19. YÜZYILDA ÇARLIK RUSYA’SININ KAZAK JÜZLERİNDE GERÇEKLEŞTİRDİĞİ İDARÎ REFORMLAR VE NETİCELERİ

Year 2021, Volume: 3 Issue: 6, 373 - 384, 20.07.2021

Gülnar Kara

https://doi.org/10.53718/gttad.939526

Abstract

19. yüzyılın başlarından itibaren Kazak bozkırlarında Rus etkisinin güçlendirilmesi ve sömürgeleştirme politikasının gerçekleştirilmesi için Çarlık hükümet tarafından bir dizi önemli idarî ve toprak reformları hayata geçirilmiş, Kazak Jüzlerinin siyasî ve idarî sistemi, Rusya’nın çıkarlarına göre şekillendirilmiştir. Kazak toprakları eyâletlere bölünmüş, bu eyâletlerdeki yüksek ve orta düzey idarî makamlar Rus memurları ve subaylarının ellerine verilerek, Kazak halkının temsilcileri sadece icracı olarak alt makamlara tayin edilmişlerdir. Bunun için göstermelik bir seçim sistemi uygulanmışsa da genellikle üst düzey makamlarda Rusya’ya sadık hizmet edecek insanlar görevlendirilmiştir. Böylece Kazak topraklarının sömürgeleştirilmesi hızlanmış, ödüller ve rütbeler karşılığında Kazak Sultanları ve kabile reisleri Rusya’nın tarafına çekilerek itaatkâr bir yönetim sistemi oluşturulmuştur. Bundan sonra Kazak topraklarında daha derin ilerleyebilmek, bölgede Rus etkisini kalıcı hale getirebilmek için Rus köylülerinin iskân edilmesine hız verilmiştir. Göçebe Kazak Türkleri, umutsuzca topraklarını elde tutmaya çalışsalar da başarılı olamamışlardır. Böylece Ruslar bölgeyi ele geçirmiş, Kazak Türkleri bağımsızlığı ile birlikte topraklarını da kaybetmişlerdir. 19. yüzyıl boyunca Çarlık Rusya’sının Kazak Jüzlerinde hayata geçirdiği idarî reformların neticesinde Kazak topraklarının Rusya’ya dahil edilme süreci tamamlanmış, Kazak toprakları resmî olarak Rusya’nın eyâletlerine dönüşmüştür.
Bu çalışmada Rusya ve Kazakistan arşiv belgeleri ve dönemle ilgili kaynaklar ışığında 19. yüzyılda Çarlık hükümetin Kazak Jüzlerinde gerçekleştirdiği idarî reformların Kazak toplumuna siyasî-iktisadî etkileri ele alınacaktır.

