T-shaped plan in Bulgarian churches: Ottoman state Kırkkilise sanjak churches in the late 19th century

Year 2022, , 226 - 249, 29.07.2022

Sezgi Giray Küçük

https://doi.org/10.37246/grid.1050184

Abstract

This study is about the architecture of the churches designed in the Kırkkilise sanjak belonging to Edirne province of the Ottoman Empire between 1870-1913. This was a period when the Bulgarians in the Ottoman Empire could freely build their churches. The Kırkkilise location was chosen as the focus of the study since it was one of the provinces with the highest Bulgarian population during the aforementioned period. The study's methodology included an analysis and taken from the plan schemes and facades of the churches designed in this period. As a result, it was determined that the T-shaped plan scheme, which extended from the narthex to the north and south, was used in Bulgarian churches in the late 19th century, unlike the plan scheme of other churches. In the same period, this plan scheme was also used in Edirne, located to the west of Kırkkilise (Kırklareli), Bulgaria and Greece which are all situated in the Balkans. The study also uncovered that, a non-Muslim journeyman, Ziyo, played a major role in the formation of non-Muslim architecture in Kırklareli, especially in the design of many Bulgarian churches.

Keywords

Bulgarian, Church architecture, Kırkkilise (Kırklareli), 19th century, Journeyman

Bulgar kiliselerinde t plan şeması: 19. Yüzyıl sonlarında Osmanlı Devleti Kırkkilise Sancağı kiliseleri

Abstract

Bu çalışmada, Osmanlı Devleti'nin Edirne Vilayeti’ne bağlı Kırkkilise Sancağı’nda, Bulgarların kiliselerini özgürce inşa edebildikleri dönem olan Bulgar Eksarhlığı döneminde (1870-1913) inşa edilmek üzere tasarlanmış Bulgar kiliselerinin mimarisi incelenmektedir. Bu dönemde, Bulgar nüfusunun en yoğun olduğu yerleşimlerden biri olması sebebiyle, Kırkkilise Sancağı, çalışma alanı olarak seçilmiştir. Sözü edilen dönemde tasarlanan kiliselerin Osmanlı Arşivi’nden edinilen plan şemaları ve cepheleri analiz edilmiş, bir araya getirilerek tek pafta üzerinde sunulmuştur. Kiliselerin mimari özellikleri de bu belgelerden saptanarak, ayrı bir tablo üzerinde aktarılmıştır. İncelenen verilere göre, kiliselerin büyük çoğunluğunda, narteksi kuzey ve güneyden genişleyen, T plan şemasının kullanıldığı dikkati çekmiştir. Bu plan şemasına veya benzerlerine, Osmanlı Devleti genelinde çok sık rastlanmamakla birlikte, Edirne, Yunanistan, Bulgaristan gibi Balkan yerleşimlerindeki 19. yüzyıl sonları Bulgar kiliselerinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Çalışma kapsamında incelenen kiliselerin büyük kısmının Kırkkilise Sancağı Merkez Liva Belediye Kalfası Ziyo tarafından tasarlanmış olması, 19. yüzyıl sonlarında Kırkkilise Sancağı’ndaki gayrimüslim mimarisinin oluşumunda, özellikle Bulgar kiliselerinin tasarımında, gayrimüslim bir kalfa olan Ziyo’nun etkisinin büyük olduğunu da gözler önüne sermiştir.

