in kaiserzeitlichen Quel¬len, Klio 72, 1990, 457-472.
• Ch. Papageorgiadou, LIMC V 1, 1990, s.v. Ide II, 643.
• R. Parker, Introduction, in: ders. (Hrsg.), Personal Names in An-cient Anatolia, Oxford 2013, 1-14.
• G. Petzl, Die Beichtinschriften Westkleinasiens (Epigraphica Anatolica 22), Bonn 1994.
• A. Philippson, Reisen und Forschungen im westlichen Kleinasien 1. Einleitung – Das westliche Mysien und die pergamenische Landschaft, Gotha 1910.
• M. Price, Paintings as a Source of Inspiration for Ancient Die Engravers, in: L. Casson – M. Price (Hrsg.), Coins, Culture, and History in the Ancient World. Numismatic and other Studies in Honor of Bluma L. Trell, Detroit 1981, 69-75.
• M.J. Price – B.L. Trell, Coins and Their Cities. Architecture on the Ancient Coins of Greece, Rome, and Palestine, London 1977.
• G. Radke, Leukippos, der Gründer von Magnesia am Mäander, ARW 34, 1937, 381-384.
• G. Reger, The Aegean, in: M.H. Hansen – Th.H. Nielsen, An In-ventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford 2004, 732-793.
• T. Ritte, Sigle ed emblemi sui decreti onorari greci, Atti della Accademeia Nazionale dei Lincei 366, 1969 (Memorie. Classe di Scienze morali, storiche et filologiche VIII 14, 5), 259-360.
• L. Robert, Hellenica 2, Paris 1946.
• L. Robert, Hellenica 10, Paris 1955, 197-208.
• L. Robert, Villes d’Asie Mineure. Études de géographie ancienne, Paris 21962.
• L. Robert, L’édition et l’index commenté des épitaphes, in: N. Fıratlı, Les stèles funéraires de Byzance gréco-romaine, Paris 1964.
• L. Robert, Monnaies antiques en Troade, Genf/Paris 1966.
• L. Robert, De Cilicie à Messine et à Plymouth, avec deux inscriptions grecques errantes, JSav 1973, 161-211 (= ders., OMS 7, Amsterdam 1990, 225-275).
• L. Robert, Sur des inscriptions de Délos, BCH Suppl. 1 (Études Déliennes), Athen/Paris 1973, 435-489.
• L. Robert, A travers l’Asie Mineure, Athen/Paris 1980.
• J. und L. Robert, Fouilles d’Amyzon en Carie, Paris 1983.
• L.E. Roller, In Search of God the Mother. The cult of Anatolian Cybele, Berkeley/Los Angeles/London 1999.
• Ch. Roueché, Floreat Perge!, in: M.M. MacKenzie – dies. (Hrsg.), Images of Authority. Papers presented to J. Reynolds on the occasion of her 70th birthday, Cambridge 1989, 206-228.
• D. Rousset, De Lycie en Cabalide: La convention entre les Lyciens et Termessos près d’Oinoanda (Fouilles de Xanthos X), Genf 2010.
• A. Burnett – M. Amandry – I. Carradice, Roman Provincial Coinage II. From Vespasian to Domitian (AD 69-96), Lon-don/Paris 1999.
• M. Amandry – A. Burnett et alii, Roman Provincial Coinage III. Nerva, Trajan and Hadrian (AD 96-138), London/Paris 2015.
• W. Ruge, RE XVIII 1, s.v. Olympos 17, 314.
• F. Rumscheid, Die Leleger: Karer oder Andere?, in: ders. (Hrsg.), Die Karer und die Anderen. Internationales Kolloquium an der Freien Universität Berlin, 13. bis 15. Oktober 2005, Bonn 2009, 173-193.
• D. Salzmann, Alexanderschilde – Numismatische Zeugnisse für die Alexanderverehrung Caracallas, in: J. Bergemann (Hrsg.), Wissenschaft mit Enthusiasmus. Beiträge zu antiken Bildnissen und zur historischen Landeskunde. Klaus Fittschen gewidmet, Rahden 2001, 173-191.
• M. Santoro, Epitheta deorum in Asia Graeca cultorum ex auctoribus Graecis et Latinis, Mailand 1974.
• Th. Sauciuc, Andros. Untersuchungen zur Geschichte und Topographie der Insel, Wien 1914.
• Homer. Ilias. Neue Übertragung von W. Schadewaldt, Frankfurt am Main 1975.
• Schreiber, Ausführliches Lexikon der griechischen und römi¬schen Mythologie I 1. Leipzig 1884-1886, s.v. Artemis, 
• R. A. Schröder, Vergil. Bucolica. Georgica. Aeneis, Berlin/Frank¬furt 1952.
• V. Schultze, Altchristliche Städte und Landschaften. II. 1. Kleinasien, Gütersloh 1926.
• E. Schwertheim, Der Neue Pauly 1, 1996, s.v. Antandros 2, 724.