Keywords

Çarlık Rusya'sı, Orta Jüz, Küçük Jüz, idâri reformlar, Büyük Jüz

References

• ARTIKBAYEV, İ. Ö., İstoriya Kazahstana, İzd. Kazak Universiteti, Almatı 2006.
• BATENKOV, G. S., Dannıye. Povest Sobstvennoy Jizni; Avtobiyografiçeskiye Rasskazy i Pisma. Vospominaniya i Rasskazy Deyateley Taynyh Obşçestv 1820-h Godov., Red. Yu. G. Oksman, İzd. Politkatarjan, Moskva 1933.
• BEKMAHANOVA, N. Ye., Formirovaniye Mnogonatsiyonal’nogo Naseleniya Kazahstana i Severnoy Kirgizii, İzd. Nauka, Moskva 1980.
• BUTKOV, P. G., Materialy Dlya Novoy İstorii Kafkaza s 1722 po 1803 gg, Nal’çik 2001.
• GENS, G. F., “İz Kratkogo Obozreniya Upravleniya Orenburgskimi Kirgizami 1844 gg”, İstoriya Kazahstana v Dokumentah i Materialah: Al’manah. Vyp. 1, Almatı 2011, s. 72-95.
• Gosudarstvennıy Arhiv Omskoy Oblasti (GAOO), f. 2, op. 1, d. 430, l. 151-153.
• Gosudarstvennıy Arhiv Orenburgskoy Oblasti, f. 6, op. 10, d. 6528, l. 8-8.
• İDAROV, S., “Kirgizskaya Step’ Sibirskogo Vedomostva i Novouçrejdennaya v Ney Semipalatinskaya Oblast”, Jurnal Ministerstva Vnutrennih Del, VII, St.-Peterburg 1854, s. 19-54.
• İZBASAROVA, G. B., “Politika Rossiyskoy İmperii v Kazahskoy Stepi v Pervoy Polovine XIX v.”, Vestnik Moskovskogo Universiteta, ser. 8, no 2, Moskva 2017, s. 50-63.
• KARA, Gülnar, “19. Yüzyılda ve 20. Yüzyılın Başında Kazak Türklerinde Fakirleşen Kesimler”, Sosyal, Beşeri ve İdarî Bilimlerde Yeni Ufuklar, Ed. Ed. Prof. Dr. Sinan Sönmez, Dr. Ertan Özçoban, Dr. Dursun Balkan, Dr. Hüseyin Karakuş, Gece Akademi, Ankara 2019, s. 51-75.
• KAZANTSEV, İ., Opisaniye Kirgiz-Kaysak, Tip. “Obşçestvennaya Pol’za”, St.-Peterburg 1867.
• Kirgizskiy Kray, Polnoye Geografiçeskoye Opisaniye Naşego Oteçestva, Red. V. P. Semenov, t. 18, St.-Peterburg 1903.
• KOMANDJAYEV, K. Ye., Razvitiye Kalmytskoy Gosudarstvennosti v Sostave Rossii v XVII-XIX vv”, Kaspiyskiy Region: Politika, Ekonomika, Kul’tura, 2010, no. 1(22), s. 72-76.
• LAPİN, N. S., Deyatel’nost’ O. A. İgel’stroma v Kontekste Kazahsko-Rossiyskih Vzaimootnoşeniy (1780-e-1790 gg), İzd. Sarıarka, Astana 2012.
• LAZAREVSKİY, F. M., “O Sostoyanii Zapadnoy Çasti Kirgizskoy Ordy i Ural’skoy Linii. 1852 g.”, İstoriya Kazahstana v Dokumentah i Materialah: Al’manah, vıp. 3, İzd. Ekojan, Karaganda 2013, s. 174-206.
• LEVŞİN, A. İ., “Svidaniye s Hanom Men’şoy Kirgiz-Kaysakskoy Ordy”, Vestnik Evropy, Çast’ 114, no. 22, 1820, s. 129-139.
• Materialy po İstorii Politiçeskogo Stroya Kazahstana (so Vremeni Prisoyedineniya Kazahstana k Rossii i do Velikoy Oktyabrskoy Revolyutsii), sos. M. G. Maseviç, T. 1, İzd. AN KazSSR, Alma-ata 1960.
• Materialy po İstrorii Kazahskoy SSR (1785-1828), T. IV, Red. M. P. Vyatkin, İzd. AN SSSR, Moskva-Leningrad 1940.
• MEYER, L., Kirgizskaya Step’ Orenburgskogo Vedomostva, St.-Peterburg 1868.
• MOİSEYEV, M. A., Rossiya i Kitay v Tsentral’noy Azii (vtoraya polovina XIX v-1917 gg.), Barnaul, 2003.
• MUHTAR, A. K., AHMETOVA, U. T., “Karabay Sultan Jane Onın Urpaktarı Tarihınan”, Otan Tarihi, 3 (75), Almatı 2016, s. 17-32.
• Polnoye Sobraniye Zakonov Rosskiyskoy İmperii, (PSZRİ) Sobraniye (1649-1825), T. XXII (1784-1788).