Keywords

Bulgar, Kilise mimarisi, Kırkkilise (Kırklareli), 19. Yüzyıl, Kalfa

References

• Açıkgöz, Ş. G. & Ahunbay, Z. (2008). 19. yüzyıl Kayseri kiliseleri için koruma önerileri [Conservation proposals for the 19th century churches in Kayseri]. İtü Dergisi/a, 7(2), 26-37.
• Akın, V. (1997). Kırklareli adının tarihçesi [History of Kırklareli name]. Pamukkale University Journal of The Faculty of Education, 2, 9-11.
• Aydın, M. (2002). Kilise [The church]. Turkey religious foundation Islam Encylopedia, (26), 16-18.
• Aydın, E. & Özügül, A. (2019). Mudanya’nın 19. yüzyıl Rum kiliseleri [19th century Greek churches of Mudanya]. Journal of Art History, 28 (2), 631-673.
• Benian, E. (2004). Edirne’de iki hıristiyan yapısı: Bulgar Ortodoks kiliseleri (Kıyık, Uzunkaldırım) [Two christian buildings in Edirne: Bulgarian Orthodox Churches (Kıyık, Uzunkaldırım)](Unpublished master’s thesis). Trakya University, Edirne.
• Bilmiş, H. G. (2020). Construction grant for ebniye master builders in the late Ottoman Era. Art-Sanat, 14, 17-38.
• Bora, C. (1981). Güzel sanatlarımız, tarihten bir yaprak [Our fine arts, a leaf from history], Journal of Architecture, (1), 163.
• Büktel, Y. (2017). Türk ve Yunan Trakya’sında “U” narteksli geç dönem kiliseleri [Late period churches with "U" narthex in Turkish and Greek Thrace]. International Journal of Social and Humanities Sciences, 1(2), 140.
• Büktel, Y. (2018). “U” narteksli geç dönem kiliseleri II – Ayvalık [Late period churches with “U” Narthex II–Ayvalık]. International Journal of Social and Humanities Sciences, 2(2), 65-84.
• Can, S. (2014). Balyan ailesi ve Osmanlı imar sektöründeki yeri [The Balyan Family and its place in the Ottoman construction sector]. In Turks and Armenians in History, Socio-Economic Life, ed. M. M. Hülagü, M. Şaşmaz, vol. 5, 113-123. Ankara, Turkey: Turkish History Association.
• Cerasi, M. (1988). Late-Ottoman architects and master builders, Muqarnas, 5, 87-102.
• Çatalca kazasına tabi Boğazköy'ünde bir bab kilise inşası. [The construction of a church in Boğazköy, in Çatalca district]. (H. 1308, M. 1890). BOA.İ.DH.1218/95376 (İrade, Dahiliye, , Dosya no: 1218, Gömlek no: 95376, Tarih: Hicri 13.07.1308), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Edirne vilayeti dahilinde Pınarhisar nahiyesinde Bulgarlar'a mahsus bir kilise yapılması talebi. [Demand to build a church for Bulgarians in Pınarhisar village within Edirne province]. (H. 1300, M. 1883). BOA.Y.A.RES.21/42 (Yıldız, Resmi Maruzat, Dosya no: 86, Gömlek no: 69, Tarih: Hicri. 1.12.1300). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Eldem, S. H. (1973). Elli yıllık Cumhuriyet mimarlığı [Fifty years of republican architecture]. Architecture, 11, 5-11.
• Ergin, O. N. (2006). Mecelle-i umur-ı belediye, İstanbul, Turkey: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Publishing.
• Güllü, R. E. (2018). The foundation of Bulgarian Exarchate and it’s status, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 17(1), 350-361, doi:10.21547/jss.372142.
• İlter, F. (1991). Doğaya bırakılmış bir Akdeniz yerleşmesi: Kaya Köy (Levisi) ve kiliseleri [A Mediterranean settlement left to the nature: Kaya Village (Levisi) and its churches]. Belleten, separate edition from 231, 473-497.
• Kanal, H. (2016). Salnamelere göre 19. Yüzyıl sonlarında Kırkkilise (Kırklareli) Sancağı [According to the annual books, Kırkkilise (Kırklareli) Sanjak at the end of the 19th century]. Journal of History School, 9(27), 145-171. doi: http://dx.doi.org/10.14225/Joh932
• Karaca, Z. (2008). Greek Orthodox churches in Istanbul before the Tanzimat. İstanbul, Turkey: Yapı Kredi Publishing.
• Karagül, F. M. (2008). Mimari temasının seramik heykel tasarımında kullanımı, ZfWT, 10 (3), 325-336.
• Karpat, K. (2010). Ottoman population 1830-1914. İstanbul, Turkey: Timaş Publishing.