• G. Seiterle, Artemis – Die Große Göttin von Ephesos. Eine neue Deutung der «Vielbrüstigkeit» eröffnet einen Zugang zum bisher unbekannten Kult der Göttin, AW 10, 3, 1979, 3-16.
• G. Seiterle, Ephesische Wollbinden. Attribut der Göttin – Zeichen des Stieropfers, in: H. Friesinger – F. Krinzinger (Hrsg.), 100 Jahre Österreichische Forschungen in Ephesos. Akten des Symposions Wien 1995, Wien 1999, 251-254.
• R. K. Sherk, The Eponymous Officials of Greek Cities III, ZPE 88, 1991, 225-260.
• O. Tekin – A. Erol-Özdizbay, Sylloge Nummorum Graecorum Turkey 9. The Özkan Arıkantürk Collection 1. Troas, İstanbul 2015.
• W. Sontheimer, Der Kleine Pauly 1, 1975, s.v. Antandros, 367.
• Ch. Sourvinou-Inwood, What is Polis Religion?, in: R. Buxton (Hrsg.), Oxford Readings in Greek Religion, Oxford 2000, 13-37.
• J. Stauber, Die Bucht von Adramytteion II. Inschriften – literarische Testimonia – Münzen (IK 31), Bonn 1996.
• E. Stauffer, Antike Madonnenreligion, in: ANRW II 17, 3, Berlin/New York 1984, 1425-1499.
• Steier, RE IV A 2, 1932, s.v. Tanne, 2216-2223.
• M. Stoevesandt, Homers Ilias. Gesamtkommentar (Basler Kom-mentar/BK) IV, 2. Sechster Gesang (Z). Kommentar, Berlin/New York 2008.
• C. Talamo, La Lidia arcaica (Tradizioni genealogiche ed evolu¬zione istitutionale), Bologna 1979.
• M. Tatscheva, ΓΕΤΑΣ ΗΔΟΝΕΟΝ ΒΑΣΙΛΕΥΣ, in: U. Peter (Hrsg.), stephanos nomismatikos, Berlin 1998, 613-626.
• J. Tischler, Kleinasiatische Hydronymie. Semantische und morphologische Analyse der griechischen Gewässernamen, Wiesbaden 1977.
• Ch. Tuplin, Xenophon and the Garrisons of the Achaemenid Empire, AMI 20, 1987, 167-245.
• A. Trachsel, La Troade: un paysage et son héritage littéraire. Les commentaires antiques sur la Troade, leur genèse et leur influence, Basel 2007.
• J. van Ooteghem, Lucius Licinius Lucullus, Namur 1959.
• A. J. van Windekens, Le pélasgique. Essai sur une langue indo-européenne préhellénique, Louvain 1952.
• I. Varbanov, Greek Imperial Coins and Their Values 3. Thrace, Chersonesos Thraciae, Insula Thraciae, Macedonia, Burgas 2007.
• I. Vecchi, Alexander the Great at Troy, Minerva 12, 2001, 56.
• M.J. Vermaseren, Corpus Cultus Cybelae Attidisque (CCCA). I. Asia Minor, Leiden/New York/København/Köln 1987.
• R. Virchow, Beiträge zur Landeskunde der Troas, Abhandl. der Köngigl. Akad. Wissensch. zu Berlin, Phys. Kl., Berlin 1879, Abh. 3.
• H. Voegtli, Bilder der Heldenepen in der kaiserzeitlichen griechischen Münzprägung, Aesch 1977.
• Hans von Aulock, Die Münzprägung des Gordian III. und der Tranquillina in Lykien, Tübingen 1974.
• A. von Sallet, Das Parisurtheil auf Münzen von Scepsis, ZfN 10, 1883, 155 f.
• P. Weiss, Eumeneia und das Panhellenion, Chiron 30, 2000, 617-639.
• Wernicke, RE I 2, 1894, s.v. Antandros 4, 2346.
• U. v. Wilamowitz-Moellendorf, Die Herkunft der Magneten am Maeander, Hermes 30, 1895, 177-198.
• G. Wirth, Alexander und Rom, in: Alexandre le Grand. Image et réalité, Entrétiens sur l’Antiquité Classique (Fondations Hardt 22), Vandœuvres – Genève 1976, 181-210.
• M. Zahariade, Lexicon of the Greek and Roman Cities and Place Names in Antiquity, ca. 1500 B.C. – ca. A.D. 500, Amsterdam 1998, s.v. Antandros, 537-539.
• M. Zahrnt, Alexanders Übergang über den Hellespont, Chiron 26, 1996, 129-147.
• M. Zahrnt, der zweifache Mord an Parmenion. Ein Beitrag zur Überlieferung über den Alexanderzug, Klio 93, 2011, 66-83.
• R. Ziegler, Alexander der Große als Städtegründer. Fiktion und Realität, in: U. Peter (Hrsg.), stephanos nomismatikos. E. Schönert-Geiss zum 65. Geburtstag, Berlin 1998, 679-697.
• K. Zmeskal, adfinitas. Die Verwandtschaften der senatorischen Führungsschicht der römischen Republik von 218-31 v. Chr., Bd. 1, Passau 2009.