• Kırkkilise kasabası civarında Kostaki Efendi'nin uhdesindeki tarla üzerine un ve büz fabrikası inşası [Construction of a flour and ice factory on Kostaki Efendi's field in the vicinity of Kırkkilise town]. (H. 1330, M. 1912). BOA.İ.TZT.1/10 (İrade, Ticaret ve Ziraat, Dosya no: 1, Gömlek no: 10, Tarih: Hicri 16.08.1330) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise kasabasında Haticehatun Mahallesi'nde muhterik olup yeniden inşası istenen kilisenin kışlalara yakın olmasından dolayı başka yere yapılması daha münasip olacağından mütalaat-ı mahalliyenin inbası. (H. 1309, M. 1892). BOA.BEO.21/1532 (Bab-ı Ali Evrak Odası, Dosya no: 21, Gömlek no:1532, Tarih: Hicri 23.11.1309). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise kasabasında Karabaş mahallesinde Ayaş Bulgar kilisesinin yeniden inşasına ruhsat verilmesine dair. [Regarding the granting of a license for the reconstruction of the Ayas Bulgarian church in the Karabaş neighborhood of the town of Kırkkilise]. (H. 1314, M. 1897). BOA.Y.A.RES.86/69 (Yıldız, Resmi Maruzat, Dosya no: 86, Gömlek no: 69, Tarih: Hicri 02.12.1314), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise kasabasında vaki Bulgar kilisesinin müceddeden inşasına ruhsat itası. [Giving a license for the reconstruction of the Bulgarian church in the town of Kırkkilise.]. (H. 1325, M. 1907). BOA.YA.RES.147/53 (Yıldız, Resmi Maruzat, Dosya no: 147, Gömlek no: 53, Tarih: Hicri 06.05.1325). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise kazasına tabi Berkoscuk karyesindeki Bulgar Kilisesi'nin harab olmasına mebni yeniden inşası. [Reconstruction of the Bulgarian Church in Berkoscuk village, which is subject to Kırkkilise district, because it was destroyed]. (H. 1315, M. 1897). BOA.İ.AZN.26/39 (İrade, Adliye ve Mezahib, Dosya no: 26, Gömlek no: 39, Tarih: Hicri 24.02.1315), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise kazasına tabi Fenare-i zir karyesindeki Bulgar Kilisesi'nin tecdiden ve tevsian inşası. [Reconstruction of the Bulgarian church in the village of Fenare-i zir in Kırkkilise district]. (H.1315, M.1897). BOA.İ.AZN.26/19 (İrade, Adliye ve Mezahib, Dosya no: 26, Gömlek no: 19, Tarih: Hicri 21.01.1315), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise mülhekatından Kokcağan nahiyesinde muhterik Bulgar kilisesinin yeniden inşası hakkında. [About the reconstruction of the burned Bulgarian church in the village of Kırkkilise Kokcagan.] (H. 1316, M. 1899). BOA.YA.RES.99/28 (Yıldız, Resmi Maruzat, Dosya no: 99, Gömlek no: 28, Tarih: Hicri 18.12.1316), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise sancağı Pınarhisarı nahiyesi muzafatından Pene karyesinde Bulgar Cemaati'ne mahsus olmak üzere müceddeden bir kilisenin inşasına ruhsat itası. [Giving a license to build a new church belonging to the Bulgarian Community in Pene village of Kırkkilise sanjak Pınarhisarı township]. (H. 1318, M. 1901). BOA.İ.AZN.41/10, (İrade, Adliye ve Mezahib, Dosya no: 41, Gömlek no: 10, Tarih: Hicri 12.11.1318) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise sancağı Pınarhisar nahiyesine tabi Yene karyesinde bir aded Rum Mektebi inşası. (1314L-12) [Construction of one Greek School in Kırkkilise sanjak Pınarhisar township Yene village]. (H. 1314, M. 1897). BOA.İ.AZN.24/39 (İrade, Adliye ve Mezahib, Dosya no: 24, Gömlek no: 39, Tarih: Hicri 28.10.1314), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise sancağı Tırnova kasabasında Bulgar Cemaati etfal-i inasına mahsus bir mekteb inşası. (1313Z-09) [Construction of a school for girls of the Bulgarian Community in the town of Tırnova, in Kırkkilise sanjak.]. (H. 1313, M. 1896). BOA.İ.AZN.19/42 (İrade, Adliye ve Mezahib, Dosya no: 19, Gömlek no: 42, Tarih: Hicri 11.12.1313), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise sancağı Tırnova kasabasının Çorbacı Mahallesi'ndeki kilisenin yeniden inşası [Reconstruction of the church in the Chorbaci District of Tırnova town, Kırkkilise sanjak]. (H. 1313, M. 1896). BOA.İ.AZN.19/11 (İrade, Adliye ve Mezahib, Dosya no: 19, Gömlek no: 11, Tarih: Hicri 21.10.1313), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise sancağı Tırnova kazasına tabi Çıknahor karyesinde bulunan Bulgar Ortodoks Cemaati'ne mahsus kilisenin müceddeden inşasına ruhsat itası. (1316C-11) [Granting a licence for rebuilding of the Bulgarian Orthodox church in the village of Ciknahor in Kirkkilise sanjak, Tırnova district.]. (H. 1316, M. 1898). BOA.İ.AZN.31/27 (İrade, Adliye ve Mezahib, Dosya no: 31, Gömlek no: 27, Tarih: Hicri 16.06.1316), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise sancağına tabi Üsküb karyesinde bulunan Aya Dimitri Rum Kilisesi’nin tecdiden ve tevsian inşası. [Reconstruction of Aya Dimitri Greek Church in Üsküb village of Kırkkilise sanjak]. (H. 1315, M. 1897). BOA.İ.AZN.27/16 (İrade, Adliye ve Mezahib, Dosya no: 27, Gömlek no: 16, Tarih: Hicri 09.04.1315). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise'nin Hediye karyesinde muhterik Rum kilisesi arsasına müceddeden bir bab kilise inşası ve ilave edilen mahal için icare-i zemin tahsisi. (1323R-08). [Construction of a new church on the burned Greek church land in Hediye village of Kırkkilise and rent allocation for the added space.]. (H. 16.04.1323, M. 20.06.1905). BOA.İ.AZN.61/23 (İrade, Adliye ve Mezahib, Dosya no: 61, Gömlek no: 23, Tarih: Hicri 16.04.1323). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise'nin Tırnova kazası Göktepe karyesinde muhterik Bulgar Kilisesi'nin müceddeden inşasına ruhsat verildiği [The licence was given for reconstruction of the burnt Bulgarian Church in Kırkkilise Tırnova district Göktepe village.]. (H. 1330, M. 1912). BOA.İ.AZN.105/44 (İrade, Adliye ve Mezahib, Dosya no: 105, Gömlek no: 44, Tarih: Hicri 18.04.1330), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise'nin Yeniceköy karyesi Rum Kilisesi ittisalindeki arsaya bir çan kulesi inşası ile çan talik ve istimaline ruhsat verildiği. [The construction of a bell tower and the hanging and use of bells were granted on the land belonging to the Greek Church in the Yeniceköy village of Kırkkilise.]. (H. 1330, M. 1912). BOA.İ.AZN.105/19 (İrade, Adliye ve Mezahib, Dosya no: 105, Gömlek no: 19, Tarih: Hicri 22.02.1330), Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Kırkkilise'ye bağlı Vasilikoz karyesinde Rum mektebi inşası, [The construction of a Greek school in Vasilikoz village of Kırkkilise]. (H. 1330, M. 1912). BOA.I.MF.20/10 (İrade, Maarif, Dosya no: 20, Gömlek no: 10, Tarih: Hicri 22.08.1330). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ankara.
• Ortaylı, İ. (2016). Türkiye teşkilat ve idare tarihi [Organization and administrative history of Turkey]. Ankara, Turkey: Cedit Publication.
• Özcan, H. Ö. (2007). Reflections of a Greek Church in Osmaneli, Journal of Art History 16 (2), 27-47.
• Pekak, S. (2008). Kappadokia’da Bizans dönemine ait haç planlı iki kilise [Two churches with cross plan belongs to Byzantine Period in Kappadokia], Journal of Art History, 17, 85-113.
• Pekak M. S. & Aydın, S. (1998). The construction activities of the non-Muslim population under the rule of the Ottomans in Selçuk and its vicinity, Hacettepe University Journal of the Faculty of Literature, 15(2), 125-155.
• Salingaros, N. A. (2020). Symmetry gives meaning to architecture, Symmetry: Culture and Science, 31(3), 231-260.
• Schulz, C. N. (1971). Existence, space, and architecture. Washington, New York: Praeger Publishers.
• Seyfeli, C. (2011). The Bulgarian Exarchate and Bulgarian Catholics in the Ottoman State annuals (Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye) (1847-1918), Journal of Ankara University Faculty of Theology, 52(2), 157-190.
• Şenyurt, O. (2008). “Construction custodians” in the late Ottoman period, METU JFA, 25(2), 151-169.
• Şenyurt, O. (2011). Osmanlı mimarlık örgütlenmesinde değişim ve dönüşüm [Change and transformation in Ottoman architecture organization]. İstanbul, Ankara: Doğu Publishing.
• Şenyurt, O. (2009). “Hâssa chief architects” In the late Ottoman, TÜBAV Science Journal, 2(4), 489-503.
• Toptaş, B. (2012). Non-Muslim’s artworks in central district and villages of Kırklareli (Unpublished master’s thesis). Trakya University, Edirne.
• Tuğlacı, P. (1985). Osmanlı şehirleri [Ottoman cities], Kırklareli, Turkey: Milliyet Publishing.
• Tuncel, M. (2002). Kırklareli, Turkey Religious Foundation Islam Encylopedia, (25), 479-481.
• Tok, E. (2012). Ayancık Arkhangelos church, Art History Journal, 21(1), 111-126.
• URL 1. Kırklareli Kültür Varlıkları Envanteri, Sveti Nikolas Bulgar Kilisesi. Access Page: http://www.kirklarelienvanteri.gov.tr/anitlar.php?id=708
• URL 2. Kırklareli Kültür Varlıkları Envanteri, Koyunbaba Köyü kilisesi, Access Page: https://kirklarelienvanteri.gov.tr/anitlar.php?id=271
• URL 3. Kırklareli Kültür Varlıkları Envanteri, Yayla Mahallesi 252 ada, 11 parsel kilise. Access Page: http://www.kirklarelienvanteri.gov.tr/anitlar.php?id=263
• URL 4. Kırklareli Kültür Varlıkları Envanteri, Camii (Eski Kilise). Access Page: http://www.kirklarelienvanteri.gov.tr/anitlar.php?id=126
• URL 5. Kırklareli Kültür Varlıkları Envanteri, Ayasofya Kilisesi, Süleymaniye Camii, Access Page: https://kirklarelienvanteri.gov.tr/anitlar.php?id=141